Денгиз ва океанларнинг геологик иши - Geologiya - Referatlar

Денгиз ва океанларнинг геологик иши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

688 KB

Ko'chirib olish

Денгиз ва океанларнинг геологик иши Режа: 1. Материкларнинг сувости четлари 2. Денгиз ва океан сувларининг ҳарорати, босими, шўрлиги ва кимёвий таркиби 3. Денгиз ва океанларнинг ҳайвонот ва ўсимлик дунёси 4. Денгиз ва океанларнинг геологик иши

Француз гидрографи Кларэ де Флория Ер шаридаги бир - бирига туташиб кетган барча сувли ҳудудларни Дунё океани деб атаган. Дунё океани деганда барча океанлар ва уларга туташган чекка денгизлар тушунилади. Дунё океани тўғрисидаги маълумотларни Магеллан, Дрейк, Кук ва бошқалар тўплаган. Лекин океанларни илмий жиҳатдан ўрганиш 1873 йилдан бошланган. Шу йилда инглиз кемаси «Челенжер» буюк табиатшунос олимлар Ж.Мерре ва А.Ренар бошчилигида тадқиқот ишларини олиб боришган ва 50 жилдли ҳисоботни олимлар эътиборига тақдим этишган. Ҳозирги кунда олимлар ўнлаб махсус жиҳозланган кемаларда дунё океани акваторияси бўйлаб кўп қиррали тадқиқот ишларини олиб боришмоқда. Дунё океани улкан аквариум бўлиб, унда илк бор ҳаёт пайдо бўлган ва ҳозирга қадар ривожланмоқда. Дунё океани гидросферанинг асосий қисмини (94 % га яқин) ташкил этади ва литосфера қаторида сайёрамиз юзасининг тузилишида қатнашади. 510 млн км 2 ли Ер сиртининг 361 млн км 2 майдонини, яъни 70 % дан ортиғини Дунё океани акваторияси эгаллаган (163-расм). Океан ва денгизлард аги сув 850 млн км 3 ни ёки ер шари умумий ҳажмининг 0,13 % ни ташкил этади. Дунё океанининг таркибига: 1) Атлантика, Тинч, Ҳинд ва Шимолий муз океанлари; 2) океанлар билан бевосита алоқада бўлган ва улардан ороллар, яримороллар ёки сувости тизмалари билан ажралган ташқи денгизлар (Баренцев, Беринг, Охота, Япон, Кариб ва б.); 3) қуруқлик ичига анча кириб борган ва океан ёки унга туташган денгиз билан бўғоз орқали қўшилган континентичи денгизлари (Ўрта ер денгизи, Қора, Болтиқ, Оқ ва б.) киради. Каспий ва Орол денгизларини қолдиқ денгизлар сифатида шартли равишда шу қаторга қўшиш мумкин. Бу денгизларнинг океанлар билан сув алмашиниши қийинлиги туфайли уларнинг гидродинамикаси, газ режими ва шўрлиги ўзгача бўлади.

расм. Дунё океани тубининг топографик харитаси. Океанлар рельефида учта йирик геоморфологик бирликлар: материкларнинг сувости чеккаси, Дунё океани ложаси ва ўртаокеан тизмалари (ЎОТ) ажратилади (164-расм). Океанларнинг ўртача чуқурлиги - 3,8 км, максимал чуқурлиги эса - 11,034 км (Челленжер нови -Мариана новининг бир қисми ). Энг йирик ҳавза бўлиб Тинч оке- ани ҳисоблана-ди, у Ер сирти-нинг 1/3 ни қоплаб олган. 1. Материкларнинг сувости четларирасм. Ер сиртининг умумлаштирилган профили.

Материкларнинг сувости четлари ёки континентал четлар кон - тинентлар ва океанлар орасидаги зоналар ҳисобланади ва уч турга бўлинади. Булар пассив (атлантик), фаол (тинчокеани) ва трансформали турлардир. Тинчокеани туридаги фаол континентал четлар пассив атлантика туридан ёш вулканизм, зилзилалар, тектоник деформациялар, оролли ёйлар ва чуқурсув новлари туфайли рельефининг кескин парчаланганлигада ифодаланган юқори тектоник фаоллиги билан фарқ қилади. Трансформали континентал четлар кам тарқалган бўлиб, материк ёки ороллар соҳили бўйлаб чўзилган ер ёриқлари билан боғлиқ. Атлантика туридаги пассив континентал четлар учун Шимолий Муз океани, Атлантика, Ҳинд (зонд ёйидан ташқари) океанлари, Тинч океанининг антрактика чаккаси хос. Бундай кон тинентал четларда шельф, материк ёнбағри ва материк этаги ажратилади (расм) . Шельф бевосита қуруқликка туташган ва денгизнинг саёз қисмидан иборат бўлади. Кўп ҳолларда тубининг нишаблиги 1° дан ошмайди. Шельфнинг океан томонидаги чеккасида континент ёнбағрига ўтишида рельеф нишаблигининг кескин ошган жойини шельф увати дейилади. Тадқиқотлар шельф уватининг ўртача 200 м чўқурликда жойлашганлигини кўрсатади. Шельф кенглиги бир неча ўн километрдан 800-1000 км гача ўзгаради. Материк ёнбағри денгиз тубини океан томондан ажратиб турувчи ва 2000-2500, баъзи жойларда 3000 м чуқур - ликкача борадиган унча кенг бўлмаган зонани ташкил этади. Унинг нишаблиги 3 дан 6-7º гача, баъзан 10-15º гача боради. расм. Пассив континент чет элементла ри.

Материк ёнбағри юзаси кўп сонли сувости каньонлари билан мурак- каблашган. Кўпчилик каньонлар ҳозирги дарёларнинг (Гудзон, Конго, Амазонка, Ҳинд ва б.) қуюлишидан бошланади, шельф ва континентал ёнбағирни кесиб ўтиб, континент этагида тугайди. Бундай каньонларнинг чуқурлиги 1000 м гача боради. Уларнинг туби ясси, бортлари катта нишабликка эга, деярли тик бўлади (расм) . Материк этаги метрик ёнбағри ва океан ложаси орасидаги паст нишабликдаги, кучсиз тўлқинли текисликларни қамраб олади. Унинг кенглиги ўнлаб ва юзлаб километрларга, чуқурлиги эса 3000-5000 м га боради. Бунда чўкинди ётқизиқлар жуда қалин бўлади. Бундай катта қалинлик лойқа оқимлар (турбид) ёрдамида жуда катта ҳажмдаги материалларнинг келтирилиши билан боғлиқ. Тинчокеани туридаги фаол континентал четлар атлантика туридагиларга қараганда рельефининг кескин парчаланганлиги ва юқори тектоник фаоллиги билан фарқланади. Улар денгиз котловиналари (Охота, Япония ва б.), ороллар ёйи (Курил, Япония ва б.) ва чуқурсув новлари орқали океан ложаси билан туташади. Денгиз котловиналари овал ёки изометрик шаклдаги ботиқликлардан иборат бўлади. Уларнинг чуқурлиги 3-5 км га боради. Ороллар ёйи – бу ўзининг чўққилари билан денгиз сатҳидан чиқиб турадиган сувости тоғларидир. Улар Тинч океанида кенг тарқалган. Командор-Алеут, Курил, Япон, Мариана ва бошқалар шулар жумласидандир. Ҳинд океанида Зонд ороллар ёйи, Атлантика океанида эса Антил ва Жанубий расм. Континент ёнбағри нинг топографияси.

Антил ороллар ёйи мавжуд. Океан томондан ороллар ёйи чуқурсув новлари билан чегараланган бўлади ва улардан кейин Дунё океани ложаси бошланади. Чуқурсув новлари оролли ёйлар билан чамбарчас боғлик, улар билан туташган, бу ёйларнинг ташқи ёнбағирлари бўйлаб чўзилган. Булар тор, баъзан деярли даралардек, кенглиги 100-120 км, чуқур, катта масофаларга чўзилган ботиқликлардир. Деярли барча чуқурсув новлари Тинч океанининг ғарбий қисмида жойлашган. Жанубий Америкада фақат битта - Перу - Чили ч уқурсув нов и мавжуд. Дунё океани ложаси . Дунё океани ложаси 3 - 4 дан 6 км гача бўлган чуқурликда жойлашган бўлиб, океанларнинг 50 % дан ортиқ майдонини эгаллайди . Унинг рельефида абиссал (юнонча «абисос» - тубсиз) текисликлар ҳамда абиссал сувости тепаликлари ва тоғлари ажратилади . Абиссал текисликлар океанларнинг анча қисмини эгаллайди ҳамда Атлантик океанида чуқурлиги 2 - 3 км ва Тинч океанида чуқурроқ (6,5 - 6,9 км) котловиналардан иборат . Сувости тепаликлари абиссал котловиналар орасида жойлашган бўлиб, улардан 1000 м дан ортиқ баланд кўтарилиб туради . Улар барча океанларда, айниқса Тинч океананида кенг тарқалган, океан ложаси майдони нинг 80 - 85 % ни эгаллайди. Сувости тоғлари нинг баландлиги 1000 м дан ортиқ бўлиб, якка ҳолда тарқалган ёки океан ложасида қатор ҳосил қилиб, тизилган. Улардан кўпчилиги конус шаклидаги сувости вулканлардан иборат . Тинч океанида уларнинг сони мингдан ортиқ , баъзилари вулкан ороллари занжири сифатида океан сатҳидан чиқиб туради (Гавай ороллари ). Сувости вулканлари тизмаси орасида 2 - 2,5 км чуқурликда жойлашган усти яссиланган гайоталар ҳам учрайди. Уларнинг ясси юзаси океан сатҳидан чиқиб турганлиги учун абразия – соҳилнинг тўлқинлар таъсирида емирилиши туфайли ҳосил бўлган; кейинчалик тектоник жараёнлар туфайли

сув остида қолиб кетган. Гайоталар юзасида маржон рифлари, саёз сувли чўкиндилар ривожланган. Гайоталар барча океанларда учрайди. Ўрта океан тизмалари (ЎОТ) узунлиги 60 минг км дан ортиқ бўлган ягона сайёрар тизимни ташкил этган ҳолда барча океанларни кесиб ўтади. Улар Осиё шельфидан Шимолий муз океани орқали Атлантика океанини шимолдан жанубга қараб қирқиб ўтади, Африкани айланиб ўтиб, Ҳинд океанига киради ва иккига ажралади. Биринчи тармоғи шимолий-ғарбга қараб Аден қўлтиғигача чўзилган (континентлар оралиғи ва континентал рифтларга туташади). Иккинчиси эса Австралияни жанубдан айланиб ўтиб, Тинч океанининг жанубий-шарқигача давом этади. У ндан Шимолий Америка материгига туташади. Уларнинг баландлиги океан ложасидан 3-4 км га боради, кенглиги эса 1000-2000 км ни ташкил этади. Ўрта океан тизмалари маркази бўйлаб ер ёриқлари билан чегараланган йирик бўйлама ботиқлик чўзилган бўлади. У рифт водийси деб номланади. Ўртаокеан тизмаларини кўндалангига ( ҳ ар 50 - 100 км да ) трансформали ер ёриқлари кесиб ўтади. Баъзан улар ЎОТ дан чиқиб континентал четларгача давом этади . Баъзи ер ёриқларининг узунлиги 3,5 минг км, вертикал амплитудаси 100 дан 4000 м гача боради , Ўрта Атлантика тизмасининг ўркачи рифт водийси билан биргаликда горизонтал йўналишда деярли 4 минг км га сурилган . Трансформали ер ёриқлари бўйлаб устсурилмалар ва очилмалар ҳам ривожланган. Рельефда улар чуқур новлардан иборат. 2. Денгиз ва океан сувларининг ҳарорати, босими, шўрлиги ва кимёвий таркиби Ҳарорати. Қуйида уч океан ва Дунё океани сувининг ўртача ҳароратини келтирамиз: Атлантика океани суви 16,9°С, Ҳинд океа ниники 17,0°С ва Тинч океаниники 19,1°С. Дунё океани сувининг ўртача ҳарорати

17,4°С. Демак, бу учала океан ичида энг илиғи Тинч океан, энг совуғи Атлантика океани экан. Бу ҳол уларнинг географик жойлашишига боғликдир. Дарҳақиқат юқори кенгликларда сув юзасининг ўртача ҳарорати 0 - 2,0°С бўлса, термик экватор минтақасида 25-28°С (баъзан 31°С) га кўтарилади. Денгиз суви ҳароратини ўрганиш қуруқликнинг турли қисмларида иклим шароитини таҳлил қилишга ёрдам беради. Масалан, шимолда Мурманск портининг қишда музламаслигига сабаб Атлантика океанидан илиқ оқим - Гольфстримнинг шу ерга етиб келишидир. Денгиз сувининг ранги ва шаффофлиги ундаги лойқа ва органик заррачаларнинг кўп - озлигига боғлиқдир. Денгиз суви тўқ кўк, жигарранг, сариқ бўлиши мумкин. Бунга денгиздаги сув ўтларининг ранги сабаб бўлади. Саргас денгизининг суви энг шаффоф бўлиб, унинг шаффофлиги 6,5 метр чуқурликда ҳам ўзгармайди. Тиниқ сувнинг ранги тўқ кўк бўлади. Босими. Океанларда гидростатик босим сув қатламининг қалинлигига боғлик. Ҳавза қанча чуқур бўлса босим шунча юқори бўлади. Денгиз сувининг ўртача зичлиги 1,0-2,5 г/см 3 га тенг. Қутб сувларида 1,0 - 2,8 г/см 3 гача бўлса, тропикларда 1,0 - 2,2 г/см 3 ни ташкил этади. Шўрлиги. Денгиз сувида ҳар хил туз ва газлар эриган бўлиб, улар тахир - шўр маза беради. Умумий шрлиги 35 г/л ни ташкил этади. Денгиз сувида 80 хилдан кўп кимёвий элементлар мавжудлиги аниқланган. Уларнинг кўпи жуда оз миқдорда учрайди. Бу элементларнинг 78,32% ини ош тузи, 9,44% ини МgСl, 0,25% ини Мn, Zn, қўрғошин, мис, олтин ва бошқалар ташкил этади. Агар Дунё океанининг сувини буғлатиб юбориш мумкин бўлса, унинг тагида 60 м қалинликда туз қатлами пайдо бўлар эди. Ўрта ҳисобда Дунё океанининг 1000 г сувида 35 г эриган тузлар учрайди. Сувнинг шўрлигини фоиз билан эмас, балки промилледа (‰) ҳисоблаш қабул қилинган. Кимёвий таркиби . Денгиз сувида элементлардан J, , Р, Si Ag, Zn Fe, Cs, B, Мn, Аl, Li, Ru, Аu борлиги аниқланган. Денгиз сувларининг шўрланишига иқлим катта таъсир кўрсатади. Экваторда ёғин кўп ёғиши

сабабли шўрлик 3,4 ‰ гача камаяди, тропик минтақа вилоятларида иқлим қуруқ ва иссиқ, буғланиш жуда кўп бўлганлигидан шўрлик 3,79 ‰ гача ошади. Лекин Қизил денгизнинг шўрлиги 41 - 43 ‰ , Ўрта денгизда 35 - 39 ‰ , Қора денгизда 18 - 22 ‰ , Каспийда 12 - 15 ‰ , Азовда 12 ‰ . Денгиз сувларида эриган газлар ичида кислород биринчи ўринда туради. Кислород денгизнинг энг чуқур жойларигача етиб боради. Сувдаги кислород ва СО 2 нинг миқдори сув ҳарорати билан жуда алоқадор: сувнинг ҳарорати қанча паст бўлса, юқорида айтилган газлар сувда шунча кўп эрийди. Газларнинг 1 л сувдаги миқдори қуйидагичадир: 0°да - 18 см 3 О 2 , 1,4°С - 32°С да- 53,31 мг.л СО 2 , 10°С - 6,45 см 3 О 2 , 10-15°С -43,50 мг.л СО 2 , 20°С -5,31 см 3 О 2 , 25°С-28,7° -35,88 мг.л СО 2 , 35°С-4,17 см 3 О 2 . Эриган г азлар миқдори денгиз чуқурлигига қараб тақсимланган бўлади. Масалан, Қора денгизда кислород фақат 40 - 50 м чуқурликда бир хил миқдорда сақланади. Бу чуқурликдан пастга томон кислород камая боради. 3. Денгиз ва океанларнинг ҳайвонот ва ўсимлик дунёси Организмларнинг ривожланиши ва тарқалиши денгиз сувининг шўрлигига боғлиқ. Кейинги 30 - 40 йилларгача денгиз ва океанларнинг чуқур жойларида ҳайвонлар кам деган фикр ҳукмрон эди. Эндиликда шу нарса аниқландики, денгиз ва океанларнинг турли чуқурликларида тирик мавжудотлар шунчалик кўпки, уларга нисбатан материк гўё бир чўлдек кўринади. Бизга маълум бўлган ҳайвонларнинг 75% и сувда пайдо бўлган. Океан ва денгизларда энг оддий ҳайвон ва ўсимликлардан тортиб чиғаноқли, буриноёқли, умуртқали ва ниҳоят суякли сут эмизувчи ҳайвонлар ҳам яшайди. Энг кўп ҳайвон турлари (40000) тропик минтақадаги океанларда учрайди. Улкан сув ўсимликлари ҳатто Малая архипелагида қалин сувости ўрмонини ҳосил қилган. Бундай жойлар Европа майдонининг 1/3 қисмига тўғри келадиган машҳур Саргас денгизида ҳам кузатилади. Денгиз соҳилларининг тузилиши, у ерда ўсимлик ва ҳайвонларнинг ривожланишига

катта таъсир этади. Маълумки, қояли соҳилларда кўпинча бурғиловчи моллюска турлари: методомус, полаз ва қаттиқ чиғаноқли моллюска турлари, денгиз типратиконлари, актинийлар, қисқичбақалар яшайди ва сув ўтлари ўсади, ўтҳўр қориноёқли моллюскалар ривожланган. Тошлоқ соҳилларда тош остига яширинишни яхши кўрадиган ҳайвонлар яшайди. Бу соҳилларда серпулалар, денгиз юлдузлари, қисқичбақасимонлар, иккитавақали моллюскалар ривожланган. Тропик минтақалардаги денгизларда маржонлар кенг тарқалган бўлиб, улардан маржон ороллари ҳосил бўлади. Церит ва устрица ҳамда қисқичбақанинг бир неча хили лойқа соҳилларда яшашни яхши кўради. Денгизда органик ҳаётнинг тарқалиши ва тараққиёти ҳавза тубининг тузилишига боғлиқ. Ўсимлик ва ҳайвонлар яшаш шароитларига ва тарқалган жойларига қараб 3 гуруҳга бўлинади: - денгиз тубида ва унга яқин сувда яшовчи ҳайвон ва ўсимликлар - бентос; - сувда фаол сузувчи ҳайвон ва ўсимликлар - нектон; - сувда пассив ҳаракатланувчилар - планктонлар. Планктонлар шўр ва чучук сувда яшайверади, уларнинг чиғаноғи денгизлар тагига чўкиб, оҳактош ҳосил қилади. 4. Денгиз ва океанларнинг геологик иши Денгиз ва океанларда кечадиган геологик жараёнлар (бундан кейин ихчамлик учун денгизнинг геологик иши деб юритилади) бир қанча омилларнинг мураккаб ўзаро алоқасидан иборат бўлади. Бу омилларга қуйидагилар киради: 1) соҳилларни ташкил этган тоғ жинсларининг парчаланиши ёки абразия (лотинча «абрадо»-қираман, тирнайман деган маънони англатади); 2) қуруқликдан келтирилувчи нураш маҳсулотларини ташиш ва саралаш; 3) турли чўкиндиларни тўплаш ёки аккумуляция.

Денгизларнинг геологик иши биринчи навбатда турли оқимлар, ҳавза тубининг рельефига ва сувининг физик-кимёвий хусусиятларига боғлиқ бўлади. 4.1. Денгиз ва океанлардаги механик ҳаракатлар Океан ва денгизларда энг кучли геологик ишларни қирғоқдаги тўлқинлар ҳамда сув оқимлари бажаради. Денгиз тўлқини чуқур жойларда мутлақо сезилмайди деб бўлмайди. Кейинги вақтда океан ва денгиз тагида ҳам турли йўналишда ҳаракатланувчи кучли оқимлар борлиги аниқланди. Бу илиқ ва совуқ оқимлар океан ва денгиздаги ётқизикларни бир жойдан иккинчи жойга олиб бориб тўплашдан ташқари, ер иқлимига ҳам сезиларли даражада таъсир қилади. Уринма тўлқинлар. Денгиз тўлқинлари катта куч билан соҳил ва оролларга урилади. Баъзан тўлқин шу қадар кучли бўладики, 200 тоннадан 1000 тоннагача оғирликдаги ҳарсанг тошларни ҳам суриб юборади (167- расм). Шимолий Шотландияда 1 м 2 га тушадиган денгизнинг ўртача тўлқин босими ёзда 3000 кг, қишда 10000 кг, кучли бўрон пайтида 30000-50000 кг бўлганлиги аниқланган. Қояларга урилган тўлқин баъзан тиккасига 50 м баландликка кўтарилиб чиқиб, яна қайтиб тушади. расм. Соҳилдаги уринма тўлқинлар таъсирида жинс бўлакларининг

думалоқланиши. Агар тўлқин соҳилга бурчак ҳосил қилиб урилса, унинг кучи иккига бўлинади, уларнинг бири соҳилга тик, иккинчиси параллел бўлади. Биринчиси соҳилга ҳудди юқорида кўрсатилган тўлқин каби таъсир этади, иккинчиси уваланган маҳсулотларни оқизиб кетади. Денгиз ва океан суви тўлқинининг қирғоқни емириши натижасида тўлқин ини, ғорлар, омбор, қамар ҳосил қилади (168,169- расмлар). Шамол таъсиридан пайдо бўладиган тўлқиндан ташқари, яна муттасил ҳаракатланиб турадиган, Ой билан Ернинг тортилишидан вужудга келадиган сув кўтарилиши ва қайтиши, яъни қалқиш тўлқинлари ҳам мавжуддир. Денгиз суви ҳар 6 соат 13 минутда кўтарилиб ва пасайиб туради, буни сув қалқиши деб аталади (прилив ва отлив). Даҳшатли тўлқинлардан бири цунами (японча қўлтиқдаги тулқин) бўлиб, океан тубларидаги зилзила ва вулкан отилиши натижасида ҳосил бўлади. Кучли цунами соатига 500 - 700км тезликда тарқалувчи, баландлиги 20 - 30 м дан ортиқ бўлган тўлқинлар ҳосил қилади. Кракатау (1883 й.) отилганда цунами баландлиги 36 метрли тўлқин билан қирғоқларни вайрон қилган. Тўлқинларнинг қирғоқни тез ёки секин емириши соҳилдаги жинслар таркибига боғлиқ. Юмшоқ жинслар (қум, гил, оҳак) жуда тез емирилади ва денгиз супачалари - террасалар ҳосил бўлади. Тўлқин соҳилга урилгач, материк саёзлиги (шельф) да тўпланган қоя синиқларини у ёки - бу ёққа думалатиб, бир қисмини денгиз тагига чўктиради, қолган майда ва эриганини ўзи билан олиб кетади. Йирик бўлакли маҳсулотлар унча узоқ масофага кетмайди. Емирилган жинс бўлакларини тўлқин ботиқ жойларда тўплайди.

расм. Денгиз соҳилидаги уринма тўлқинлар. Аксинча, агар қирғоқ эгри - бугри бўлса, дарё келтирган маҳсулотлар олдин дарёнинг оқим йўналиши бўйича денгиз остига чўкади ва қумлоқ соҳил ҳосил бўлади, бу олдинги қирғоқнинг ҳудди давомига ўхшайди ва бухталарни ажратиб туради. расм. Денгиз соҳининг уринма тўлқинлар таъсирида емирилиши.

Эстуарий ва дельталар катта дарёларнинг денгизга қуйилиши жойида ҳосил бўлади, шунингдек, денгизнинг қуруқликка босиб киришидан ҳам эстуарий ҳосил бўлади. Эстуарий чуқур ва анча катта ўзан бўлиб, қарама - қарши соҳиллари кўпинча параллел бўлмайди. Улар ҳудди сув босган водийларга ўхшайди. Эстуарий ва дельталарнинг ҳосил бўлиши ер пўстидаги ҳаракатларга боғлиқдир. Денгиз сувидаги эритма, чуқурлик, босим, оқим, ҳарорат, эркин кислородсиз шароит ва органик дунё каби омиллар турли хил тоғ жинсларининг ҳосил бўлишида муҳим аҳамиятга эга. Бинобарин, денгиз ва океанлар қуруқликдан келтирилган шағал, қум, гил, оҳак, кимёвий эритма ва органик қолдиқлар тўпланадиган охирги ҳавза ҳисобланади. Денгиздаги геологик жараёнлар кенг майдонда содир бўлади. Шу сабабли тўпланган ётқизиқлар қалин ёки юпқа қатламлардан ташкил топиб, катта майдонларни қамраб олади. Шундай қилиб, денгиз ва океанлар катта иш бажарувчи, беҳисоб чўкинди ва фойдали қазилмалар маконидир. Ҳавза оқимлари . Сув ҳавзаларида материалларни кўчирувчи асосий омиллар турли ҳавза оқимлари ва қирғоқ урунма тўлқинлари ҳисобланади. Урунма тўлқинлар қирғоққа ўткир бурчак остида таъсир этганда уларнинг қирғоққа урилиши ва симметрик бурчак остида қайтиши туфайли чўкинди материаллар соҳил бўйлаб сурила бошлайди ва бу жараён материалларнинг табиий тўсиқлар ортида тўпланишигача давом этади. Ҳавза оқимлари турли сабаблар: шамол ҳаракати натижасида (доимий ва даврий оқимлар), сув қатламлари зичлиги орасидаги фарқ туфайли (конвекцион оқимлар) ва сув сатҳининг кўтарилиши-пасайиши таъсирида ҳосил бўлади. Ҳавза оқимлари денгиз шельфи сувларини 200-500 м, баъзан 1000-2000 м чуқурликкача аралаш-тириб туради. Денгиз оқимларининг тезлиги 0,02 дан 2-3 м/сек ва баъзан ундан ҳам юқори бўлиши мумкин. Бу қуруқлик текисликлари ва баъзи тоғ дарёлари оқими тезлиги билан тенглашиш даражасидадир.

Денгиз оқимларининг баъзилари шамол таъсири туфайли вужудга келадиган тўлқинланиш билан боғлиқдир. Уринма тўлқинлар қирғоққа ўткир бурчак остида таъсир этса соҳилбўйи оқимлари вужудга келади. Бундай оқимлар тўлқинларнинг қирғоқни емиришидан ҳосил бўлган ва қуруқлик сув оқимлари келтирган материалларни соҳил бўйлаб ташийди. Соҳилбўйи оқимларининг тезлиги ва чуқурлиги шамол кучига ва тўлқин амплитудасига боғлиқ. Ҳавза тўлқинлари қирғоққа нисбатан тик урилганда тўлқинланиш натижасида қирғоқ томон келтирилаётган сув массаси қарама-қарши йўналишда денгиз туби бўйлаб ҳаракат қилувчи қайтув оқимларини вужудга келтиради. Бундай оқимлар денгиз туби нотекис бўлганда маълум ўзанларга бирлашиши ва бунда уларнинг тезлиги тўлқин тезлигидан бир неча марта ортиқ бўлиши мумкин. Қайтув оқимлари денгиз суви сатҳининг Ой ва Қуёш тортиш кучининг таъсиридаги даврий кўтарилиши (прилив) натижасида ҳам вужудга келади. Юқорида кайд этилган оқимлардан ташқари ҳавзага қуюлувчи қуруқлик дарёларининг давоми ҳисобланган денгиз туби оқимлари ҳам мавжуд бўлади. Уларнинг узунлиги шельф юзаси бўйлаб катта масофаларга, баъзан континент ёнбағригача етиши мумкин. Уларнинг орасида энг муҳими турбид оқимларидир . Турбид (лойқа) оқимла р. Турбид оқимлари (инглизча – «турбид» – лойқа; синоними – суспензион оқимлар, зич оқимлар) биринчи марта голландиялик олим Кюнен томонидан асосланган бўлиб, лойқа сувнинг юқори зичлиги туфайли нишаблик юзаси бўйлаб пастга оқувчи гравитацион оқимлар кўзда тутилади. Бундай оқимлар таркибидаги муаллақ майда дисперс зарралар ҳисобига катта зичликка эгадир. Турбид оқимларининг асосий қисми материк ёнбағрида вужудга келади. Улар океанларнинг чўкинди тўпланиш жараёнларида етакчи аҳамиятга эга.

Материк ёнбағирларида чўкинди тўпланиш тезлиги юқори бўлганлиги сабабли чўкинди терриген зарралари орасида катта ҳажмда сув сақланиб қолади. Бу эса, уларнинг флюидаллик хусусиятини таъминлайди. Шунинг учун ҳам нишаблик бир неча градусдан бошлаб ҳали зичлашиб улгурмаган чўкинди массаси мувозанатни бузувчи бирламчи туртки асосида оқабошлайди. Бундай туртки бўлиб зилзилалар саналиши мумкин. Қотиб улгурмаган чўкинди материаллар оқабошлаши билан атрофдаги сув массаларини ҳам қамраб олаборади. Бу эса, оқим қовушоқлигининг пасайишига ва тезлигининг ортиб боришига олиб келади. Қиялик юзаси бўйлаб пастга оқаётган турбид оқими тезлик, турбулентлик ва чегаравий қаршиликнинг оптимал қийматларига эга бўлади. Бу қийматларнинг пасайиши, кўп миқдорда чўкинди материалларнинг муаллақ ҳолда кўчирилишини чегаралайди. Уларнинг ортиши эса, лойқа оқимнинг устки сув қатламлари билан аралашиб, тарқаб кетишига олиб келади. Турбид оқимлари дастлаб қия юзада яхлит ҳолда оқади ва кейинчалик маълум ўзанларга бирлашади. Йирик ўлчамдаги терриген материаллар оқимнинг бошида ва остки юзасида тўпланади. Оқимнинг устки юзасида ва охирида дисперс материаллар шлейфи ҳосил бўлади. Турбид оқимларида йирик терриген материалларнинг кўчирилиши ўзан тубини емирилишга олиб келади. Бу жараён континент ёнбағрида кўплаб каньонларнинг ривожланишини таъминлайди. Ҳақиқатан ҳам ҳозирги замон континент ёнбағирларида жуда кўп шундай каньонлар кузатилади. Уларнинг баъзилари қуруқлик дарёларининг денгиз шельфи бўйлаб ўтган давоми билан узвий алоқадор. Турбид оқимлари каньонлардан абиссал текисликка чиққанидан сўнг, ички ва ташқи қаршиликлар туфайли, уларнинг ҳаракат импульси пасайиб боради. Натижада турбид оқимларининг ҳаракат тезлиги ва турбулентлиги сусаяди, ташиб келтирган терриген зарралари чўкиш тезлиги қонунлари бўйича чўка бошлайди.

4.2. Денгиз ва океанларда чўкиндиларнинг тўпланиши Чўкинди материалнинг асосий қисми материкларда эмас, балки денгиз ва океан ҳавзаларида тўпланади . Дунё океани улкан резервуар бўлиб , унга чўкинди материал турли йўллар билан ташиб келтирилади. Дарёлар, соҳилдаги абразия жараёнлари, музликларнинг эриши, айсберглар, шамол, вулкан отилиши туфайли ҳамда органик қолдиқларнинг тўпланиши ва бевосита кимёвий чўкиш натижасида ётқизиқлар ҳосил бўлади. Хуанхэ, Миссисипи, Амазонка, Янцзи ва б. йирик дарёлар жуда кўп миқдорда чўкинди материал ташиб келтиради. Денгиз ва океан ҳавзаларига келтирилган чўкинди материал тўлқинлар ва ҳавза туби оқимлари таъсирида бутун акваторияга тарқалади ва чўкмага ўтади. Бу жараён седиментогенез дейилади. Денгиз ётқизиқлари таркиби ва келиб чиқиши турлича бўлган чўкинди материалдан таркиб топган бўлади ва уларнинг шу белгиларига қараб қуйидаги турлари ажратилади. - т ерриген ; - б иоген ёки органоген; - х емоген ; - в улканоген. .Терриген чўкиндилар асосан соҳилбўйида ва шельфда тарқалган, аммо турли миқдорда бошқа жойларда ҳам учрайди. Со ҳ ил ёт қ изи қ лари – бу прилив вақтида сув билан қопланадиган ва отлив вақтида қуриб қоладиган соҳилбўйи чўкиндиларидир . Соҳил ётқизиқлари турли – туман бўлади ва тар киби қисқа масо ф аларда ўзгаради. Баланд қояли соҳилда фаол уринма тўлқинлар таъсирида дағал бўлакли материал ҳосил бўлади ва пляж зонасида ғўлактошлар, гравийлар ва қумлар тўпланади. Бўлакли материал думалоқланади.

Ясси соҳилларда турли донали қумлар тўпланиб, кенг пляжларни ва қум ғовларини ташкил қилади. Соҳил бўйлаб бир неча соҳил ғовлари чўзилган бўлиши мумкин. Улар соҳилдан узоқлашган максимал штормли тўлқинлар таъсирида ҳосил бўлади. Пляж орқасида ундан шамол фаолияти туфайли олиб кетилган қумлар эвазига дюналар қатори вужудга келади (170- расм). Қумли дюналар одатда шамолларнинг устувор йўналиши бўйича мўлжаланган бўлади. расм. Соҳил яқинидаги дюналар. расм. Денгиз соҳилидаги марш лар . Фақат прилив ёки кўчли тўлқинларда сув билан қопланувчи паст қияликдаги аккумулятив денгиз соҳиллари маршлар дейилади (171-расм). Бу жойларда ўзига хос ўсимликлар ўсади ва торф тўпланади. Улар учун торф ва бошқа органик қолдиқларнинг қатламчалари билан ритмик алмашиб ётувчи иллар характерли бўлади.

расм. Мангр ботқоқлиги. www/ / saga.ua Айниқса тропик ўлкаларда кўп миқдорда майда заррали чўкинди материал тўпланади. Даврий равишда сув дюналар билан қоп-ланиб турувчи тропик соҳилларарда мангр ўсимликлари билан қопланган (мангрли соҳил) кенг ботқоқолашган участкалар ҳосил бўлади (172-расм). Бу жойларда ўсимлик қолдиқлари билан бойиган қора балчиқлар тўпланади ва улар кейинчалик кўмирга айланади. Шельф ётқизиқлари (ёки сублиторал) ўзининг турли - туманлиги билан фарқ қилади ва чўкинди ҳосил бўлиш жараёнларининг ранг - баранглигини акс эттиради. Булар гидродинамик режим, бирламчи материаллар манбасининг турличалига, ҳавза тубининг рельефи, организмаларнинг таркиби ва миқдори ва бошқалардан иборат. Шельфда терриген, органоген ва хемоген чўкиндилар тўпланади.

расм. Д енгиз соҳилидаги абразия жараёнлари. www/ / saga.ua Терриген чўкиндилар шельфда кенг тарқалган, уларнинг асосий манбаи бўлиб дарёлар ҳисобланади. Қояли соҳилларда фаол абразия жараёнлар ҳам кечади (173-расм). Тўлқинлар таъсирида бўлакли материаллар сараланади. Соҳил ёни-да дағал бўлакли мате-риал тўпланади, денгиз ичига қараб материалларнинг ўлчамлари ғўлак-гравий-қум-алеврит-гил қаторида кичрайиб боради. Шиддатли тўлқин натижасида қирғоқ жинсларидан уваланиб тушган барча синиқ материаллар соҳилнинг саёз жойларида тўпланади. Бу материаллар тўлқиннинг доимий таъсирида бўлиб, думалоқланади, силлиқланади ва катта - кичиклигига кўра сараланади (174, 175-расмлар). Тўлқин келтирган қум ва шағал уюмлари қирғоқ бўйлаб унга параллел ҳолда жойлашади ва қирғоқбўйи ғови деб аталади (176, 177-расмлар). Соҳил ғовлари орасида қум ва шағаллардан ташқари, денгиз ҳайвонларининг чиғаноқлари ҳам учрайди

174-расм. Соҳил ғўлактошлари. 175-расм. Соҳил ғўлактошлари. Ясси аккумулятив қумли соҳилларда шельфнинг кенг майдонларида сараланган қумлар тўпланган бўлади. Иллар одатда шельфдаги ботиқликларда, ёпиқ кўрфазларда тўпланади. Органоген чўкиндилар. Ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ранг-баранг бўлган шельфда органоген чўкиндилар кенг тарқалган бўлади. Оҳакли скелетга эга бўлган маржонлар туфайли шельфда маржон рифлари ва уларнинг нураш маҳсулотларидан таркиб топган органоген карбонатли чўкиндилар ривожланади. расм. Соҳил гравийлари. расм. Соҳил қумлари. Маржон рифлари . Сув ҳавзаларининг тубига ёпишган колониал организмлар скелет ҳосил қилиш учун кальций карбонат ажратиб чиқаради ва маржонли, мшанкали, сувўтли ва бошқа турдаги рифларни қуради. Улар

қуруқликдан шельфга терриген материал кам келтириладиган шароитларда ривожланади. Маржон рифлари Дунё океанининг тропик минтақасидаги шельфларда тарқалган. Уларнинг ҳосил бўлиши қуйидаги асосий шароитлар билан чекланган. - 100 м дан чуқур бўлмаган саёзлик, одатда 50-60 м. - 18°С дан паст ва 36°С дан ортиқ бўлмаган ҳарорат . - Нормал шўрлик (30 - 35 ‰). - Яхши ёритилганлик . - Зоопланктон учун етарли миқдорда озуқа . - Ёпишиб яшаш учун қаттиқ субстрат . Маржонлар совуқ сув оқимлари ўтадиган соҳилбўйида ҳамда лойқаси кўп бўлган ва чучук сувли йирик дарёлар куюладиган жойларда учрамайди. Турли маржонлардан ҳосил бўлган рифлар турли тезликда, йилига 5-7 мм дан 20 см гача ўсади. Риф қурилмаларининг қалинлиги бир неча юз метрдан минглаб метргача бориши мумкин. Риф қурувчи организмлар саёз ҳавзаларда яшаганлиги туфайли рифлар устига маржонларнинг янги колониялари ўсиши учун денгиз туби муттасил чўкиши лозим.

расм. Соҳилбўйи маржон қурилмалари. www//saga.ua Маржон рифларининг қуйида учта асосий турлари ажратилади: - соҳилбўйи ; - тўсиқ ( барьер ) ; - атолл. Соҳилбўйи рифлари бевосита соҳилдан ёки унга яқин жойдан бошланади , материк соҳили бўйлаб чўзилиб кетган бўлади ва океанга қараб аста-секин пасайиб боради (178-расм) . Уларнинг кенглиги бир неча юз метрни ташкил этади. Рифнинг ташқи четида ўсаётган маржонлар ва оҳакли сувўтлари жойлашган бўлади. Унининг соҳилга қараган ички томони ўлган маржонлардан иборат бўлиб, уларнинг орасида игнатанлилар, моллюскалар, фораминифералар ва б. яшайди.Маржон рифларининг ҳайвонот ва ўсимлик дунёси жуда хилма-хил бўлади. Отлив пайтида рифлар сув сатҳидан кўтарилиб, қуриб қолади. Соҳилбўйи рифлари Гавай оролларида ва Тинч океанининг кўпчилик оролларида ривожланган (179-расм). Тўсиқ рифлари соҳилдан узоқда чўзиқ қаторлар сингари кўринишга эга бўлади. Соҳилдан маржон рифларининг абразияси қумлар ва иллар тўпланган кенг текис саёз аккумул- ятив лагуна билан ажралган бўлади. Тўсиқ рифларининг ташқи 45-60° га борадиган катта

нишаблига билан фарқ қилади, 1000-1100 м чуқурликкача етиб боради; баъзан унинг ёнбағри тик ёки сув устида осилиб туради. Тўсиқ рифларига Австралиянинг шарқий соҳилидаги Маржон денгизидаги Катта Тўсиқ рифини кўрсатиш мумкин (180- расм). расм. Денгиздаги маржон рифлари. www/ / saga.ua Бу тўсиқ рифлари кўп сонли маржон ороллардан ва сувости рифларидан ташкил топган бўлиб 2500 км масофага чўзилган. Унинг кенглиги 150 км; рифнинг асоси 300-400 м чуқурликда жойлашган. Риф континентдан кенглиги шимолда 20-40 км ва жанубда 180 км гача борадиган, чуқурлиги 20 дан 70 м бўлган лагуна билан ажралган. Лагунанинг тубида одатда лагунаичи рифлари ривожланган.

расм. Тўсиқ рифи ва лагуна. www//saga.ua Атоллар маржон рифлари занжиридан иборат бўлиб, ичида океан билан бўғоз орқали туташган лагунага эга бўлади. Ички лагунанинг кенглиги юзлаб метрдан 90 км гача, ўртача чуқурлиги 40-45 м га боради. Атолл ҳалқали занжири ташқи ёнбағрининг нишаблиги катта бўлади. Ички қисмида қумли саёзликлар кузатилади. Кўп сонли атоллар Австралия ва Янги Гвинеянинг шельфларида, Тинч ва Ҳинд океанларининг тропик зонасида ривожланган (расм). Тропик ва субтропик шельфлардаги турли маржан қурилмаларининг абразияси туфайли кўп миқдорда бў-лакли материал - оҳакли детрит ҳосил бўлади. Хемоген чўкиндилар . Арид иқлимли саёз денгизлар ўсимликларга бой бўлади. Улар кўп миқдорда карбонат ангидритни ютиб, сувнинг кальций карбонат билан тўйинишига олиб келади.

СаСО 3 чўкмага ўтади, бунда тўлқинлар билан лойқаланган қум доналарини қоплаб оҳакли оолитлар деб аталувчи майда шариклар ҳосил бўлади. Бу шариклар кейинчалик чўкиндилар диагенезида оолитли оҳактошларни вужудга келтиради (Каспий, Орол, Ўрта ер, Қизил денгизлар). Саёз ҳавзаларда терриген чўкиндилар орасида темирмарганецли конкрециялар учрайди. Темир ва марганец гидрооксидлари коллоид ҳолда дарёлар билан келтирилиб, денгиз суви билан аралашганда чўкмага ўтади. расм. Атолл риф ороли. www/ / saga.ua Чуқур денгизларнинг тубида (30-300 м) ғўддали (конкрецион) ва донали (фосфорит қумлари, фосфорит оолитлари) фосфоритлар кимёвий ёки биокимёвий йўллар билан ҳосил бўлиши мумкин. Батиал чўкиндилар шельф зонаси билан Дунё океани туби оралиғи бўйлаб ўзун тасма тарзида чўзилиб 54,9 млн.км 2 майдонни эгаллаган. Бу зона учун ёнбағирнинг қиялиги ва чуқур новлар билан ажралганлиги характерлидир. Континентал (ёки материк) ёнбағирнинг 60 % майдони турли иллар - гиллар ва алевритли чўкиндилар билан қопланган; қумлар 25 % ва фақат 5 % органоген чўкиндилардан иборат. Континентал ёнбағирдаги чўкиндилар қалинлиги жуда ўзгарувчан. Катта нишабликдаги участкаларда

ётқизиқлар умуман учрамайди. Пасткамликларда чўкиндилар қалинлиги анча юқори бўлади. Континентал ёнбағирнинг типик иллари турли таркибга ва рангга эга бўлиб, кўк, қизил, сариқ ва яшил рангли иллардан иборат. Кўк ил (лойқа) купинча материк ёнбағирда ва ундан ҳам чуқурроқ жойларда - Дунё океани тубида ҳам (5000 м) ҳосил бўлади. Кўк ил Атлантика океани остида кўпроқ йиғилади. Илнинг ранги ҳаво ранг, баъзан кўкиш - қорамтир ва кулранг бўлади. У таркибида Н 2 S, органик қолдиқлар бўлган майда ил заррачаларидан иборатдир. Бу жинсларда органик қолдиқлар миқдори 10 - 30%, ил 60% дан 90% гача бўлади. Қизил ил кўк илга нисбатан материк этакларида жуда кичик (1% га якин) майдонни ташкил этади. Унинг таркибида ҳам гил, ил ва майда кварц доначалари бор. Улар океан остида жуда кенг майдонларни (130 млн.км 2 ) эгаллаган бўлиб, материкдан энг узоқ ва чуқур жойларда тўпланади, рангининг қизғиш бўлишига сабаб унда темир ва марганец оксиддарининг борлигидир. Яшил ил ва қум. Яшил, оч яшил, кул ранг яшил ил ва қум денгизларда 80 - 100 м чуқурликдан бошлаб ҳосил бўлади. Бу чўкиндилар кўпинча 2000 м дан чуқурда ҳам учрайди. Яшил ил таркибининг бир хил эмаслиги ва ил заррачаларининг камлиги (48%) билан фарқ қилади. Яшил илдан ташқари, континент ёнбағрида кум ҳосил бўлади. Бу жинсларнинг яшил ранги таркибидаги глауконит минерали билан боғлиқ. Денгиз, океан чўкиндиларидан органик ил таркибида фораминиферали, птероподли ва майда сув ўсимликлари қолдиқлари бўлади. Океанлар туби юқорида қайд этилган вилоятларга нисбатан кам ўрганилган. Океан тубининг чуқурлиги 2500 м дан 6000 м гача, умумий майдони 283,7 млн.км 2 дан ортиқ. Қирғокдан анча узоқ масофада бўлганлигидан тўлқин олиб келган чўкиндилар унгача бориб етмайди. Океан туби чўкиндиси икки хилдир: а) органик ил, б) океандаги органик (қизил) илдан ташкил топган . Органик илларга радиолярийли, глобигеринли ва

диатомли турлари кўпроқ учрайди. Океанда яшовчи глобигеринлар ҳалок бўлгач, уларнинг чиғаноғи сувда эрийди. Чиғаноқлар катта чуқурликларда босим ортиб кетишидан, ҳарорат пасайишидан ва чиғаноқ таркибидаги майда минерал кристалларнинг ажралиб кетишидан эриб кетади. Диатомли ил - денгизлардаги кремнийли сувўтлари қолдиғидан тўпланади. Булар совуқ сувли денгизларда вужудга келади. Бундай майдонларга Антарктика атрофи ва Тинч океанининг шимолидаги ўлкалар киради. Радиолярийли ил - денгизларнинг энг чуқур жойларида (4000 - 5000 м) ҳосил бўладиган жинс бўлиб, таркибининг 50% дан кўпроғини бир ҳужайрали радиолярий ҳайвонларининг қолдиғи ташкил этади. Континентал (материк) этакларнинг ётқизиқлари. Бу ётқизиқларнинг шаклланиши лойқа оқимлар фаолияти билан боғлиқ. У каньонларни чуқурлатиб юқори ва ўрта оқимларда эрозион ишларни, ўрта оқимидан бошлаб аккумуляция жараёнларини содир этади. Шу боисдан ҳам сувости водийлари, супалар, ёйилмалар (қуруқликдагидек) пайдо бўлади. Лойқа оқим олиб келаётган ва ёйилмадаги ётқизиқларни турбидит ётқизиқлари деб аталади. Энг йирик турбидитни Бенгал қўлтиғига қуйиладиган Брахмантура билан Ганга дарёлари ҳосил қилган. Бу дарёларнинг ётқизиғи барча дарёлар келтирган турбидитларнинг 12% ташкил этади (йилига 21 млрд.т оқизиқ келтиради, ёйилмадаги ётқизиқнииг қалинлиги 5 км дан ошади). Эгаллаган майдонига кўра дунёдаги энг катта қуруқлик дельтаси ҳам Ганга - Брахмапутра дельтаси ҳисобланади. Лойқа оқимлар туфайли чўкинди материалларнинг тўпланишида флиш ётқизиқлари ҳосил бўлади. Флиш ётқизиқлари учун градацион қат-қатлик характерли бўлади. Океан ложаси (абиссал) ётқизиқлари. Океанга келтириладиган материалнинг фақат 20 % океан ложасида чўкмага ўтади. Қолган 80 % континентал четда тўпланади. Океан чуқурлигининг ошиши ва материклар соҳилидан узоқлашган сари терриген гилли материал миқдори камайиб

боради, бунда органоген (карбонатли ва кремнийли) ва полиген чўкиндилар (қизил гиллар) кенг тарқалган. Органоген чўкиндилар асосан планктон фораминифералар ёки наннопланктон сувўтлари (кокколитофоридлар) ва камроқ моллюскаларнинг оҳакли чиғаноқлари ва қолдиқларидан иборат. Фораминиферали оҳактошлар 2000-3000 м дан 4500-4700 м чуқурликларгача, яъни карбонат ҳосил бўлишининг критик чуқурлигигача тарқалган. Бу чуқурликдан пастда совуқ сувлар СаСО 3 га тўйинмаганлиги сабабли фораминифераларнинг чиғаноқлари эриб кетади. Бундан ортиқ чуқурликларда кремнийли полиген чўкиндилар тўпланади. Кремнийли чўкиндилар диатомитлар ва радиоляритлардан иборат бўлади. Диатомли кремнийли чўкиндилар асосан (70-75 %) диатомли иллардан таркиб топган бўлиб, уларнинг таркибида диатом сувўтларинг опалли ғилофлари ва уларнинг детрити устуворликка эга. Радиолярийли кремнийли чўкиндилар бир ҳужайрали планктон организмлар - радиолярийларнинг қолдиқлари тўпламидан иборат. Полиген чўкиндилар мураккаб келиб чиқишга эга. Уларга жи гарранг ёки қизил рангли чуқурсувли (пелагик), карбонатсиз иллар киради . Улар 4000 - 6000 м чуқурликларда организмларнинг оҳакли колдиқлари эриб кетиши туфайли кар б онатларга эга бўлмайди . Қизил гилларнинг комплекс таркиби уларни алоҳида гуруҳга ажратишга имкон беради. Чуқурсувли қизил гиллар жуда секин, 1000 йилда 1 мм тезликда тўпланади. Қизил гиллар Тинч океанининг абиссал ботиқликларида кенг (50 % яқин), Атлантика ва Ҳинд океанларида эса камроқ тарқалган. Темирмарганецли конкрециялар ва қобиқлар. Дарёлар океан ва денгизларга турли хил минерал эритмаларини келтиради. Денгиз суви кимёвий таркибида барча элементлар ва газлар эриган бўлади. Кимёвий чўкиндиларнинг ҳосил бўлишида эритмаларнинг тўйинганлиги , сувнинг

ҳарорати ва босими катта аҳамиятга эга. Кимёвий чўкиндилардан кўпроқ оҳактош пайдо бўлади. Бундан ташқари, денгизларда темирли, марганецли бирикмалар ҳам ҳосил бўлади. Демак океан ва денгизлардаги эритмалар чўкинди жинсларнинг ҳосил бўлишида муҳим аҳамиятга эгадир. Қ изил чуқурсувли гиллар билан океан тубида темир ва марганецнинг гидооксидларидан таркиб топган конкрециялар учрайди. Бу темирмарганецли конкрециялар (ТМК) думалоқ, эллипсоидал, ялпоқ шаклларда бўлиб, ўлчамлари миллиметрдан бир неча сантиметрларгача боради. Конкрецияларда темир ва марганецдан та шқари қимматли металлар - Сu, Ni, Co, Zn, Mo мавжуд. Конкрециялар барча океанларда ва ҳатто денгизларда тарқалган, Тинч ва Ҳинд океанларида айниқса кўп учрайди. ТМК қуйидагилар натижасида ҳосил бўлади : - сувда муаллақ ҳолда мавжуд бўлган темирмарганецли мод даларнинг чўкмага ўтиши (седиментацион тип). - чўкиндилар диагенезида (бўшоқ жинсларнинг зичлашиши ) . Конкрециялар жуда секин, миллион йиллар давомида ўсади. ТМК дан ташқари Ўрта Атлантика тизмасининг рифт водийсида маъдан қобиқлари ҳам учрайди. Бу қобиқларнинг қалинлиги бир неча сантиметрга боради. Улар деярли тоза марганец гидрооксидларидан иборат. Ўсиш тезлиги ТМК ларникига нисбатан юзлаб марта ортиқ. Бунда 30 йил олдин океанларнинг рифт зоналаридан маъданли эритмалар чиқиши ва улар сульфидли ётқизиқлар ҳосил қилиши аниқланган. Океанларнинг бундай гидротермал фаолияти сувости аппаратлари ёрдамида ўрганилган. Баландлиги 100-150 м гача борувчи печкадан чиқаётган тутунни эслатувчи кўп миқдорда қора рангли моддалар олиб чиқувчи бу гидротермал жараёнлар «қора чекувчилар» номини олган.

расм. Юқори ҳа роратли гидротермал сульфидли қ ур и лмаларнинг морфологияси . Океанлар тубининг маъданли моддалар чиқиш жойларида метал сульфидлари чўкмага ўтиб, баландлиги бир неча ўнлаб метрларга етувчи, марказида «қора чекувчилар» бўлган устунлар, конуслар, миноралар шаклдаги таналарни ҳосил қилган (расм). Сульфидли қурилмалар таркибида пирит, халькопирит, сфалерит, пирротин устуворлик қилади; кўп миқдорда аморф кремнезем ва Ni, Co, Cd, Hg, Sn, W, U, Ag, Аu қўшимчалари учрайди. Сульфид қурилмаларига эга бўлган майдонлар бир неча квадрат километрга, металларнинг заҳираси миллионлаб тоннага етади

Адабиётлар : 1. Jo`liev. A . X ., Chiniqulov . X . Umumiy geologiya ( Oliy o ` quv yurtlarining geologiya fakulteti talabalari uchun darslik ). Тошкент, «Университет», 2005. 2. Общая геология: учебник. Под редакцией профессора А. К. Соколов ского. Т 1 . М.: КДУ, 2006. 3. Общая геология. Под редакцией А.К.Соколовского. Том 2. Пособие к лабораторным занятиям, М .: , 2006. 4. Историческая геология: учебник для студ. высш. учеб. за веде ний /Н.В.Короновский, В.Е.Хаин, Н.А.Ясаманов. — 2-е изд., пе рераб. и доп. — М. : Издательский центр «Акаде мия», 2006. 5. Долимов Т.Н., Троицкий В.И. Эволюцион геология. Т., 2007. 6. Исломов О.И., Шораҳмедов Ш.Ш. Умумий геология. Т., 1971. 7. Шораҳмедов Ш.Ш. Умумий ва тарихий геология. Тошкент, 1985. 8. Шораҳмедов Ш.Ш., Қодиров М.Ҳ. Умумий ва тарихий геоло гиядан лаборатория машғулотлари учун қўлланма. Т., 1988. 9. Хаин В.Е. Геология. М., 1993. 10. Қодиров М.Ҳ., Шораҳмедов Ш.Ш. Геологиядан амалий машғулотлар. Т., 1994. 11. Жўлиев А.Х., Соатов А., Юсупов Р. Геология асослари. Т . 2001. 12. Chiniqulov Kh. Litologiya (darslik). Toshkent, «Yangi asr avlodi», 2008.

O'xshashlar

Шамолнинг геологик иши

Кўллар ва ботқоқликларнинг геологик иши

Музликлар ва уларнинг геологик иши

Сув оқимларининг геологик иши

Ерости сувларининг геологик иши