Tog' jinslari - Geologiya - Referatlar

Tog' jinslari

Yuklangan vaqt:

15.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

83.5 KB

Ko'chirib olish

Tog` jinslari Reja: 1. Tog jinslarining struktura va teksturasi va ularning injener-geologik ahamiyati 2. Tog jinslarining injener geologik tasnifi 3. Ekzogen va endogen jarayonlar va ularning oqibatlari 4. Injener-geologik izlanishlar

Tog jinsini tashkil etuvchi zarralarning shaklingi, katta-kichikligini, uzaro joylashishi va boglanishini, mikdorini ifodalovchi xususiyatlarga uning strukturasi deyiladi. Struktura xossalari minerallarning kristallanish va keyinsalik uzgarish protsesslari bilan boglik buladi. Tog jinsi strukturasini petrografiya fani batafsil urgandi. Injenerlik-geologik ishlarda xam tog jinsining strukturasi urganiladi.Chunki tog jinsining bir kancha injenerlik-geologik xususiyatlari, suv utkazuvchanligi, tarkibining xilma-xilligi, imorat va inshoot zaminida uzini kanday tutishi uning strukturasiga boglik. Magmatik, metamorfik va chukindi jinslarning strukturasini injenerlik-geologik nuktai nazardan urganish katta axamiyatga ega. Katta inshootlarning kupi, masalan, tugonlar toglik tumanlarda magmatik yoki metamorfik tog jinslari ustiga kuriladi. Bu tugonlarning mustaxkamligi va chidamliligi zamindagi magmatik tog jinsining struktura tuzilishiga, mustaxkamligiga boglik. Shu sababli tog jinslarining strukturasining va uning tog jinslarining xossa va xususiyatlariga ta`sirini kiskacha kurib chikamiz. Magmatik jins zarralari bir-biri bilan mustaxkam boglangan bulib, pishik strukturaga ega. Strukturasi chidamli bulib, tashki kuch ta`sirida, suv ta`sirida juda sekin uzgaradi. Binobarin bu jinslar ustiga kurilgan imorat va ulkan inshootlar mustaxkam, uzokka chidamli buladi. Ammo nurash protsessi ta`sirida ularning fizik- mexanik xossalari asta-sekin uzgarishi mumkin. Bu esa uning kurilgan inshootga ozmi-kupmi ta`sir kursatadi. Tula kristallangan struktura intruziv jinslar uchun xarakterli bulib, tog jinsi tulik kristallangan buladi. Bunday strukturali jinslar tarkibidagi kup minerallarning shaklini oddiy kuz bilan kurish mumkin. Yarim shishasimon struktura. Vulkan jinslarga xos bunday strukturali jinslarda kristallar bilan bir katorda shishasimon moddalar xam uchraydi. Shishasimon struktura. Vulkandan otilib chikkan jinslar strukturasi. Bunga sabab vulkandan otilib chikkan lavaning sovishi juda tez bulib, kristallarninng xosil bulishiga sharoit tugilmaydi Bunday strukturali jinslarda esa kristallar juda kam uchraydi.

Metamorfik jinslar strukturasi xilma-xil bulib, u metamorfizm protsessi turlariga, metamorfizmga uchragan jinsining tarkibiga va kanday chukurlikda metamorfizmga uchraganligiga boglik. Metamorfik jinslar strukturasi uchta katta turkumga- kristalloblastik, kataklastik va relikt strukturaga bulinadi. Kristalloblastik struktura uz navbatida kuyidagilarga bulinadi. 1. Granoblastik struktura. Bunday struktura gneyslar, amfibolitlar, kvartsitlarga mos. Jinsni tashkil etuvchi mineral zarralari xar xil shakllarda bulib, KUpchiligi bir xil kattalikka ega buladi. 2. Rogovikli struktura. Bunday struktra asosan gilli slanets va effuziv jinslarning intruziv jinslarning intruziv jinslar bilan kontakda metamorfizmga uchrashi natijasida paydo bulgan rogofiklarga juda xarakterli Rogoviklar zichlangan,mikrokristalli, varaksimonligini yukotgan yaxlit massaga aylangan buladi. 3. Lepidoblastik struktura. Bunday strukturali jinslarga gneyslar, slyudali va xloritli slanetslar kiradi. Minerallar plastinkasimon va ma`lum bir tomonga yunalgan buladi. Tsementlangan yoki toshkotgan chukindi jinslar strukturasi mineral zarrachalarning shakliga va katta-kichikligiga karab bir kancha turlarga bulinadi: 1.Psefit struktura. Bunday strukturali jinslar utkir kirrali shagaltoshlardan iborat buladi. 2. Psammitli struktura. Bunday strukturali jinslar asosan kumlardan iborat bulib, ularning kotishi natijasida yirik donali (2-0,5 mm), urtacha donali (0,5-0,25) va mayda donali (0,25-0,1mm) kumtoshlar xosil buladi. 3, Alevritli struktura. Bunday strukturali jinslarning tarkibi asosan juda mayda kum (0,1-0,05mm) va chang (0,05-0,002mm) zarrachalardan iborat bulib, bularning kotishidan yirik zarrachali va mayda zarrachali alivralitlar xosil buladi. Tog jinslari teksturasi Tog jinslarining massivlik, katma-katlik, yul-yul, varakilangan,ajroksimon kabi tuzilishini ifodalovchi belgilari yigindisi tekstura deyiladi. Tog jinslarining injenerlik-geologik xususiyatlari zarralaning katta-kichikligiga, shakliga, uzaro boglanishi va teksturasiga boglik. Masalan, tarkibi jixatidan bir xil,

teksturasi xar xil bulgan ikki gruntning injener-geologik xususiyatlari turlicha bulib, bir-biridan tubdan fark kiladi. Tekstura tog jinslarining kanday sharoitda xosil bulganligini ifodolovchi asosiy belgilaridan biri, u jinslarning bir xil emaslik, anizotropik xususiyatlarini kursatadi. Tog jinstlarining teksturasining urganishning injenerlik-geologik ishlarda ikki xil axamiyati bor. a) tog jinsining pishikligi va uzgaruvchanligi uning temperaturasiga kura baxolanadi.: b) teksturaga karab laboratoriya ishlari uchun namuna olish va jinslarning fizik-mexanik xossalarining batafsil xarakteristikasini aniklash usullari belgilanadi. Tog jinslarining umumiy injenerlik-geologik xususiyatlarini baxolashda boshka belgilari bilan bir katorda ularning teksturasining urganish amaliy axamiyatga ega, tekstura belgilari tog jinslarining amaliy jixatdan muxim bulgan surilish, egmilish, sikilish kabi deformatsiyasining yunalishini va intensivligini belgilab beradi. Bulardan tashkari tekstura belgilari mexanik va ximiyaviy suffoziya xodisasida filtratsiya yulini aniklashda xam muxim rol uynaydi. Injener-geologik jixatdan magmatik jinslarning teksturasi massiv flyuidal varakisimon va govaksimon buladi. 1. Massiv teksturali tog jinslarida kristallar btunlay tartibsiz joylashadi. Bunday tekstura tog jinslarining fizik-mexanik xossalarini izotropligini tula-tukis ta`minlaydi, pishikligini oshiradi. 2. Flyuidal teksturali jinslarda kupchilik kristallar parallel joylashgan buladi. Bunday teksturali jinslarning fizik-mexanik xossalari anizotrop buladi. 3. Varakisimon tekstura mineralogik tarkibi va donadorligi xar xil jinslar uchun xarakterlidir . 4. Govaksimon yoki shlaksimon tekstura . Vulkan jinslari uchun xarakterli, bunday jinslar orasilda xar xil kattalikda va dumalok pufakcha shakldagi bushliklar buladi. Odatda metamorfik jinslarning kupi tula kristallangan buladi. Metamorfik jinslarning teksturasi xilma-xil bulib, kuyidagi xillarga bulinadi: 1. Varakisimon yoki kat-kat tekstura. Bunday jinslarda sulyuda, xlorit, talk kabi minerallarning plastinkasimon zarralari uzun kirralari buyicha bir-biriga nisbatan

parallel xolda joylashibkat-kat,yul-yul kurinishdagi juda yupka parallel katlamchalarni xosil kiladi. Bunday tekstura asosan slanetslar uchun xarakterli bulib, ularning fizik mexanik xossalri juda uzgaruvchan va anizotroplikga ega buladi. 2. Yul-yul yoki taraksimon tekstura. Metamorfik jinsga katlamchalar bir-biriga parallel xolda ketma-ket almashinishi bilan xarakterli. 3. Massiv tekstura yu Bunday teksturali jinslar bir xil mineralogik tarkibga ega buladi. 4. Gneysimon tekstura. Jinslarning teksturasi juda murakkab bulib, bunda jinsning bir kismi kat-kat teksturaga ega bulsa, bir kismi yul-yul yoki donador teksturaga ega buladi. Toshkotgan chukindi jinslar teksturasi tarkibidagi mineral zarralarning joylashishiga, bushlik va govaklarining katta-kichikligiga karab bir kancha turlarga bulinadi. 1. Tartibsiz teksturali jinslarda mineral zarralari bir oz tartibsiz joylashadi. Jinslarning pishikligi va kattikligi juda yukori bulib, nurash protsessiga chidamli buladi.Uzidan suvni sekin va kam utkazadi. Fizik-mexanik xossalari esa anizotrop buladi. Tsementlashgan chukindi jinslar teksturasi tarkibidagi bushliklarni va govakliklarning kupligi va katta-kichikligiga karab bir necha turlarga bulinadi. 1. Zich tekstura. Jinslarning govakliligi oz bulib, govakliklarni oddiy kuz bilan yoki kuchsiz lupa orkali xam kurib bulmaydi. 2. Govakli tekstura. Yirik zarralardan tashkil topgan sergovak jinslar uchun xarakterli TOG JINSLARINING INJENER GEOLOGIK TASNIFI Tog jinslari mineral tarkibi va petrografik xususiyatlarini aniklashda injenerlik geologiyasi fani mineralogiya fanining usullaridan keng foydalanadi va mineralogik tarkibiga karab jinslarning injenerlik geologiyasiga ta`lukli klassifikatsiyasini ishlab chikadi, gruntlarning petrografik xususiyatlarini, jumladan struktura va tekisturasini urganadi. Injenerlik geodinamikasi gelogik protsess va xodisalarni urganishda

dinamik geologiya usullaridan keng foydalanadi, bu protsesslarning xosil bulishi sababini aniklab, kurilish ob`yektlariga kanday ta`sir kursatishini oldindan belgilab beradi. Geologik protsesslarning sodir bulishi, rivojlanish dinamikasi joylarning geomorfologik tuzilishiga boglik. Joylarning past —balandoligi jinslarning tarkibi turli geologik protsesslarning vujudga kelishida muxim rol uynadi. Injenerlik geologiyasi matematika, nazariy mexanika, fizika va ximiya fanlari bilan uzviy boglangan va ularning yutuklaridan keng foydalanadi. Tog jinslarining injener —geologik axamiyati. Kurilish maydonlarida xar xil tog jinslari ishlatiladi. Injenerlik —geologik karta tuzilayotganda bu tog jinslari gruppalashtiriladi. Tog jinslari gruppalariga karab inshoot kuriladigan uchastkaning injenerlik-geologik sharoiti baxolanadi. Xozirgi paytda tog jinslarining F.P.Sovarenskiy tuzgan umumiy injenerlik-geologik klassifikatsiyasidan keng foydalanilmokda. Keyingi paytda bu klassifikatsiya boshka olimlar tomonidan tuldirildi va unga uzgarishlar kiritildi. Bu klassifikatsiyani tuzishda tog jinslarining kuyidagi xossalari asos kilib olingan: 1. Birinchi galda asosiy fizik xossalar: tashki sharoit ta`sirida jinslarning zichlanishi, masalan, tsementlanish, boglanish, kattiklik va boshkalar. 2. Jinslarning suvga munosabati, suv utkazuvchanligi, suv sigimi, gilli jinslarning konsesgentsiya (namlangan) xolati, suvda eruchanligi va xokazo. 3. Mexanikafiy xossalari: sikilishdagi mustaxkamligi, kattikligi, ya`ni shaxtalarda kazilma boyliklar kazila yotganida jinslarning karshilishi xamda koyalardagi turgunligi va xokazo. Yukori kayd etilgan belgilarni xisobga olib F.P.Savernskiy tog jismlarini beshta asosiy gruppaga buladi. A gruppa —uta kattik —koya tog jnslari, kattik koya tog («Skalno`e») jinslari. Ular uzidan suv utkazmaydi, suv shimimaydi, amalda deyarli sikilmaydi. Bu tog jinslari mustaxkam bulib, mustaxkamlik chegarasi 20 MPa dan oshik, tik koya kurinishida buladi. Suvda erimaydi yoki biroz eriydi. Bu gruppaga massiv kristallik, magmatik va metamofik tog jinslari, tsementlashgan chukindi: koglomerat, kumtosh, dolomit va oxaktoshlar kiradi.

B gruppa —kattik —yarim koya tog jinslari. Nisbatan kattik va kompakt jinslar («poluskalno`e»). Injenerlik —geologik (kurilish) kursatkichlari A gruppanikiga nisbatan pastrok. Yomon sikiladi, mustaxkamlik chegarasi 5...50 MPa. Uzidan suvni juda yomon utkazadi. Suvda xar xil eriydi. Kazilgan (otkos) koyaning turgunligi xuddi A gruppa tog jinslari kabi. Bu gruppaga chukindi tog jinslari, suvda eriydigan gips, angidrid, osh tuzi, kuchsiz tsementlangan tog jinslari, gilli slanetslar, kremniyli slanetslar, kremney va tog jinslari —opokalar, kremniyli gillar, karbonatli tog jinsi —gilli oxak toshlar, bur, chiganokli oxak toshlar, oxakli tuflar, organik tog jinslaridan toshkumir, yonuvchi slanetslar, muz bilan tsementlangan grunt (jins) li kiradi. V gruppa —zarrachalari boglangan (gilli) tog jinslaridir, ular suvni yomon utkazadi, amalda suv utkazmaydiganlari xam bor. Namlanuvchan, bosim ta`sirida sikiluvchan, namligi uzgarishi bilan xajmi xam uzgaradi. Mustaxkamligi va kattikligi namlik darajasiga boglik. Kiyaligi, balandligi zarrachalarning boglanishiga va karshilik kuchiga boglik. Kuruk xolatda kesilgan koyalar tik tura oladi, suv ta`sirida ba`zilari chukadi. Bu gruppaga gillar, kumok, kumlok tuproklar, lyoss va lyossimon tog jinslari kiradi. G gruppa —zarrachalari boglanmagan tog jinslaridir. Bu gruppaga kiradigan tog jinslari sikilmaydi, ammo govak kumlar sikiladi. Kiyaliklarida 30 — 0 burchak xosil kiladi, suvni yaxshi utkazadi. Kiyalik shakli tugri chizikdan iborat. Bu gruppaga yirik parchalar va kumli tsementlashmagan tog jinslari, valunlar, shagal, kumlar, dolomedlar uni kiradi. D gruppa. Maxsus tog jinslari. D gruppa tog jinslariga torf, tuzli jinslar, suvli juda mayda kumlar (plo`vuno`), suniy xosil bulgan tog jinslari, ya`ni madaniy shaxar katlamlari, kurulish materiallari koldiklari, tugonlar va dambalar kurishda ishlatilgan tog jinslari kiradi. Litosfera katlimini xosil etgin bir yoki bir necha minerallardan tashkil topgan tabiiy birikmalar tog jinslari deb yuritiladi. Tog jinslari polimineral (kup mineralli) va monomineral (bir mineralli) bulishi mumkin. Polimineral tog jinslari ikki va undan

kup minerallardan, monomineral tog jinslari esa bir mineraldan iborat buladi. Kup mineralli tog jinslariga granit, bazalt, lyoss va boshkalar misol bulib, ularning tarkibi kvarts ortoklaz, plagioklaz va slyuda minerallaridan iborat. Monomineral tog jinslariga oxaktosh, gps va marmar misol bula oladi. Ular xar xil giologik protsesslar ta`siri ostida xosil buladi. Bu faktorlarning birinchi xili yer osti protsessi, ular ichki yoki endongen faktorli deb, ikkinchi xili esa litosferaning sirtki katlamlari protsessor, ular tashki yoki ekzogen protsessorlar deb ataladi. Ekzogen protsessi asosan kuyosh energiyasi xisobiga yuzaga keladi. Endogen protsessiga, masalan, vulkon xodisalari, tog xosil bulishini vujudga keltiruvchi kuchlar va boshkalar kiradi, ekzogen kuchlarga kuyosh energiyasi, shamol, suv va boshkalar kiradi. Endogen faktorli magmaning sovushi natijasida xosil buladigan tog jinslarining, masalan, granitli, porfirlar va boshkalarni vujudga keltiradi. Bu tog jinslarining xosil bulishi magma va unda sodir buladigan protsesslar bilan boglikligi sababli ular magmatik yoki otkindi tog jinslari deb ataladi. Boshka tog jinslarining xammasi magmatik tog jinslaridan ma`lum fizik —geologik xldisalar natijasida xosil buladi. Ekzogen faktorli ta`sirida tog jinslari parchalanadi, tarkibi va tuzilishi uzgaradi. Bularning natijasida chukindi tog jinslari —kumlar, kum toshlar, loylar, oxak toshlar va boshkalar xosil buladi. Nixoyat, to jinslari suyuklangan magamaga yondoshishi va, shuningdek, litosferaning chukur kavatlarida joylashganlariga yukori bosim, yukori temperatura ta`sir etishi natijasida ularning tuzilishi va tarkibi kisman uzgaradi. Bu xodisa ularning ichiga kirib kolgan ximiyaviy moddalar ta`sirida, ularni tashkil etuvchi elementlarning kaytadan gruppalanishiga olib keladi. Bunday jinslar metomorfik tog jinslari deb ataladi. Ularga gneyslar, rogoviklar, slanetslar va boshkalar kiradi. Chukindi tog jinslari yer yuzida azaldan mavjud bulgan tog jinslarining yemirilishi va ularning yigilishidan xosil buladi. Bu tog jinslari kuruklikda xam, suv xavzalarinig tubida xam tuplanadi. Yerning pusti yukorida aytilgan uch xil tog jinslaridan tashkil topgan bulib, ammo uning massasini 95% magmatik va metomorfik tog jinslari tashkil kiladi. Chukindi tog jinslari yer yuzasida eng kup tarkalgan.

EKZOGEN VA ENDOGEN JARAYONLAR VA ULARNING OKIBATLARI Injenerlik-geologiyasining birinchi kismida biz yerning shakli, ximiyaviy tarkibi, fizik xossalari va tuzilishini kurib chikdik. Lekin, litosfera doimo uzgarib turadi. Vakt utishi bilan yer yuzasining relfi uzgaradi; dengiz va okeanlar xamda ularning kirgok chegaralari almashadi; daryolar uz uzanini uzgartiradi, mavjud kullar kuriydi va yangilari xosil buladi. Tog jinslari va ularni tashkil kilgan minerallar yemiriladi xamda ulardan yangi tog jinslari va minerallar xosil buladi. Bu uzgarishlarni yer kobigining ichki kismida xam kuzatishimiz mumkin. Injenerlik-geologiyasi geologiya fanining bir kismi bulib, yer yuzasi va yer pustida buladigan injener-geologik jarayonlar bilan shugullanadi. Geologiyaning bu kismi fiziografik (fizik) geologiyaga taalluklidir. Bu masalani yoritishda geolog va geograflar olib boradigan izlanishlarning farki shundaki, geolog tabiiy jarayonlarning konuniyatlarini tarixiy yusinda tekshirsa, geograf geologlarning xulosalariga asoslanib, yer morfologiyasi konuniyatlarini Yer yuzasining xozirgi kurinishiga karab geografik nuktai nazardan tekshiradilar. Injener-geologik jarayonlar yerning xamma katlamlarida va ularning bir-biriga yondosh chegaralarida xam sodir buladi. Atmosferada sodir buladigan jarayonlarni meteorologiya, gidrosferadagilarini – gidrologiya, litosferadagilarini – litologiya urganadi. Atmosfera va litosfera chegarasida eol jarayonlar, gidrosfera va litosfera chegarasida denudatsiya, eroziya, abraziya jarayonlari yuz beradi. Yer katlamlari ichida esa, yer osti suvlvri xarakat kiladi, ya`ni gidrogeologik jarayonlar (karst, suffoziya, chukish va boshkalar) yuz beradi. Yer pustidagi xarakatlar geologiyada tektogenez yoki kengrok kilib aytganda geotektogenez deb ataladi. Magmaning xosil bulishi, xarakati, kotishi va aralashish jarayonlari magmatizm deb ataladi. Magma va lava xakida tushincha. Magma (zich moy –grekchadan) yer bagrining chukir kismidan chikib keluvchi gazsimon maxsulotlar bilan tuyingan sovishidan

magmatik tog jinslari xosil bulivchi va yer karining asosiy kismini tashkil kiluvchi silikat korishma. Vulkan otilishidan magma yer yuzasiga okib chikadi, uzida erigan uchuvchi komponentlardan xolos buladi va lava deb nomlanadi. Zamonaviy tasavvurga kura 50km dan keyin agar yuza sharoitida bulganida tog jinslari moddalarini eritib yuboradigan 1500 S temperatura bulishiga karamasdan yer butun bir kattik jism deb yuritiladi . Lekin bu shu chukurlikda mavjud bulgan katta ya`ni 130 ming kgsG`sm* bosim evaziga yuz bermaydi .Shuning uchun yerning xar xil chukirliklarida anik termodinamik tenglik urnatiladi , bu tenglik xar kanday buzilishni - temperaturani ortishi yoki bosimning pasayishi moddaning suyuk xolatga utishga ,ya`ni magmaning shakilanishiga olib keladi. Magma planetaning yulduz xolatidan kolgan koldik eritma xisobiga emas, balki muayyan maydondagi termodinamik tengliknining buzilishidan kelib chikadi. Bu maydonlarda tektonik jarayonning keyingi yunalishiga boglik magmatik uchog shakilanadi, ya`ni intruziv formada yoki vulkan xarakati sifatida shakilanishi mumkin .Magmatizmning ikkala kurinishini xam –turli fizik-ximiyaviy sharoitda chikayotgan magmaning xar xil formalarda xarakti va sovishi aynan bir jarayonning uzidir. Yer ka`ridagi magmatizim–intruziv yer yuzasidagi–effuziv magmatizm deyiladi. Yerning chukir ka`rida materiyaning rivojlanishidan ajralayotgan energiya xisobiga boruvchi jarayonlar ichki yoki endogen jarayonlar deyiladi Endogen jarayonlarning Yer karidagi materiyaning bir formadan boshka formaga utishda uning xarakati va bulinishi natijasida yuzaga keladigan magnitizm , metamorfizm va deformatsiya kurinishlarida shakilanada .Bu jarayonlarning xarakteri va intensivligi borasida suz borganda bevosita uning otilayotgan vulkan , zilzila ,yorik va boshka deformatsiyalarning yer yuzasidagi shakillanishini kuzatish lozim . Endogen jarayonlarda materiyaning bulinishi foydali kazilmalarni juda muxim gruxlarini shakillanishiga ( kupchilik metall rudalarni , slyudalarni , kimmatbaxo toshlarni va boshkalarni ),shuningdek stixiyali fojia kurinishlarini keltirib chikaradi ,kaysiki ularni urganish ular bilan boglik bulgan fojialar xakida oldindan ogoxlantirish imkonini beradi . Shuning uchun endogen jarayonlarni urganish fakatgina ilmiy axamiyatga ega bulmasdan balki amaliy axamiyatga xam ega.

Endogen jarayonlar chukur yer karidan chikayotgan magmaning shakilanishi va uning yer yuzasiga chikishi xisobiga yer tarkibini va shaklini uzgartiradi. Relyef xam chukir magmatik jinslar xam yer yuzasi sharoitiga mutlok turgun emas. Yer karida shakilangan jinslar usha sharoitdagina turgun bulib ular yer yuzasida ekzogen jarayonlar tasirida sutkali va mavsumiy teks turani uzgarishi ,suvning ,xavoning va tirik organizmlarning mexanik va ximiyaviy tasirida tezda buziladi .Natijada yer yuzasida turgin bulgan boshka yangi moddalar shakilanadi .Birlamchi magmatik tog jinslarining xisobiga yuzaga keladigan ikkilamchi materiyaning yangi formalari , yangi tog jinslari xosil buladi . Kuzatishlardan bizga malumki uzgarish va buzilish fakatgina yer karidan yer yuzasiga chikkan jinsgagina tegishli bulmaydi. Uzgarish yer yuzasida xosil bulgan jinslarni yerning chukirok zonalariga tushib kolishida yuz beradi. Masalan ,chukindi jinslarni yer karidan chikayotgan magma yakiniga ya`ni yukori tekstura va bosim tasiriga tushib kolishda ,yoki bulmasa yer kobigining deformatsiyasi natijasida temperatura va bosimning keskin uzgarishi xisobiga uzgaradi .Yer yuzasida shakillangan jinslar turgunlik xolati juda past kursatgichga ega ,jinslarning kayta shakilanishidan avvalgisiga uxshamaydigan yangi jinslar xosil buladi . Bu jinslar metamorfik tog jinslari, ularni xosil kiluvchi jarayonga metamorfizm jarayoni deyiladi. Metamorfizm jarayoni vaktida foydali kazilma konlari xam xosil bulishi mumkin, misol uchun asbest, talk, mramorlar, kupchilik metallar va boshkalar. Shunday kilib endogen jarayonlar ya`ni ichki agentlar doimo uzgartiradi va bir vaktni uzida yangi sharoitga turgun moddalar xosil kiladi, yer yuzasiga shakilangan materiya yer ka`rida turginsiz xolatda uchraydi, agar shu muxitga tushib kolsa ularni kayta shakilantiradi. INJENER-GEOLOGIK IZLANISHLAR Injenerlik-geologik kidiruv ishlari, asosan, imorat va inshootlarni kurish loyixasini asoslash, kurilish maydonlarida yuz beradigan injenerlik-geologik uzgarishlarning sodir bulish sabablarini va yuzaga kelishi mumkin buladigan protsesslarni oldindan aytib berish xamda ularga karshi tadbirlar ishlab chikish uchun utkaziladi. Bu ishlarni

bajarishdan asosiy maksad kurilish maydoning geologik, geomorfologik va gidrogeologik sharoitlarini, tog jinslarining tarkibi, xossalari va xolatini urganishdir. Injenerlik-geologik kidiruv ishlari imorat va inshootlarni loyixalashdan oldin, shuningdek, ularni kurish va foydalanish davrida bajariladi. Agar biror maydonda imorat yoki inshoot kurish planlashtirilsa, dastlab usha joyning geologik tuzilishi, grunt suvlarining satx chukurligi, ximiyaviy tarkibi, gruntlarning xossalari urganiladi. Maydonning kurilish uchun yarokli-yaroksizligi, gruntlarning xar 1 sm2 yuzasi kancha yuk kutara olishi, poydevorning chukurligi va zamindagi gruntlarning chukishi, inshootlarning turgunligiga tabiiy geologik sharoitlarning ta`siri va uz navbatida inshootlarning tabiy muxitga ta`siri, kurilish materiallarining bor-yukligi aniklanadi. Imorat va inshootlarni kurishda kavlangan kotlovanlardan foydalanib, maydonning geologik tuzilishi, katlamlarning kalinligi, tarkibi, xossasi urganiladi, loyixalashdan oldingi olingan ma`lumotlarga solishtirib kuriladi. Agar oldingi kidiruv ishlaridan biror kamchilik topilsa, u vaktda kushimcha injenerlik-geologik kidiruv ishlari bajarilib, loyixaga kerakli tuzatishlar kiritiladi. Imorat va inshootlardan foydalanish davrida ularning turgunligiga axamiyat beriladi. Ayniksa chukish mikdori va xarakteri, grunt suvlarining rejimi, injenerlik- geologik protsesslarning rivojlanishi kuzatib boriladi. Bu ishlar, asosan, imorat va inshootlarning chukish sabablarini aniklashga karatiladi. Bajariladigan injenerlik-geologik kidiruv ishlarining xajmi inshootlarni loyixalash boskichiga karab 1) tayyorgarlik, 2) dala va 3) kameral boskichlarga bulinadi. Tayyorgarlik ishlari kurilish maydonida oldin utkazilgan geologik, gidrogeologik va injenerlik-geologik kidiruv ishlari natijalari bilan tanishib chikishdan boshlanadi. Bunday materiallar geologik fond va arxivlarda saklanadi. Shuningdek, shu rayonga taallkli nashr kilingan adabiyotlardan xam foydalaniladi. Sungra dala ishlarini boshlashga tayyorgarlik kuriladi. Dala ishlari loyixada kursatilgan programma asosida olib boriladi. Ularga 1) injenerlik-geologik s`yomka, 2) razvedka ishlari, 3) tajriba-tadkikot ishlari, 4) laboratoriya ishlari, 5) rayondagi kurilish ishlari tajribasini analiz kilish kiradi.

Kameral ishlar paytida dalada olib borilgan tekshiruv, tajriba ishlari xamda laboratoriyada bajarilgan analizlar natijasi asosida injenerlik-geologik xisobot tuziladi. Unga kartalar, geologik kesimlar, jadvallar ilova kilinadi. Tuzilgan xisobot imorat va inshootlarni tugri va iktisodiy jixatdan maksadga muvofik kilib loyixalash imkoniyatini beradi. Imorat va inshootlarni loyixalashda eng kam kuch, mablag va kurilish materiallarini sarf kilgan xolda, chiroyli, zamonaviy va mustaxkam binolar kurishga xarakat kilish zarur. Shunga ko`ra xozirgi paytda ittifokimizda loyixalashning ikki: texnik loyixa va ish chizmalari boskichi kabul kilingan. Lekin, yangi uzlashtirilayotgan va xalk xujaligi tez rivojlanayotgan rayonlarda yirik va murakkab ob`yektlar kurilishining maksadga muvofikligi asoslash uchun texnik-iktisodiy doklad boskichida xam loyixalash ishlari bajariladi. Loyixalashning dastlabki texnik-iktisodiy doklad boskichida injenerlik-geologik dala kidiruv ishlari ayrim xollardagina bajarilib, bunda asosan kurilish maydoning i njenerlik-geologik sharoitlari arxiv va adabiyotlar materiallari asosida aniklanadi. Bu materiallar yordamida inshootlar kurilishining texnik imkoniyatlarining iktisodiy jixatdan maksadga muvofikligi asoslanadi. Inshootlarni loyixalashning texnik loyixa boskichida olib borilayotgan injenerlik- geologik kidiruv ishlari kurilish uchun yarokli maydonlarni tanlash va inshootlar tipini, kurish sharoitini, joylashishini aniklashga karatiladi. Texnik loyixa boskichini asoslash uchun kidiruv ishlari kattarok maydonlarda yoki kurilish uchun muljallangan bir necha rayonlarda olib boriladi. Kerakli ma`lumotlar injenerlik-geologik s`yomka, razvedka va laboratoriya ishlari natijasidan olinadi. Kidiruv ishlari natijasida inshootlarni kurish, tashki kuch ta`sirida gruntning deformatsiyalanishi va inshootlarning mustaxkamligini xisoblash, ularning konstruktsiyasini tanlash va kerakli ximoya chora-tadbirlarini kurish mumkin buladi. Ayrim injenerlik-geologik kidiruv ishlari yirik va murakkab ob`yektlarni kurish jarayonida olib boriladi. Natijada inshshotlarni loyixalashdan oldin aniklangan va kurilish paytda uzgarishi mumkin bulgan injenerlik-geologik sharoitlarni xozirgisiga

solishtirishga imkoniyat tugiladi. Olingan ma`lumotlarga ko`ra, kerak bulsa, kurilish loyixalariga tuzatishlar kiritiladi. Injenerlik-geologik s`yomkaning asosiy vazifasi kurilish ishlari olib boriladigan maydonning injenerlik-geologik sharoitlarini baxolashdan iborat bulib, kurilish boshlanmasidan avval poydevor zaminidagi tog jinslarning litologik tuzilishi, tarkibi, kalinligi, xossalari , xolatlari, yer osti suvlarining yotish xolatlari, geologik protsess va xodisalarning joylarda tarkalishi xamda rivojlanishi urganiladi. Injenerlik-geologik s`yomka shu joyning tayyor geologik kartasi asosida bajariladi. Injenerlik-geologik s`yomka paytida maydonda rivojlangan fizik-geologik xodisalarni urganishga aloxida axamiyat beriladi. Chunki ular xar kanday inshshotlarni loyixalash, kurish va ulardan foydalanishni murakkablashtiradi. S`yomka davrida bunday protsess va xodisalarni kayd kilish bilan birga ularni keltirib chikarayotgan faktorlarni aniklash va bundan keyin sodir bulishi mumkin bulgan xodisalarni prognoz kilish lozim buladi. Kidiruv ishlari olib borilayotgan maydonlarda oldin imorat va inshootlar kurilgan bulsak, ularning konstruktsiyasi, poydevorning yotkizilish chukurligi, deformatsiyalanganligi va uning sabablari urgantladi. Kiduruv-razvedka ishlarining turi, xarakteri, xajmi, chukurligi va usullari injenerlik-geologik ishlarining umumiy programmasida uz aksini topadi. Razvedka ishlari kurilish maydonini litologik tuzilishi va gidrogeologik sharoitini urganish, gidrogeologik va injenerlik-geologik tajribalar utkazish, jins namunalarining olish va ularni laboratoriyada sinash uchun bajariladi. Bu ishlarni bajarish uchun shurf, arik (kanava), shaxta va burg kuduklari kavlanadi. Kurilish maydonining yuzasi buyicha teng oraliklarda gruntlarning tarkibi, tuzulishi, xossalari tekshiriladi. Ayniksa, inshootlar ta`sirida gruntlarda yuz beradigan sifat uzgarishlariga axamiyat beriladi. Tekshiruv ishlari tugridan-tugri maydoning uzida (dala sharoitida tajriba-tadkikot ishlari yoki olingan namunalar yordamida laboratoriyada) bajariladi. Dala sharoitida burg kuduklaridan yer osti suvlarining yer yuzasiga chikarish, suv sarfi, suvli gorizontning filtratsiya koeffitsiyent aniklanadi. Aeratsiya zonasidagi gruntlarning suv utkazuvchanlik kobimliyati tajriba yordamida aniklanadi.

Gruntlarning dala sharoitida tashki bosim ta`sirida sikilishi, chukishi va deformatsiyalashini aniklash injenerlik-geologik nuktai nazardan muxim axamiyatga ega. Buning uchun kurilish kotlovanlari, shurf yoki burg kudugi tubiga shtamp urnatiladi. Shtamp ustiga kuch ta`sir ettirilib, asta-sekin kupaytirib boriladi. Tashki kuch ta`sirida shtamp ostidagi gruntning govakligi kamayib sikiladi va shtamp chuka boshlaydi. Shtamp ustiga ta`sir etadigan kuchning kiymati imorat va inshoot ogirligidan poydevor zamininga tushadigan kuchga tenglashtiriladi va chukish butunlay tugagandan sung tajriba tuxtatiladi. Injenerlik-geologik kidiruv ishlari tugagandan sung yigilgan materiallar analiz kilinib, kayta ishlanib kartalar tuziladi. Kartaga kurilish buladigan maydonlarda tarkalgan tog jinslari, ularning 1shi va paydo bulishi, geologik protsess va xodisalar (surilish, karstlanish. chukish, jarlik xosil bulish va x.) tushiriladi va shartli belgilar bilan kursatiladi. Kurilish uchun yarokli, shartli ravishda yarokli va yaroksiz deb xisoblangan maydonlar ajratiladi. Bu maydonlarning kurilish sharoitini yaxshilash uchun bajarilishi lozim bulgan chora va tadbirlar xam kursatiladi. Injenerlik-geologik kartalarning maksadi, vazifasi va masshtabiga karab: 1) obzor (1:1500000 va undan mayda), 2) mayda masshtabli (1:500000-1000000), 3) urta masshtabli (1:100000-1200000), yirik masshtabli (1:10000 va undan yirik) xillarga bulinadi.

O'xshashlar

Cho`kindi tog` jinslari

Marmar, suglinok, sules tog’ jinslari

Lyoss, alevrolit, kvarsit tog’ jinslari

Magmatik tog’ jinslari va ularning tasnifi

Cho`kindi tog` jinslari endogen geologik jarayonlar intruziv magmatizm