Сув оқимларининг геологик иши - Geologiya - Referatlar

Сув оқимларининг геологик иши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

412.5 KB

Ko'chirib olish

Сув о қимларининг геологик иши Режа: 1. Сув оқимлари 2. Дарё водийларининг тузилиши 3. Оқар сувларнинг геологик иши 4. Вақтинчалик сув оқимларининг геологик иши 5. Доимий оқар сувлар-дарёларнинг геологик иши

1. Сув оқимлари Ер юзасидаги оқар сувлар қуруқлик денудациясининг энг муҳим омилларидан бири. Сув оқимлари рельефнинг парчаланишига ва материклар юзасининг пасайишига олиб келади. Улар атмосфера ёғин-сочинлари ва қорларнинг эриши туфайли вужудга келувчи дифференциацияланмаган майда жилғалардан тортиб то азим дарёлар тизимигача бўлган сув оқимлар и ни ўз ичига олади. Ер юзаси оқим сувларининг геологик иши сувнинг массасига ва унинг оқим тезлигига боғлиқ бўлади. У нинг иши тоғ жинсларини ювиш, нураш маҳсулотларини ташиш ва ётқизишдан иборат. Юза сувлари бажараётган барча жараёнлар ва бунда ҳосил бўлган ётқизиқлар мажмуаси флювиал (лотинчада « ф лювиос» – дарё, оқим деган маънони англатади) жинслар дейилади. Нураш маҳсулотларининг асосий қисми сув оқимлари ёрдамида кўчирилади. Бундай оқимлар қуруқлик оқимлари (дарёлар, сойлар) ва ҳавза оқимларидан (соҳилбўйи, контур, транзит ва турбид оқимлари) иборат бўлади. Қуруқликда сув оқимлари рельеф қиялиги туфайли вужудга келади. Бундай сув оқимларининг тезлиги текисликларда 1,5-1,6 м/сек, тоғларда 5-8 м / сек гача боради. Оқим тезлигининг ўзгариши ўзан кенглигига, чуқурлигига ва рельеф қиялигига боғлиқ. Ўзаннинг торайиши оқим тезлигини оширади. Суюқликнинг турли кинематик ва динамик хусусиятларига асосан ламинар ва турбулент оқимлар ажратилади . Ламинар оқимларда оқим чизиқлари (суюқлик зарраларининг ҳаракат йўналиши) бир-бирига параллел ва бир хил тезликда бўлади. Бунда оқим параллел қатламлар тўплами сифатида ҳаракатланади. Ламинар оқимлар нисбатан секин, асосий оқимга мос келмайдиган компонентлари амалда ҳисобга ол ин майдиган даражада кичик бўлади.

Турбулент оқимларда оқим чизиқлари буралиб ўзгарувчи уюрмалар тизимини ташкил этади. Бунда ўзгарувчи уюрмаларнинг йўналиши ва тезлиги ўртача арифметик оқимникидан фарқ қилади. Бошқача қилиб айтганда, уюрмаларда сув массаси чапдан ўнгга, пастдан юқорига ва аксинча ҳаракатланиб, “ўйнаб” оқади. Турбулент оқимларда уюрмаларнинг тезлиги ўртача оқим тез лигидан унча фарқ қилмасада, бутун оқимга кучли таъсир этади. Чунки турбулентлик орқали терриген зарралар доимо муаллақ ҳолда (гил зарралари) ёки вақтинча муаллақ ҳолда (қум доналари) кўчирилади. Дарёларда турбулентликни асосан оғирлик кучининг ўзан бўйлаб йўналган ташкил этувчиси - ур и нма вужудга келтиради ва ўзан тубининг нотекислиги орқали кучаяди. Турбулентлик оқимда кўчирилаётган зарраларнинг суспензия ҳолатида бўлишига ёрдам беради. Турбулент оқимларнинг силжитувчи кучи шу тезликдаги бошқа оқимларникига қараганда 3-4 марта катта бўлади. Бу хусусият чўкиб улгурган зарраларни қайтадан кўтариб, оқим суспензиясига қўшишда катта аҳамиятга эга. Чунки чўкиб улгурган зарраларни ўз жойидан кўтариб, кўчириш учун оқимнинг катта сурувчи кучланиши керак бўлади. Айниқса, бу майда пластинка шаклидаги зарраларга ва юзаси сув ўтлари билан қопланиб улгурган ётқизиқларга тааллуқлидир. Чўкиб улгурган зарраларни қайтадан оқимга қўшишда оқимдаги мавжуд зарраларнинг тирнаш кучи ҳам катта аҳамиятга эга бўлади. Турбулент оқимларда йирик бўлакли жинслар (ғўлаклар ва гравий) думалаб, қум доналари сальтация (сакраб-сакраб) йўли билан, алеврит ва гил зарралари эса муаллақ ҳолда кўчирилади. Турбулент оқимлар ламинар оқимларга айланиб, тезлиги сусайганда йирик бўлакли жинслар оқим ўзанида чўкиб қолади, қум доналари думалаш орқали, алеврит ва гил зарралари оқим туфайли, ҳали суспензияда бўлганлиги сабабли, муаллақ ҳолда кўчирилади. Ламинар оқимларда ўзан тубидаги нотекисликлар чўкинди материаллар

билан тўлиб, текисланиб боради. Турбулент оқимларда эса чуқурлатиш эрозияси туфайли ўзан туби нотекислигича қолаверади. Ламинар оқимларнинг ҳам, турбулент оқимларнинг ҳам чўкиндининг сиртига таъсири суюқликнинг зичлиги, динамик қовушоқлиги, тезлиги билан боғлиқ бўлган бир қанча гидродинамик параметрлар ва сув-чўкинди чегарасининг геометриясига боғлиқ. Сув ва ҳаво каби ҳар бир оқувчи муҳит қовушоқлик деб аталувчи ишқалиш кучи туфайли вужудга келувчи ички қаршиликка эга бўлади. Суюқлик ёки газнинг қовушоқлиги секин ҳаракатланаётган массанинг тез ҳаракатланаётган массани тормозловчи кучи ўлчами ҳисобланади. Терриген доналарнинг ўлчами, солиштирма оғирлиги ва шакли каби хусусиятлари оқимда кўчирилиши учун муҳим омилдир. Бу ўзгарувчи параметрларнинг умумий самараси оқувчи муҳитнинг зичлиги ва қовушоқлиги билан биргаликда чўкиш тезлигини белгилайди. Терриген зарраларнинг ҳавода чўкиши сувдагига қараганда катта фарқ қилади. Масалан, қум зарраларининг ҳавода чўкиши сувдагига нисбатан 30- 50 марта тез содир бўлади. Зарраларнинг ўлчами кичрайиши билан бу фарқ камайиб боради. Ҳавонинг, чучук ва денгиз сувларининг зичлиги турличадир. Бир хил ҳажмдаги қум зарралари ўз оғирлигини денгиз сувларида кўп, чучук сувларда камроқ, ҳавода эса ундан ҳам кам йўқотади. Шунинг учун ҳам бир ҳажмдаги оғир ва енгил минералларнинг чўкиш тезлиги орасидаги фарқ ҳаводан денгиз сувига қараб камайиб боради. Бу хусусиятлари орқали терриген зарраларнинг генезиси аниқланади. Сув оқимлари билан кўчириладиган материалларнинг миқдори оқимнинг тезлиги, фаолиятининг доимийлиги ёки вақтинчалигига боғлиқ. Сув оқимлари билан кўчириладиган материалларнинг миқдори оқим зичлиги билан белгиланади. Бу катталик ўзгарувчан бўлиб, баъзи оқимларда у жуда юқори бўлади.

Сув оқимлари йил бўйи фаолият кўрсатувчи доимий ва баҳор ойларидагина фаолият кўрсатувчи вақтинчалик сув оқимларига бўлинади. Вақтинчалик сув оқимлари тоғ ҳудудларида жала ёғиши ва қорнинг тез эриши туфайли вужудга келади. Бундай оқимлар селлар дейилади. Селлар асосан ўсимлик қопламаси яхши ривожланмаган қуруқ иқлимли ўлкаларда ҳосил бўлади. Улар ўзининг катта тезлиги, зичлиги ва эрозия хусусиятлари билан бошқа оқимлардан ажралиб туради. Селлар шаклланишида сув дастлаб тоғ ёнбағирларида бутун майдон бўйича оқабошлайди ва кейинчалик маълум ўзанларга бирлашиб, яхлит оқимни ташкил қилади. Сел тўсатдан пайдо бўлиб, тоғ даралари ва сойларидан жуда катта тезлик (20 - 25 м/сек) билан пастга интилади ва йўлида учраган тўсиқларни емириб, оқизиб кетади. Шу вақтда ўзандаги сув лойқаси 5-20 м гача кўтарилади ва сел кетиш, тошқин жараёни бўлади. Масалан, 1966 йилда Исфайрам сойда, 1967 йили Кичик Алмати сойида ва 1978 йили Карпат тоғида сел бўлиб, бир-икки соатда ҳар қайсиси 3000 - 4000 м 3 шағал ва лойқани ташиган. 1969 йили май ойида ҳудди шундай ҳодиса Чирчиқ дарёси ва унинг ирмоқларида содир бўлган. Чунончи, Оқсоқота ирмоғида 2 соат давом этган сел ўзан қайирусти супасидаги экин майдонларини, тегирмонларни оқизиб кетган. Шу қисқа вақт ичида бир неча юз туп мевали дарахт ва бир неча минг м 3 шағал Чирчиқ дарёсига қуйилган ва конус ёйилмаси (Бўстонлиқ қишлоғи) бортларини ювиб кетган. Сел оқизиқлари одатда тоғ этакларида пролювий ётқизиғини ҳосил қилади. Ёнбағирлардаги эллювий, делювийлар ёғин сувига тўйингандан сўнг ҳаракатга келган маҳсулотларни пастга оқизиб тушади. Сел фақат тош бўлакларинигина эмас, балки илдизи бўшроқ дарахтларни ҳам оқизиб кетади. Сел оқимлари зичлигининг юқорилиги бир томондан тезлигининг катталигига, иккинчи томондан эса йил давомида нураган маҳсулотларни бирданига кўчиришига боғлиқдир. Сел оқимлари бутун оқим йўлидаги барча материалларни оқизиб, тоғолди текисликларига олиб чиқади. Улар келтирган материалларнинг миқдори шу ҳудуддаги доимий оқар сувларникига

қараганда кўпроқдир. Бу пролювиал ва делювиал ётқизиқларнинг аллювиал ётқизиқларга қараганда кенг тарқалганлигидан маълум. Сел оқимлари хар доим турбулент характерга эга бўлади. Ётқизиқлари дифференциацияланмаган ва сараланмаган, бўлаклари думалоқланмаган, ўткир қиррали бўлади. Доимий сув оқимлари – дарёлар. Дарёлар – ҳавза деб аталувчи кенг ҳудудлардан атмосфера ёғин-сочинлари ва ерости сувларини тўпловчи узлуксиз оқувчи сув оқимларидир. Қуруқликнинг 68 % майдони дарёларнинг сув йиғиш майдонлари ҳисобланади ва улардан тўпланган сувлар океан ва денгизларга қуюлади. Ҳар йили қуруқликдан йиғилаётган сувнинг 20 % га яқини сайёрамизда суви кўп бўлган Амазонканики ҳисобланади. Суви кўплиги бўйича иккинчи ўринни Конго дарёси эгаллайди. Дунёдаги энг узун дарё Нил (6671 км) бўлсада, суви ва ҳавзасининг майдони унча катта эмас. Узунлиги 1000 км дан ортиқ бўлган дарёлар сони ер юзасида элликдан ортиқ. Уларнинг умумий узунлиги 180 000 км. Дарёларнинг сув йиғадиган майдони дарё ҳавзаси дейилади. Ҳавзалар планда кўринишига қараб дарахтсимон, елпиғичсимон, радиал (марказга интилувчи ва марказдан таралувчи) каби турларга бўлинади. Волга дарёси ҳавзаси дарахтсимон дарёларнинг типик вакилидир. Дарё унча катта бўлмаган булоқдан (масалан, Волга), кўлдан (Ангара, Нева) ёки ботқоқликдан (Днепр, Ғарбий Двина) бошланиши мумкин. Тоғ дарёлари одатда қор ва музларнинг эришидан озиқланади. Барча дарёлар ҳам денгиз ва океанларга куюлмайди. Улардан баъзилари (масалан, Волга, Амударё) кўлларга қуюлса, баъзилари саҳроларда тугайди (Зарафшон). Йил давомида дарёларнинг тўлиб оққан даврлари ва сатҳининг пасайиб кетадиган вақтлари бўлади. Тўлиб оқиш даври дарёларнинг озиқланиш манбаларига (қор ва музларнинг эриши, ёғин-сочинлар) боғлиқ. Дарёлар тўлиб оққан вақтларда уларнинг сув сарфи юзлаб марта ошиши мумкин.

Сувнинг ортича миқдори баъзан фавқулодда ҳодисаларга олиб келади. Дарё ўзанидан чиқиб, кўп майдонлар сув остида қолиб кетади. Бундай ҳодисалар ҳудудининг анча қисми текисликлардан иборат бўлган Хитойда, Ҳиндистонда, Россияда ва дунёнинг бошқа баъзи мамлакатларида тез-тез содир бўлиб туради. 2. Дарё водийларининг тузилиши Ўзан сув оқимлари ўзининг геологик фаолиятида дарё водийларини ҳосил қилади. Дарё асосий дарё ва унинг ирмоқлари, ирмоқларининг сойлари, сойларининг жилғаларидан таркиб топган тизимни ташкил этади. Дарё тизими эгаллаган майдон дарё ҳавзаси дейилади. Дарё ҳавзалари бир- биридан сувайирғичлар билан чегараланади. Ўзан. Ўзан деб дарё водийсининг сув оқаётган чуқур қисмига айтилади. Дарёларнинг кўп қисми меандр ҳосил қилиб оқади. Меандрлар планда турлича шаклда бўлиши мумкин. Дарё ўзанининг водий тубида илон изи ҳосил қилиб оқиши дарё қирғоқларидан бирининг ювилиши ва иккинчисида ётқизиқлар ётқизилиши ҳисобига амалга ошади. Қирғоқ ювилишининг фаоллиги оқим ўзагининг қирғоққа ёндошув бурчаги (ва оқимнинг энг юқори тезлиги) қанча катта бўлса, ювилиш тезлига ҳам шунча катта бўлади. Тўғри чизиқли ўзанларда оқим ўзаги унинг марказий қисмида жойлашган бўлади, қирғоқ томон тезлик сусайиб боради. Бундай шароитларда қирғоқ ювилмайди. Қирғоқнинг ювилиш тезлиги водий шаклланган тоғ жинсларининг мустаҳкамлигига боғлиқ. Қаттиқ тоғ жинсларидан оқиб ўтаётган дарёларда оқим ўлчамига боғлиқ бўлмасдан қирғоқнинг ювилиш тезлиги кескин пасаяди. Қирғоқнинг энг юқори ювилиш тезлиги Амударёда қайд этилган бўлиб, йилига 1000-1200 м ни ташкил этади. Амударё қирғоғининг ювилиши сутка ва ҳатто соатлар давомида ўзгариб туради.

Қайир. Дарёнинг вақти - вақти билан сув босадиган қирғоқларини қайирлар деб аталади. Улардаги тўпланадиган ётқизиқлар узан фациясиникидан анчагина майдалиги билан фарқ қилади ва ўзига хос текстура ва структурага эга бўлади. Қайир ётқизиқлари асосан сараланмаган алевролитларда, пело-алевритлардан ва гиллардан иборат бўлади. Қайирларда ботқоқликлар ва тўқайзорлар ривожланади. Қайирлар қуруқликнинг 3 % га яқинини ташкил этади, аммо уларнинг инсон ҳаётидаги аҳамияти жуда катта. Қайирлар узоқ вақт давомида кечадиган ён эрозия босқичида шаклланади. Оқим тўлиқ бўлган вақтларда сув ўзанидан тошиб, бутун водийни қоплаб олади ва қайирларда ҳам чўкинди тўпланади. Бунда майда алевритли, гилли ва қумли материал чўкмага ўтади. Қайирусти супалари (террасалар, лотинча terra - тупроқ). Тектоник ҳаракатларнинг узлукли-узлуксизлик хусусияти қайирусти супаларининг шаклланишига олиб келади. Маълумки, ер пўстида теконик ҳаракатлар тўхтовсиз давом этади. Аммо уларнинг йўналганлиги ва тезлиги вақт бўйича ўзгариб туради. Ҳудуднинг умумий кўтарилишида тектоник ҳаракатлар тезлиги ўзгариб туриши натижасида чуқурлатиш ва ён эрозиялар ўзаро алмашиниб туради. Бунинг натижасида қайирусти супалари шаклланади. Қайирусти супаларининг юзаси дарё оқими ва дарё водийси томон озроқ қияланган бўлади. Улар ҳар доим дарё ўзани ва қайиридан гипсометрик баландда жойлашган бўлади ва шунинг учун ҳам қайирусти супаси дейилади (127-расм). Дарё ўзанининг меандрланиши туфайли бундай супалар ювилиб кетиши орқали уларнинг фақат фрагментлари қолиши мумкин

расм. Буюк Каньондаги қайирусти супалари. www.fototerra.ru Қайирусти супалари субгоризонтал текисликлардан таркиб топган бўлади; улар ўзидан пастдаги супа ёки қайирдан зина орқали ажралган бўлади, дарё томондан супаларнинг чегараловчи қошлар аниқ ифодаланган ёки текисланган бўлиши мумкин, орқа томони эса устидаги зинага қараб кўтарилган ёки туб жинсларга ёндошган бўлади.Циклли ва маҳаллий супалар ажратилади. Циклли супалар дарёнинг бутун водий бўйлаб, маҳаллий супалар эса унинг муайян участкаларида ривожланган бўлади. Супалар тоғли районларда аниқ ифодаланган бўлади. Циклли супалар эрозион-аккумулятив циклда шаклланади ва қуйидаги босқичларни ўз ичига олади: - чуқурлатиш эрозияси; - ён эрозия; - аккумуляция; - динамик мувозанат.

Эрозион-аккумулятив цикл давомида чўкинди тўпланган ва усти қайир билан қопланган чуқурлик ҳосил бўлади. Чуқурлатиш босқичидан бошланган янги эрозион цикл жараёнида қайир аста-секин супага айланади. Унинг юзаси ўзан оқими таъсир зонасидан ташқарида жойлашган бўлади. Унинг юзасида қоплама ҳосила деб аталувчи пролювий, коллювий, солифлюкцион ётқизиқлар, лёсслар ва бошқалар тўпланиши мумкин. Уларнинг қалинлиги ўнлаб метрга боради. Аллювий қалинлиги ва остидаги жинслар муносабати бўйича аккумулятив (тўпланиш супалари), эрозион (ювилиш супалари) ва эрозион- аккумулятив (аралаш) супаларга ажратилади. Аккумулятив супаларда аллювий қалинлиги ўнлаб ва юзлаб метрга бориши мумкин (йирик дарёларда 20-30 м ни ташкил этади). Эрозион супаларда аллювий қалинлиги юқори бўлмайди, у фақат ўзан ётқизиқларидан иборат. Бундай супалар юзасида ё туб жинслар, ёки бошқа генезисдаги бўшоқ жинслар очилиб ётади. Э розион - аккумулятив супаларда аллюви йнинг барча фациялари ривожланган, юзаси горизонтал бўлади . Супаларнинг вужудга келиш сабаблари . Супаларнинг шаклланиши иқлимнинг ўзгариши ва те ктони к ҳаракатлар билан боғлиқ . Иқлим супалар шаклланишида асосий омил ҳисобланади . Оқимнинг ҳаракат кучи сув ҳажмига боғлиқ . Намгарчиликнинг ошиши оқим сувининг ҳажмини ва унинг кучини оширади . Унинг эрозион қобилияти ошади , бунгача тикланган мувозанат бузилади , чуқурлатиш эрозия си бошланади . Дарё ўзининг янги мувозанат профилини ҳосил қилабошлайди . Олдинги қайир сув кўп бўлгандаги сатҳдан чиқади ва қайирусти супасига айланади . Бош эрозия базисининг тутган ўрни дарёдаги сув оқимининг фаолиятини назорат қилади . Эрозия базисининг ўзгариши тектони к ҳаракатлар ёки Дунё океани сатҳининг эвстати к тебраниши билан боғлиқ бўлиши мумкин . Музлик босиш даврларида Дунё океани сатҳи пасаяди ва

унинг чекиниш даврларида кўтарилади . Эрозия базисининг кўтарилиши водийлар да аллювий аккумуляцияси жараёнини тўхтатади . Эрозия базисининг чўкиши водийларда чуқурлатиш эрозиясига олиб келади . Тоғли районларда бу жараёнлар тектоник ҳаракатлар туфайли вужудга келади. Водийларининг асимметрияси. Дарё водийларининг бетлари симметрик ёки асимметрик бўлиши мумкин. Кўп ҳолларда бетларидан бири нишаб ва баланд, иккинчиси кенг ва паст нишабликдаги асимметрик водийлар кузатилади. Ўзан нишаблиги юқори бўлган бетга томон сурилган бўлади. Дарё водийлари кўндаланг кесмасининг бундай асимметрияси қуйидаги сабаблар туфайли вужудга келиши мумкин: - ер шарининг ўз ўқи атрофида айланиши билан боғлиқ сайёрар; - тектоник; - экзоген жараёнлар фаолияти. Ер юзасининг барча жойларида Ернинг айланиши билан боғлиқ Бэр - Бабинэ қонуни бўйича меридионал йўналишда оқувчи барча дарёларнинг водийси асимметрик тузилишга эга бўлади. Бунда шимолий яримшардаги дарёлар водийнинг ўнг бетини, жанубий яримшардагилар эса чап бетини кўпроқ ювади (Кориолис қоидаси). Бундай дарёлар ўзининг ривожланиши давомида ўнгга сурилади. Шу туфайли уларнинг ўнг бети баланд ва тик, чап бети эса кенг, супаланган бўлади. Бундай асимметрия Волг а , Днепр, Дона, Об, Енисе й , Лен а сингари йирик дарёларнинг водийларида яққол кузатилади. Водийларнинг асимметрияси тектоник сабаблар туфайли ҳам келиб чиқиши мумкин. Бундай структуравий асимметрия бир томонга қияланиб ётувчи қатламлар бўйича оқадиган дарёларда кузатилади. Водийларнинг асимметрияси уларнинг ҳар иккала бетида ювиладиган тоғ жинларининг эрозияга турлича бардошлиги туфайли ҳам шаклланади (128-расм). Дарё водийлари антецедентли ва қўшиб олувчи бўлиши мумкин. Антецедентли - бу дарё қирқиб ўтадиган структура шаклланмасдан олдин

ривожланган водийдир. Бунда структура қандай тезликда ўсса, уни дарё шу тезликда қирқади . Дарё бошланишидаги қўшиб олиш бир-бири томон прогрессив ўсиб борувчи дарёларда кузатилади. Масалан, Ортолой тизмасидаги Терсоғар сойи иккига бўлиниб, бир тармоғи жанубга қараб оқиб, Олтиндарада Муксувга қуюлади. Иккинчи тармоғи эса шимолга қараб оқиб, Қизилсувга қуюлади. Дарёларнинг геологик иши натижасида ҳосил бўлган рельеф шаклларидан энг йириклари водийлар ва ҳавзалардир. Дарё водийларининг шакли. Дарё водийларининг тузилиши тоғ жинсларининг қаттиқ ёки юмшоқлигига боғлиқ бўлади. Каттиқ тоғ жинсларидан ташкил топган майдонлардан оқадиган дарёлар тик ёнбағирли ва тоғ водийларини ҳосил қилади. Бунга табиий дарвозалар: Темирланг, Темир, Боум, Жунғария типик мисолдир. Юмшоқ тоғ жинслардан ташкил топган майдонларда дарё водийлари кенг ва ясси ёнбағирли, уларда ўсимликлар кўп тараққий қилган бўлади. Бундай водийлар Фарғона, Ҳисор тоғларининг жанубий қисмларида кенг тарқалган. Баъзи олимлар дарё водийларини генезисига кўра эрозион (юқоридаги хиллар тегишли) ва тектоник турларга бўладилар. Антиклинал, синклинал, моноклинал, грабен, ер ёриқлари бўйлаб ривожланган водийларда аллювиал ётқизиқлар жуда кам бўлади ёки умуман учрамайди. расм. Асимметрик дарё водийси.

Дарё водийлари планда кўриниши ёки морфологик тузилишига кўра дара, қисиқ, конъон, тоғарасимон, яшчиксимон, U ва V шаклларда бўлади. Тоғ дарёлари суви кам бўлишига қарамасдан ниҳоятда катта геологик иш бажаради. Оқими ҳар доим турбулент хусусиятга эга бўлади. Уларда чуқурлатиш эрозияси дарёларнинг юқори ва ўрта оқимларида ўзан тагини ўйиб, лотинча V ҳарфига ўхшаш чуқур дараларни ҳосил қилади (129-расм). Бундай даралар Норин, Чирчиқ, Оҳангарон дарёларининг юқори оқимида кўп учрайди. Баҳор ва куз фаслларида чуқурлатиш эрозияси яна ҳам кучаяди. Тоғ дарёлари юмшоқ жинслардан ўтганда U шаклдаги водийларни ҳосил қилиши мумкин (130-расм). Дунёдаги энг чуқур дара АҚШ даги Колорадо конъони ҳисобланади. Буюк Каньон ( Grand Canyon ) АҚШнинг Аризона штатидаги Колорадо платосида жойлашган. расм. V шаклидаги водий. расм. U шаклидаги водий. Гранд Каньон Колорадо дарёси фаолияти туфайли ҳосил бўлган, кенглиги 29 километрга боради, сув сатҳи бўйича эса бир километрга яқин. Буюк Каньон нинг узунлиги 446 километр бўлиб, чуқурлиги 1600 метрни ташкил этади. Буюк Каньон нинг шаклланиши тектоник ҳаракатлар ва Колорадо платосининг кўтарилиши билан боғлиқ. Шу туфайли дарёда оқим тезлиги кучайган, расм. Фиш-ривер коньоннингфазодан кўриниши. www.fototerra.ru

оҳактошлар ва қумтошлардан иборат тубини ювиб, чуқурлатиш эрозияси туфайли ҳозирги кўринишини олган (қранг: 127-расм). Бундай йирик каньонга Жанубий Америкадаги Фиш-Ривер коньонини ҳам мисол қилиб кўрсатса бўлади. У бутун оқими давомида меандр ҳосил қилган (131-расм). Дарёлар гидродинамик режими бўйича тоғ ва текислик дарёларига бўлинади. Тоғ дарёлари . Тоғли ҳудудларда дарё ўзани оқим тезлигининг юқорилиги туфайли асосан тўғри чизиқли ва водийси тор бўлади. Бунинг асосий сабаби чуқурлатиш эрозиясининг фаоллигидир. Ўзан ва бутун водийда тўпланган аллювиал жинслар барқарор эмас, баъзан ювилиб туради. Эрозияга учрайдиган туб жинсларнинг каттиқ ёки юмшоқлиги дарё водийларининг шу жойда бирмунча кенгайиши, торайиши ва бурилишига олиб келиши мумкин. Водийларнинг кенгайган жойла-рида дарё ўзани тармоқланиши, кам эгриликдаги меандр ҳосил қилиши, такомиллашмаган қайрга эга бўлиши мумкин. Текислик дарёлари. Уларда асосан ён эрозия кучли ривожланган бўлади. Водийнинг кўндаланг кесмаси U ҳарфига ўхшайди, тоғорасимон, яссиланган, кенг супали шакллардан иборат бўлади. Текисликларда дарё оқимлари тўғри чизиқли, меандрли ёки тармоқланган бўлиши мумкин. Текислик дарёларининг буралиб - буралиб оқишини меандр (Кичик Осиёдаги Меандр дарёси номидан олинган) дейилади (расм).

расм. Миссисипи дарёсининг меандрланиши. Меандрлар меандрланиш қамбарини ҳосил қилади. Улар бурилишининг ташқи ёйида ўзан қирғоғи ювилиб боради ва ички ёйида қумли қошлар (косалар) ҳосил бўлади. Оқимнинг тармоқланиши туфайли оқим бўйича чўзилган қум ороллари шаклланади. Вақт ўтиши билан текислик юзасида меандрланиш қамбарининг миграцияси содир бўлади. Бу жараён оқим келтирган чўкинди материалларнинг меандрланиш қамбарида тўпланиб бориши натижасида унинг сатҳи кўтарилиб, оқим қўққисидан пастроқ бўлган аллювиал текисликка силжийди. Меандрланиш қамбарининг ҳосил бўлишига ва миграциясига Сирдарё ва Амударёнинг Турон пасттекислигидан оқиб ўтишини мисол қилиб кўрсатса бўлади. Меандрланиш қамбарининг кенглиги 25-30 км га боради. Вақт ўтиши билан меандрланиш қамбарининг текислик юзаси бўйлаб миграцияси туфайли аллювиал ётқизиқларнинг кенглиги юзлаб ки лометрларга ошади.

Баъзи меандрлар кейинчалик ривожланиб қолдиқ кўлларни, ботқоқликларни, тўқайзорларни вужудга келтириши мумкин. Дарёларнинг қуюлиш қисми. Дарёларнинг қуюлиш қисминин шаклланишига турли омиллар: дарёдаги сув сарфи ва унинг вақт давомида ўзгариши, дарё келтирадиган бўлакли материалнинг миқдори ва таркиби, эрозия базиси ҳавзаси сувининг шўрлиги ва тектоник ҳаракатлар ҳисобланади. Уларнинг орасида ташиб келтирилаётган материаллар ҳажми ва тектоник ҳаракатлар етакчи саналади. Уларнинг нисбатига кўра дарёларнинг қуюлиш жойида дельта ёки эстуарий ҳосил бўлади. Дельталар. Дарёларнинг ташиб келтирган терриген материаллар эрозия базиси ҳисобланган денгиз ёки кўлларга қуйилиш жойида чўкмага ўтиши туфайли грекча Δ (дельта) ҳарфига ўхшаш шаклдаги ётқизиқлар вужудга келади. Дарёлар дельтаси улар келтирган чўкиндилар ҳисобига денгиз майдонининг анчагина қисмини эгаллаб, кенгайиб боради. Масалан, Волг а дарёсининг дельтаси 19000 км 2 , Лена дарёсиники 29500 км 2 , Амударёники 9000 км 2 . Ерусти дельтаси сувости дельтасига (авандельта), у эса ўз навбатида сув ҳавзасининг ичкарисига қараб чўкинди тўпланиш фақат муаллақ зарралар ҳисобига содир бўладиган продельтага алмашинади. Агар эрозия базиси кўтарилса, эрозия иши сустлашади ва чўкинди материаллар чўкмага ўтади. Эстуарийлар. Дарё водийси бўйлаб анча масофага кириб борувчи ҳавза қўлтиғи эстуарий дейилади. Унинг ҳосил бўлиш сабаблари турлича. Эстуарийлар денгиз сатҳининг кўтарилиши ёки дарё қуюлиш қисмининг чўкиши орқали вужудга келиши мумкин. Кейинги ҳолда дарёларнинг ҳавзага қуюлиш қисмидаги соҳиллар сув остида қолиб кетади (Об, Енисей). Эстуарийлар денгиз соҳилидаги прилив ва отливлар билан ҳам боғлиқ бўлади. Прилив вақтида денгиз дарёларнинг қуюлиш қисмини ҳам қамраб олади.

расм. Зимбабведаги Виктория шаршараси. Шаршаралар. Тоғ дарёлари ва платолардан оқиб ўтадиган деярли барча дарёларда шаршаралар кузатилади. Шаршараларнинг вужудга келиши дарё водийсидаги туб жинсларининг механик хоссалари ва ётиш шароитлари ҳамда геологик структуралар билан боғлиқ. Энг йирик ва баланд шаршаралар бўлиб Венесуэладаги Ангела, Зимбабведаги Виктория, АҚШдаги Ниагара ҳисобланади (расм). 3. Оқар сувларнинг геологик иши Умуман оқар сувларнинг геологик иши уларнинг ер юзидаги айланма ҳаракати билан боғлиқ бўлиб, ёғин - сочин натижасида рўй беради. Вақтинча оқар сувлар ўзансиз ва ўзанли бўлиши мумкин. Ёмғир сувлари туб жинслар юзасидаги элювиал ётқизиқларни қия ёнбағирларида емириб ювиб кетади. Бу ҳодиса эрозия деб аталади. Текис қияликларда ёмғир сувлари сидирғасига

ювиш ишини олиб боради, бунда кичик ариқчалар ёки сойлар вужудга келмайди. Нишаб жойларда эрозия туфайли ариқчалар пайдо бўлади. Ер юзининг қиялиги кўпроқ бўлса, тушадиган ёмғир сувларининг ювиш, сидириш ишлари кучлироқ ва тезроқ кечади. Ёнбағирлардаги ўсимликлар ювилиш ишларини камайтириши, унга тўсқинлик қилиши мумкин. Юмшоқ тоғ жинслардан ташкил топган ёнбағирлар кўпроқ емирилади, эрозияга учрайди, қаттиқ жинслар эса аста - секин емирилади. Ўзансиз вақтинча оқар сувлар пировард натижада ёнбағирларда жилғалар ва сойларни вужудга келтиради, яъни ўзанли оқадиган сувлар учун асос яратиб беради. Ўзансиз оқар сувларнинг маҳсулотлари яхши сараланмаган ва силлиқланмаган бўлади. Дастлаб ёғин-сочин сувлари ер юзасида ялпи оқим ҳосил қилиб оқади. Бунда ёппасига ювиш кузатилади. Бундай жараёнлар делювиал (латинчадан «делюо» – юваман деган маънони англатади) жараёнлар, улар шакллантирган ётқизиқлар эса делювий дейилади. Юзада ёппасига оқаётган оқим ўзанларга бирлашади ва ўзанли оқимларни ҳосил қилади. Ўзанли сув оқимлар қуйидаги муҳим геологик ишларни бажаради: - чуқурлатиш эрозияси (юқори оқимда), ювиш, ўйиш; - ҳосилани олиб кетиш (юқори ва ўрта оқимда) ва емириш; - сараланмаган ётқизиқларни (қуйи оқимда) тўплаш. Ўзанли сув оқим лар вақтинча ва доимий фаолият кўрсатувчи турларга бўлинади. 3.1. Вақтинчалик сув оқимларининг геологик иши Вақтинчалик сув оқимлари тоғли ҳудудларда чуқур дараларни, текисликларда эса жарларни ҳосил қилади. Тоғ ёнбағрларида даврий равишда вақтинчалик сув оқимлари вужудга келиб туради. Улар кўндаланг кесими V шаклдаги ва бўйлама профили катта

нишабликка эга бўлган нотекис ўзанларни ҳосил қилади. Кучли ёмғир ва жала вақтида ушбу ўзанлардан тўлиб сув оқади. Бу оқимлар ўзи билан кўп миқдорда қаттиқ ва турли ўлчамдаги нураш маҳсулотларини оқизиб кетади. Жуда катта зичликка эга бўлган бундай оқимлар ўзанни ҳам ювади. Текисликка чиққандан кейин оқимнинг тезлиги кескин камаяди ва олиб келтирилган барча бўлакли материал чўкмага ўтиб, планда конус шаклидаги пролювиал ётқизиқларни ҳосил қилади. Бундай ётқизиқлар ўзининг дифференцацияланмагани билан характер-ланади ва улар чиқарув конуслари деб аталади (расм). Текислик ҳудуд-ларда юмшоқ лёссимон жинсларнинг ювилиши натижасида жарлар ҳосил бўлади. Жарлар юмшоқ жинсларда жуда тез ривожланади. Жарлар бир-бирига туташиб жарликлар тизимини ҳосил қилади. Жарликлар тизимининг ривожланиши қишлоқ хўжалигига катта зиён етказади, уларнинг ривожланиши туфайли кўплаб экин майдонлари ишдан чиқади. Бундай жойлардаги ўсимликлар, қалин ўрмонлар, айниқса тропик ўрмонлар ва, ҳатто, тик ёнбағирдаги ювиш жараёнларини ҳам бирмунча секинлаштиради. Ўсимликсиз ва ўсимлик сийрак ўсадиган ерларда эрозия кучли бўлади. Ўрта Осиёдаги тоғла - рнинг этакларида ҳосил бўлган пролювиал ётқизиқ - лар вақтинча ўзанли оқар сувлар ҳосиласидир. Тоғ этагида ҳосил бўлган чиқарув конуслари устида қишлоқ, шаҳарлар барпо этилган. Масалан, Марғи-лон, Қўқон, Конибодом шаҳарлари ҳудди шундай-лардан. расм. Чиқарув конуси.

Дарё водийсининг вужудга келиши ва ривожланишида ҳам ўзанли вақтинча оқар сувлар катта аҳамиятга эга. Ўрта Осиё дарёларининг ўрта, юқори оқимларида ўзанли оқар сув келтирган чўкиндилар эрозия базасига, яъни дарё ўзанига ёки тоғ этагига кўплаб тўпланади. Тоғ этагида йиғилган пролювиал ётқизиқлар бир неча юз минг м 2 майдонни қум, шағал, харсанг ва лёссимон жинслар билан тўлдириб, устки кўриниши конус шаклини ҳосил қилади. Умуман, ўзанли вақтинча оқар сувлар маҳсулоти - пролювиал ётқизиқлар деярли яхши сараланмаган ва лёссга нисбатан оғирроқ, 1,4-1,5 г/см 3 , ғоваклиги тахминан 46%, таркибида осон эрийдиган тузлар эол лёссидагига нисбатан кам, донадорлиги ва минералогик таркиби эса, эол лёссига ўхшаб кетади. Пролювиал лёссимон жинслар вақтинча оқар сувлар келтирган майда заррали жинслар бўлиб, унинг тузилиши эол жараёнида пайдо бўлган жинсларга ўхшаб, кўпинча қатлам - қатлам бўлади. Баъзан унда қум қатламчалари, линзалари ва йирик донали материаллар учрайди. Лёссимон жинслар узоқ вақт намланса, ғоваклиги камаяди. Пролювиал лёссимон жинслар тоғ этагида ва кенг водийларда тўпланади. Қалинлиги бир неча 10 м дан 100 м гача боради, улар туб жинс ва шағал устида ётади. Делювиал лёссимон жинслар тоғ ёнбағирларида, гумбазсимон тепаликларда, жар ва дарё супаларининг ёнбағирларида кенг тарқалган. У сарғишсимон, малласимон бўз тупроқдир. Горизонтал бўйича бир хил, вертикал бўйича эса, турлича ўзгариш (товланиш) хусусиятига эга. Унинг бундай ўзгариш хусусиятига эга бўлиши ўзи пайдо бўлган она жинснинг таркибига боғлик. Ғ.О.Мавлонов делювиал лёссимон жинсларни иккига ажратади; биринчиси асосан майда донали тупроқлардан иборат: унда чақиқ., йирик донали маҳсулотлар (йирик қум, чағиртош, шағал ва қум линзалари) аралашган бўлади. Бундай жинслар тоғли ва баланд тоғли ўлкаларнинг ёнбағирларида кенг тарқалган. Делювиал лёссимон жинслар ёнбағирдаги ёғин сувлари суриб, сидириб келтиришидан тўпланади. Уларнинг қалинлиги бир неча сантиметрдан бир

неча ўн метргача боради. Иккинчи хил делювиал лёссимон жинслар асосан чангсимон ва гил зарралардан иборат бўлиб, уларда чақиқ жинслар учрамайди. Улар асосан ялангликларда тарқалган лёсс ва лёссимон жинслардан иборат бўлиб, кўҳна супаларнинг емирилиб, қайта ётқизилишидан вужудга келган. Эллювиал лёссимон жинслар сарғиш - бўз ёки малла - бўз рангда бўлади. Улар асосан ғовак, майда донали, кўпинча сараланмаган, ўзи пайдо бўлган туб жинс устида ётади, остида ва орасида синиқ жинслар бўлади. Эллювиал лёссимон жинслар тоғлардаги кичик майдончалар, масалан, сувайрғичларда, қирлар устида ва сув ювмайдиган жойларда учрайди. Уларнинг қалинлиги бир неча сантиметрдан 2 - 3 м га боради. 3.2. Доимий оқар сувлар-дарёларнинг геологик иши Ўзанлардан йил бўйи узлуксиз ҳаракатланадиган сув оқимига доимий оқар сувлар ёки дарёлар деб аталади. Дарёлар континентлар юзасининг рельефини ўзгартирувчи кенг кўламли денудацион ва аккумулятив ишларни бажаради. Улар муҳим халқ хўжалик аҳамиятига эга. Дарёларнинг сувлари ичимлик ва саноат суви таъминотида, экин майдонларини суғоришда, арзон электроэнергия ишлаб чиқаришда асосий манба саналади. Дарёларнинг сув сарфи вақт давомида ўзгариб туради. У дарё ларнинг тўйиниш турига ва иқлим хусусиятларига боғлиқ бўлади. Дарёлар ер юзаси ва ерости сувларидан тўйинади. Ҳар қандай дарё учун ҳам тўлиб оқиш ва саёзлашув характерли бўлади. Тўлиб оқиш вақтида сув миқдори 5-20 мартага ортиши мумкин. Дарёларнинг геологик иши ва сув оқимининг кучини бобоко лонимиз Беруний Амударё мисолида чуқур ўрганиб, кейинчалик Беруний қонуни деб аталган қонунни кашф этган. Бу қонун қуйидагича тавсифланади; «Дарёларда ташилаётган бўлакларнинг ўлчами шу дарёдаги сув оқимининг тезлигига тўғри пропорционалдир, ф ормуласи қуйидагича: v = √15gd+6g мм /

с. Бу жойда v - сув оқимининг тезлиги, d - чўкинди жинсларнинг диаметри, g – оқим тезлиги. Дарёларнинг эрозия ишида чўкинди тоғ жинсларининг диф - ференциацияси жуда катта аҳамиятга эга. Материаллар дифферен циацияси туфайли дарёларнинг юқори қисмида йирик бўлакли хар сантошлар ва ғўлатошлар, ўрта қисмида гравий ва қумлар, қуйи қисмида эса яхши силлиқланган ва думалоқланган алеврит зарралари чўкмага ўтади. Материаллар дифференциацияси тоғ жинси бўлакларининг солиштирма оғирлигига қараб ҳам амалга ошиши мумкин. Дарёларнинг юқори оқимида солиштирма оғирлиги катта бўлган минераллар ва қуйи қисмларида солиштирма оғирлиги кичикроқ бўлган минераллар ва тоғ жинслари бўлаклари чўкмага ўтади. Дарё оқимлари энергияси сувнинг массаси ва оқимининг тезлигига боғлиқ. Оқим тезлиги қанча катта ва суви кўп бўлса, у шунчалик кўп иш бажаради. Дарёнинг иши қуйидагилардан иборат бўлади: - эрозия (ювиш); -нураш ва эрозия жараёнида ҳосил бўлган бўлакли жинсларни ва эриган моддаларни ташиш; - а ккумуляция (тўплаш, ётқизиш) Дарёнинг оқим кучи (К) ва ташилувчи юкнинг (L) нисбатига боғлиқ ҳолда юқорида қайд этилган дарёлар бажарадиган иш тур ларининг нисбати ўзгариб туради. Бунда уч хил вариант бўлиши мумкин: K > L - эрозия устуворлик қилади. Бу кўтарилаётган ёш тоғ дарёларида кузатилади; К + L - эрозия ва аккумуляция ўртасида мувозанат ўрнатилади; 3. K < L - аккумуляция устуворлик қилади. Бу келтирилган нисбатлар бир дарёнинг турли қисмларида ва вақт давомида ўзгариб туради. Бу ер пўстининг ҳаракатлари, механик таъсирга бардошлилиги турлича бўлган жинсларнинг оқим бўйича алмашиниши,

вақтинча оқар сувларнинг чиқарув конуслари билан ўзаннинг тўсиб қўйилиши ва бошқа омиллар билан боғлиқ бўлади. Дастлабки босқичларда дарёнинг ривожланиши регрессив эрозия туфайли эрозия базисидан оқим бўйича баландга қараб боради. Агар дарё оқими йўналиши бўйича қояли зиналар (остона) учраса, шаршаралар ҳосил бўлади. Дарёдаги эрозион жараёнлар, уларнинг йўналганлиги ва нисбати дарё водийсининг ривожланиш босқичига боғлиқ. Улар ўзандаги туб жинсларни ювишдан иборат бўлган чуқурлатиш эрозияси ва водийни кенгайтиришга олиб келувчи ён эрозияга ажратилади. Чуқурлатиш эрозияси. Дарё ривожланишининг бошланғич босқичларида чуқурлатиш эрозияси устувор бўлади. Бунда у эрозия базисига нисбатан мувозанатга келиш учун жадал суратда ўзининг ўзанини чуқурлатиб ювабошлайди. Эрозия базиси эрозия чуқуригини белгилайди. У асосий дарё ва унинг ирмоқларидан иборат бўлган бутун бир тизимни ривожлантиради. Ён эрозия. Дарё водийларида чуқурлатиш эрозияси билан бир қаторда ён эрозия ҳам ривожланади. Дарё ривожланишининг дастлабки босқичларида унинг ҳиссаси жуда кам бўлади. Мувозанатлик профилининг шаклланиши давомида чуқурлатиш эрозияси сусайиб боради ва ён эрозия билан алмашади. Ён эрозия туфайли дарё ҳар иккала соҳилини ювиб, водийни кенгайтириб боради. Ташиш (транспортировка). Дарё оқимлари нураш ва эрозия жараёнларда ҳосил бўлган материалларни оқимга қўшиб олади ва уларни оқим йўналишида таший бошлайди. Бундай ташиш турли усулларда содир этилади: 1) ўзан тубида думалатиш; 2) лойқа сифатида муаллақ ҳолда, 3) коллоид ва чин эритмлар ҳолида. Ўзан тубида думалатиш йўли билан кўчириладиган материал чуқурлатиш эрозиясини кучайтиради ва ўзи ҳам аста-секин майда ланади ва

думалоқланади. Шу йўсинда ғўлатошлар, гравий ва қум доналари вужудга келади. Дарё сувларида эриган ҳолда карбонатлар (CaCO 3 , MgCO 3 , Na 2 CO 3 ), сульфатли бирикмалар (CaSO 4 , MgSO 4 , Na 2 SO 4 ), тузлар ва кремнезем ташилади. Эриган моддаларнинг 60% карбонатлардан иборат бўлади. Аллювийнинг шаклланиши (аккумуляция). Дарёларнинг эрозия устувор бўлган дастлабки ривожланиш босқичларидаёқ унинг баъзи участкаларида бўлакли жинслар тўплана бошлайди. Олдин бу ётқизиқлар турғун бўлмайди. Дарёлар тўлиб оққанда, сув ҳажми ва оқим тезлиги ошиши туфайли, улар яна оқимга қўшилиб кетади ва пастга қараб ташила бошлайди. Аммо мувозанат профили шаклланишида ва водийнинг кенгайиб бориши жараёнида доимий турғун бўлган ётқизиқлар тўплана бошлайди. Бунда биринчи навбатда оқимнинг қуйи қисмида, мувозанат майдонида чўкиндилар тўпланади. Кейинчали регрессив эрозиянинг ривожланиши ва мувозанат профилининг шаклланиши дарё водийсининг бошқа қисмларида ҳам аккумуляция учун шароит туғдиради. Дарё оқизиб келган ётқизиқларни аллювиал ётқизқлар деб аталади. Аллювий континентал ётқизиқларининг муҳим генетик типи саналади. Улар турли ёшдаги ётқизиқларда учрайди. Уларнинг тўртламчи давр ётқизиқлари кесмасида аҳамияти жуда каттадир. Аллювиал ётқизиқлар дарё супаларини ва кенг аллювиал водийларни қоплаб ётади. Улар йирик бўлакли тоғ жинсларидан тортиб то майда донали қумлар ва алеврит зарраларидан таркиб топган бўлади. Алювиал ётқизиқлар орасида ўзан ва қайир фациялари ажратилади. Одатда ўзан фацияси йирик бўлакли, қайир фацияси эса майда заррали чўкиндилардан таркиб топган бўлади. Бевосита дарё ўзани ҳосил қилган ётқизиқлар ўзан аллювийи (фацияси) дейилади. Улар бутун водий майдонини қоплаб ётади. Кўп ҳолларда текислик дарёларининг ўзан фацияси яхши сараланган турли донали қумлардан иборат бўлади. Кесмасининг асосида эса гравий қўшимчаларига эга бўлган дағал донали қумлар учрайди.

Аллювиал ётқизиқлар ўзандаги сув оқимларининг бўлакли материалларни ташиши туфайли ҳосил бўлади. Улар узан тубида, қайир ва қайрусти супалари тагида ривожланган бўлади. Тоғ ва текислик дарёларининг аллювий ётқизиқлари ажратилади. Тоғ дарёларининг аллювиал ётқизиқлари . Тоғ дарёлари кучли оқим тезлиги, оқимининг тартибсиз турбулентлиги билан фарқ қилади. Бунда ўзанда йирик бўлакли материал ташилади. Тоғ дарёларининг аллювиал ётқизиқлари асосан гравий ва дағал донали қум линзаларига эга ғўлактошлардан иборат бўлади, бўлакларининг думалоқланганлиги ва петрографик таркибининг хилма-хиллиги билан фарқ қилади (расм). Ғўлактошларнинг жойлашишида оқимга қарши қияланган мўлжалланиш кузатилади. Текислик дарё- ларининг аллювиал ётқизиқлари . Текислик дарёлари аллювийи тар- кибида қумлар устувор- лик қилади, аммо ғўлактошлар, гравий, қум, супес, суглинк, гиллар, торф бўлиши мумкин. Аллювийнинг ўзан, қайир ва старица фациялари ажратилади. Ўзан фацияси ғўлак-қумли матери-алдан иборат бўлади. Қайир аллювийининг қум-гилли фацияси ўзан аллювийини қоплаб ётади. Аллювиал ётқизиқларнинг бундай икки ҳадли тузилиши уларнинг ҳарактерли хусусияти ҳисобланади. Аллювийнинг старица фацияси дарёнинг олдинги ўзанидаги линзалардан иборат бўлади. расм. Дарё ўзанидаги аллювиал жинслар .

Ўзан аллювийи дарёда сув тўлиб оққанда шаклланади ва меандрларнинг силжиши туфайли водий тубининг бутун юзаси бўйлаб ўтади. Ўзан аллювийи оқимнинг юқори тезлиги шароитида тўпланганлиги сабабли йирик донали таркиби, яхши сараланганлиги ва думалоқланганлиги ҳамда минерал-петрографик таркибининг турли-туманлиги билан характерланади. Дарёларнинг қуйи оқимида бардошли минераллар кўпчиликни ташкил этади. Текислик дарёлари ўзан фациясининг бош кмпоненти бўлиб яхши ювилган қийшиқ қат-қатли қумтошлар саналади. Қайир аллювийи тўлиб оққан дарё оқими тезлигининг кескин сусайганида шаклланади. У асосан қум қўшимчаларига эга чингсимон, алевритли ва гилли зарралардан таркиб топган бўлади. Фойдали қазилмалари. Дарё сувлар инсонлар ҳаётида жуда муҳим аҳамиятга эга бўлган қимматли фойдали қазилмадир. Бунда яна шуни ҳам таъкидлаш лозимки, дарёлар сувнинг табиатда узлуксиз айланишида тўпланган табиий сув йўллари ва арзон электр энергияси манбаи ҳисобланади. Дарёлар, аллювиал ётқизиқлар халқ хўжалигида катта аҳамиятга эга. Биринчи навбатда бу қурилиш қумлари ва ғишт гиллари, йўл қурилишида фойдаланиладиган шағал, гравий ва қумлардир. Дарёларнинг водийлари нафақат оддий жинсларни, балки фойдали қазилмаларни ҳам очувчи табиий тоғ лаҳимлари саналади. Ер шарида дарёлар кўплиги сабабли, улар ёрдамида очилган конлар ҳам сон-саноқсиз. Бунда сочилма конларга алоҳида урғу бериш лозим. Сочилма деб ўзида у-ёки бу фойдали қазилмага эга бўлган бўлакли материаллар тўпламига айтилади. Аллювиал ётқизиқлар билан сочилмаларнинг бой, биринчи навбатда олтин конлари боғлиқ. Уларда платин, олмос , касситерит, шеелит, монацит каби минералларни саноат тарзида ажратиб олиш учун етарли бўлиши мумкин . Сочилмалар фойдали қазилмаларнинг туб манбалари нураши ва

фойдали компонентларнинг тўпланиши жараёнида вужудга келади . Сочилмалар ҳосил бўлишига иқлим ҳам таъсир кўрсатади . Аллювиал сочилмалар катта амалий аҳамиятга эга. Уларнинг орасида ўзан, водий ва супа сочилмалари каби турлари ажратилади . Сочилмалар сув оқими ўз тезлигини кескин сусайтирган жойларда ҳосил бўлади, бунда оғир минераллар чўкмага ўтади . Турли жинслар остида қолиб кетган ва ҳозирги сув тармоқлари таъсиридан четда қолиб кетган сочилмалар кўмилган сочилмалар дейилади . Водий сочилмалари кўпроқ аҳамиятли бўлади . Рельефнинг ривожланиши туфайли ўзан сочилмалари водий сочилмалари, улар эса супа сочилмаларига айланади . С араланган аллювий жинсларида ғоваклик даражаси юқори бўлганлиги сабабли уларда ерости сувларининг линзалари, углеводород флюидларининг конлари ривожланган бўлади.

Адабиётлар : 1. Jo`liev. A . X ., Chiniqulov . X . Umumiy geologiya ( Oliy o ` quv yurtlarining geologiya fakulteti talabalari uchun darslik ). Тошкент, «Университет», 2005. 2. Общая геология: учебник. Под редакцией профессора А. К. Соколов ского. Т 1 . М.: КДУ, 2006. 3. Общая геология. Под редакцией А.К.Соколовского. Том 2. Пособие к лабораторным занятиям, М .: , 2006. 4. Историческая геология: учебник для студ. высш. учеб. за веде ний /Н.В.Короновский, В.Е.Хаин, Н.А.Ясаманов. — 2-е изд., пе рераб. и доп. — М. : Издательский центр «Акаде мия», 2006. 5. Долимов Т.Н., Троицкий В.И. Эволюцион геология. Т., 2007. 6. Исломов О.И., Шораҳмедов Ш.Ш. Умумий геология. Т., 1971. 7. Шораҳмедов Ш.Ш. Умумий ва тарихий геология. Тошкент, 1985. 8. Шораҳмедов Ш.Ш., Қодиров М.Ҳ. Умумий ва тарихий геоло гиядан лаборатория машғулотлари учун қўлланма. Т., 1988. 9. Хаин В.Е. Геология. М., 1993. 10. Қодиров М.Ҳ., Шораҳмедов Ш.Ш. Геологиядан амалий машғулотлар. Т., 1994. 11. Жўлиев А.Х., Соатов А., Юсупов Р. Геология асослари. Т . 2001. 12. Chiniqulov Kh. Litologiya (darslik). Toshkent, «Yangi asr avlodi», 2008.

O'xshashlar

Шамолнинг геологик иши

Ерости сувларининг геологик иши

Денгиз ва океанларнинг геологик иши

Кўллар ва ботқоқликларнинг геологик иши

Музликлар ва уларнинг геологик иши