Кўллар ва ботқоқликларнинг геологик иши - Geologiya - Referatlar

Кўллар ва ботқоқликларнинг геологик иши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

479.5 KB

Ko'chirib olish

Кўллар ва ботқоқликларнинг геологик иши Режа: 1. Кўллар 2. Кўлларнинг геологик фаолияти 3. Ботқоқликлар 4. Ботқоқликларнинг геологик фаолияти

1. Кўллар Кўл деб қуруқлик юзасида сув билан тўлдирилган ва Дунё океани билан бевосита алоқага эга бўлмаган ботиқликларга айтилади. Уларнинг умумий майдони 2,7 млн км 2 га яқин ёки қуруқлик юзасининг 1,8% ни ташкил этади. Кўлларни ўрганиш билан лимнология ёки кўлшунослик география фанлари шуғулланади. Ўзининг ўлчамлари, келиб чиқиши, гидрогеологик режими, сувининг кимёвий таркиби бўйича кўллар жуда хилма-хил бўлади. Эгаллаган майдони бўйича энг йириги бўлиб Каспий денгизи (395 минг км 2 ), Шимолий Америкадаги Юқори кўли (82,4 минг км 2 ) ва Африкадаги Виктория кўли (69,4 км 2 ) саналади. Кўлларнинг энг чуқурлари бўлиб Байкал (1741 м) ва Таганика (1435 м) ҳисобланади. Ботиқлигининг келиб чиқишига боғлиқ ҳолда кўллар эндоген, экзоген ва аралаш турларга бўлинади. Ботиқлиги ички геодинамик жараёнлар натижасида шаклланган эндоген кўллар орасида уларнинг иккита бош гуруҳи - тектоник ва вулканик турлари ажратилади. Тектоник кўллар одатда ер пўстининг рифт структураларидаги йирик ер ёриқлари зоналарида жойлашган. Улар одатда узунлиги ва катта чуқурлиги билан характерланади. Бу гуруҳга Байкал, Иссиқкўл ҳамда Арабистон яриморолидаги Ўлик денгиз ва Африкадаги Танганика киради (183, 184-расмлар). Вулканик кўллар сўнган вулканлар кратерида ва портлаш трубкаларида, баъзан водийларнинг лава оқимлари билан тўсилиб қолиши туфайли ҳосил бўлади. Кратер кўллари одатда думалоқ шаклга, нисбатан катта бўлмаган ўлчамларга (Камчатка, Курил ороллари ва Исландиядаги баъзи кўллар) эга бўлади (185-расм). Экзоген кўлллар хилма-хил бўлади. Уларнинг ботиқликларини шакллан тирган экзоген жараёнларга боғлиқ ҳолда музлик, карст, қайир ва дельта, ўпирилиш ва техноген кўллар ажратилади.

расм. Байкал кўлининг фазо д ан кўриниши. расм. Иссиқкўл. расм. В улканик кўл. Музлик кўллари одатда музликларнинг эрозион фаолияти (трогли водийлар, ҳайдаш ванналари) ёки мореналарнинг нотекис тўпланиши туфайли вужудга келган ботиқликларни тўлдиради. Кўллар тўртламчи даврда

қоплама музланишга эга бўлган районларда (Скандинавия, Кола яримороли, Карелия) айниқса кенг тарқалган (186-расм). Карст кўллари осон эрувчи карбонатли, сульфатли, галоидли жинслар юзасидаги йирик воронкалар ва котловиналар ёки карст бўшлиқлари устидаги тоғ жинсларининг ўйилиши туфайли вужудга келган котловиналарнинг сув билан тўлдирилиши натижасида ҳосил бўлади. Бундай кўллар одатда унча катта бўлмайди. Улар Ленинград вилоятида, Онега-Беломор сувайирғичида ва бошқа районларда кенг тарқалган. Кўп йиллик музликлар ривожланган вилоятларда музнинг эриши туфайли ҳосил бўлган бўшлиқларнинг устидаги тоғ жинсларининг ўйилмаларда ривожланган термокарст кўллар ҳам учрайди. расм. Музлик кўли. Швейцария. Қайир ва дельта кўллари дарё ўзанларидан ажраб қолган, қайирда жойлашган участкаларда ҳосил бўлади ёки уларнинг дельталаридаги кўп сонли тармоқларининг қисми ҳисобланади. Бундай кўллар одатда ўроқсимон ёки чўзинчоқ шаклларга эга бўлади. Ўпирилиш кўллари асосан тоғли районларда тарқалган ва қояларнинг ўпирилиш туфайли ҳосил бўлган жинслар билан дарё водийларининг тўсилиб қолиши натижасида пайдо бўлади. Ўзининг ҳосил бўлиш механизми бўйича улар тўғонлидир, чунки бунда кўл ботиқликлигининг бир девори

тўғон ҳисобланади. Помирдаги Мурғоб дарёсида 1911 йилги зилзила йирик Усой ўпирилиши дарё водийсини тўсиб Сарез кўли вужудга келган (187- расм). Тўғон вазифасини лава оқимлари, охирги мореналар қатори ўташи мумкин. Техноген кўл инсон томонидан қурилган тўғонлар киради. Уларни сувомборлари ҳам дейишади (Тўхтоғул, Андижон, Пачкамар, Чорвоқ ва б.) (188-расм). Кўпчилик кўллар келиб чиқиши бўйича аралаш ҳисобланади, чунки уларнинг котлованаси турли сабаблар натижасида ҳосил бўлиши мумкин. расм.Сарез кўли. ра с м. Чорвоқ сув омбори. Ладога ва Онега кўлларининг ҳосил бўлиши тектоник омиллар - платформа фундаментидаги ер ёриқлари билан боғлиқ. Аммо улар тўртламчи даврдаги музланиш жараёнлари натижасида ҳозирги кўринишга эга бўлган. Баъзи йирик кўллар (денгизлар) ўтмишдаги денгиз ҳавза-ларининг қолдиқлари ҳисобланади. Булар Каспий ва Орол сингари реликт кўллардир. Ер шаридаги кўпчилик йирик кўллар тектоник ёки аралаш генезисга эга. Кўл ботиқликларини тўлдирувчи сув турли йўллар билан келиб чиқиши мумкин. Сувнинг кўпчилик қисми кўлга келиб тушадиган атмосфера ёғин-сочинлари ва сув оқимлари билан боғлиқ. Бир қатор кўллар ерости сувлари билан тўйинади. Баъзи реликт кўллар денгиз сувини сақлаб қолган.

Гидрогеологик режими бўйича кўллар оқар ва оқмас кўлларга бўлинади. Оқар кўллар унга қуюиладиган ва ундан оқиб чиқувчи оқимлар билан боғлиқ. Бунга Сарез кўли ёрқин мисол бўлади (унга Мурғоб дарёси қуюлади ва Бартанг дарёси оқиб чиқади). Оқмас кўллардан сув оқимлари чиқмайди, уларнинг бутун суви буғланишга сарф бўлади (Каспий, Орол, Балхаш ва б.). Кўл сувларида муайян миқдорда минерал компонентлар эри ган бўлади. Умумий минерализация даражаси ёки шўрлиги асосан иқлим шароитлари ва гидрогеологик режимига боғлиқ бўлади. Нам (гумид) иқлимли ҳудудларда ривожланган кўллар асосан оқар кўллар бўлиб, уларда тузларнинг миқдори 5 г/л дан ошмайди (Сарез ва б.). Қуруқ (арид) иқлимда шўрлашган (5 - 25 г/л) ва шўр (25 г/л дан ортиқ) кўллар ривожланади. Баъзи ҳолларда юқори даражада буғланиш туфайли кўллардаги сув намакобга айланади. Масалан, Эльтон ва Боскунчоқ кўлларида шўрлик 280 г/ л га , Ўлик денгизда эса 310 г/л га боради (расм) .

расм. Рападан туз кристалларининг ҳос ил бўлиши. Шўр кўллар рапасидан тузлар кристалланиб кимёвий йўл билан чўкмага ўтади (183-расм). Кўлларнинг туз таркиби қуйидаги асосий компо- нентларининг миқдори билан белгиланади: НСО 3 1- , СО 3 2- , С1 1- , SO 4 2- , Na 1+ , K 1+ , Mg 2+ , Ca 2+ . Унча к ўп бўлмаган миқдорда кремний, фосфор ва темир бирикмалари учраши мумкин . Ўлик денгиз Исроил ва Иордания давлатлари орасида жойлашган дунёдаги энг шўр кўл. Ўлик денгизнинг соҳиллари Ер шаридаги энг паст жой бўлиб, океан сатҳидан 417 метр паст. Унинг жуда шўрлиги туфайли ҳеч бир организм яшай олмайди. Кўллар устувор компонентларининг юқори минерализация дара-жасига боғлиқ ҳолда карбонатли (содали), сульфатли ва хлоридли турларга бўлинади. Кўп-чилик кўлларда, айниқса чучук кўлларда эриган компонентлардан ташқа-ри жуда майда чанг ва гил зарралари ҳамда планктон организмлар мавжуд бўлади. 2. Кўлларнинг геологик фаолияти

Кўлларнинг иши денгиз сув ҳавзаларининг фаолиятига жуда ўхшаш, аммо улардан асосан кўлами билан фарқ қилади. У соҳилни ва тубининг соҳилбўйи қисмини емиради, емирилган материалларни саралайди ва ҳавзанинг ички қисмига ташиб ётқизади. Кўлларнинг емирувчи геологик иши (кўл абразияси) асосан соҳилбўйи қисмида уринма тўлқинлар таъсирида содир бўлади. Тўлқинлар таъсирида соҳил емирилади ва аста секин чекинади(190-расм). Емирилиш жадаллиги сув ҳавзасининг катталигига боғлиқ. Кичик кўлларда абразия минимал бўлади. расм. Байкал кўли қирғоғида абразия жараёнлари. Кўлларнинг еми-рувчи жараёнлари сунъий сув ҳавзаларида батафсил ўрганилган. Баъзи кўлларда 5 йил давомида соҳил 50 м га чекинган. Умуман олганда, кўлларнинг емирувчи геологик иши иккинчи даражали аҳамиятга эга. Кўлнинг соҳилни емирувчи фаолияти натижасида ҳамда дарёлар, сойлар ва шамоллар келтирган барча материаллар тўлқинлар ва сувости

оқимлари томонидан бутун сув ҳавзасига тарқатилади ва унинг тубида ётқизилади. Ташилиш механик шаклда ҳам, чин ва коллоид эритмалар қабилида кимёвий шаклда ҳам амалга оширилади. Чўкинди тўплаш (аккумулация) фаолияти кўлларниг геологик ишида муҳим ўрин тутади. Кўлларда чўкиндиларнинг барча генетик: терриген, органоген ва хемоген турлари ҳосил бўлади. Чўкиндиларининг у-ёки бу типининг устуворлиги иқлим шароитларига, рельефга, кўлларнинг оқар-оқмаслигига ва шўрлигига боғлиқ. Кўл ётқизиқлари нисбатан тинч гидродинамик режимда ҳосил бўлганлиги туфайли горизонтал қат-қатликка эга бўлади. Нам иқлимли ҳудудларда жойлашган чучук оқар кўллар учун терриген (бўлакли) чўкиндилар характерли бўлади. Бунга қуруқликни ўраб турган тоғларнинг парчаланган рельефи сабабчи бўлади. Терриген ётқизиқлар иллардан, қумлардан, баъзан гравий ва ғўлаклардан иборат бўлади. Йирик кўллар ётқизқларининг тақсимланишида денгизлардаги каби муайян зоналлик кузатилади. Қояли соҳиллар бўйида, дарё ва сой дельталарида дағалроқ қум- гравий-ғўлакли материал тўпланади. Сув ҳавзасининг ички қисмига майда алевритли ва гилли зарралар олиб кетилиб, бу ерда илли ётқизиқлар ҳосил бўлади. Кичик кўлларда илли чўкиндилар бевосита соҳил яқинида бошланади. Кўлларнинг юпқа горизонтал қат-қатлиликка эга бўлган қум-гилли чўкиндилари тасмали гиллар дейилади. Улардаги оқиш тусли қумли қатламчалар мўътадил ва совуқ иқлимда баҳор-ёз фаслларида тўпланади. Бу даврда ёмғирлар ёғиши ва қорларнинг ёппасига эриши туфайли кўлларга кўп миқдорда бўлакли материал ташиб келтирилади. Қиш ойлари муаллоқ ҳолдаги жуда майда гил зарраларидан қора рангли гил қатламчалари ҳосил бўлади. Шундай қилиб, қатламчаларнинг ҳар бир жуфти чўкинди тўпланишнинг йиллик циклига тўғри келади.

Нисбатан саёз кўлларнинг тинч гидродинамик шароитлари бой органик дунёнинг ривожланишига ва, демак, органоген ётқизиқларнинг шаклланишига имкон беради. Тирик организлари асосан олий (осока, тростник, қамиш ва б .) ва тубан (кўкяшил ва диатомли сувўтлари) ўсимликлардан таркиб топган. Уларнинг орасида ч ўкинди тўпланиш жараёнлари учун муҳим бўлган иккитавақали моллюскалар ва гастроподаларни кўрсатиш мумкин. Органоген чўкиндилар гумид иқлимли ҳудудлардаги чучук ва шўрлагнан кўлларида энг кенг ривожланган. Уларга сапропеллар, диатомитлар ва чиғаноқли оҳактошлар киради. Сапропел (юнонча «сапрос» - чириган, «пелес» - лойқа) анаэроб шароитларда (кислородсиз) жуда майда ўсимлик ва ҳайвон қолдиқларининг парчаланиши натижасида ҳосил бўлади. Бундай организмлар орасида кўкяшил сувўтлари етакчи аҳамиятга эга. Бу жараёнларда бактериялар катта рол ўйнайди. Сапропелли чўкиндилар тўпланиши давомида улар зичлашиб боради, сувсизланади ва оқибатда сапропелит деб аталувчи қўнғир кўмир турига айланади. Сапропеллар кўпинча унча катта бўлмаган ва саёз сув ҳавзаларида ҳосил бўлади. Йирик ва чуқур кўлларда эса сапропел гилли чўкиндилар билан аралашиб кетиб, ёнувчи сланецлар ҳосил бўлади. Чучук сувли кўлларда диатом сувўтларининг кремнийли ғилофлари тўпламларидан иборат бўлган органоген балчиқли чўкиндилар ҳам учрайди. Кейинчалик улар диатомит ва диатомитли трепел деб аталувчи тоғ жинсларига айланиб кетади. Асосан гастропода ва иккитавақалиларнинг чиғаноқлари тўпламларидан таркиб топган чиғаноқли оҳактошлар нисбатан кам учрайди. Одатда улар кўл ётқизиқлари таркибида қатламчалар ва линзалар шаклида бўлади. Турли туркумдаги кўлларда хилма-хил хемоген чўкиндилар кўп учрайди. Улар арид иқлимли ўлкалардаги, кўпинча оқмас кўлларда кенг

тарқалган. Бу сув ҳавзаларига хос бўлган фаол буғланиш эритмаларнинг тузларга тўйинишига ва кимёвий йўл билан чўкмага ўтишига олиб келади. Кимёвий чўкиндиларнинг бош турлари бўлиб ош тузи (NaCl), калий тузи (КС1, MgCl 2 ), глаубер тузи ёки мирабилит (Na 2 SO 4 ∙10Н 2 О), гипс (CaSO 4 ∙2Н 2 О), сода (Na 2 CO 3 ∙10Н 2 О), баъзан бура (NaB 4 O 7 ∙10Н 2 О) ҳисобланади. Чўкиндиларда у-ёки бу тузларнинг устуворлигига боғлиқ ҳолда хлоридли, сульфатли, содали ва боратли кўллар ажратилади. Бундай кўллар Каспийбўйида (Эльтон, Баскунчак, Индер), Кулун чўлида (Михайлов, Петухов) кенг тарқалган. Ҳозирги вақтда тузли минералларнинг чўкмага ўтиш тезлиги бўйича энг характерли шўр ҳавзалардан Ўлик денгизни ва Қорабўғозни мисол қилиб кўрсатса бўлади. Ўлик денгиз дастлаб плиоценда Буюк рифт водийси бўйлаб чўзилган денгиз кўрфази бўлиб, плейстоценда асосий денгиз ҳавзасидан ажралиб қолган. Плиоцендан ҳозирга қадар тўхтовсиз чўкаётган бу рифт водийсида ҳосил бўлган туз ётқизиқларининг қалинлиги 4000м дан ортиқдир (191-расм). Тўртламчи давр мабойнида иқлимнинг даврий ўзгариши натижасида кўлнинг сатҳи ва тузлар концентрацияси ўзгариб турган. Ўлик денгизнинг шўрлигига уни тўйинтирувчи Иордан дарёсининг тузли ётқизиқлар орқали оқиб ўтиши кучли таъсир этади. Бундан ташқари рифт зонасида жойлашган кўплаб минерал булоқлар ҳам бу кўлнинг туз режимига ўз ҳиссасини қўшади. Ўлик денгизнинг яна бир хусусиятларидан бири унда бром миқдорининг юқорилигидир. Каспий денгизнинг шарқий қирғоқидаги Қорабўғоз кўрфази 18000 км 2 майдонга эга бўлиб, Каспий денгиз билан кенглиги 100-150м, узунлиги 10 км.га яқин тор бўғоз орқали туташган, чуқурлиги 3 м атрофида. Каспий денгиздан тузлар концентрацияси ва умумий шўрлиги бўйича кескин фарқ қилади .

Ҳозирги вақтда натрий ва магний тузлари ҳамда галит, эпсомит ва астраханит Қорабўғоз кўрфазининг 75% сув қоплаган майдонида чўкмага ўтмоқда. 30-инчи йилларгача бу ерда асосан глауберит чўкмага ўтган бўлса, галит биринчи марта 40-инчи йиллардан бошлаб ҳосил бўлмоқда. расм. Ҳозирги вақтда ҳосил бўлган туз ётқизиқлари. Ўзбекистон замини калий ва ош тузларига бой, лекин сульфат тузлари нисбатан кам тарқалган. Улар учта мустақил формацияларга: юқори юра, қуйи бўрда денгиз ва неоген-тўртламчи континентал галоген формацияларга ажратилади. Юқори юра галоген денгиз формацияси Ўрта Осиёнинг жанубидаги катта ҳудудни қамраб олади. Ўзбекистонда бу формация Жанубий Тожикистон чўкмасининг Сурхондарё қисмини, Хисор тизмасининг жанубий-ғарбий этакларини ва мамлакатимизнинг ғарбий текисликларини ўз ичига олади. Лекин текислик ҳудудларида бу формация фақат ангидрит таркибига эга. Ҳисор тизмасининг жанубий-ғарбий этакларида бу формация учҳадли тузилишга эга. Туз қатламларининг остида оксфорд оҳактошлари ётади. Уларнинг устида аввал ангидритлар (қалинлиги 400 м гача), кейин ош тузи (450 м ва ундан ортиқ) ётқизиқлари, энг устида қоплама ангидритлар горизонти (15 м гача) мавжуд. Бу ҳудудда бир қанча конлар (Байбича, Тюбегатан, Хўжаикон ва бошқалар) тарқалган. Байбича кони қизғиш ош тузидан иборат бўлиб, унинг заҳираси 234 млн.тоннани ташкил этади.

Тюбегатан конида калий ва ош тузи ётқизиқлари ривожланган. Бунда калий тузининг заҳираси 1200 млн. тоннани ташкил этади. Хўжаикон конида ҳам ош тузи, ҳам калий тузи мавжуд бўлиб, у Кугитантовнинг шарқий этакларида жойлашган. Бунда коннинг узунлиги 2,5 км, кенглиги 860 м ва қалинлиги 200м ни ташкил этади. Неоген-тўртламчи давр континентал галоген формациялар Фарғона водийсида, қуйи Амударё ва Устюртда кенг тарқалган. Фарғона водийсининг шимолий-ғарбий қисмидаги галоген формация гипс ва ангидритдан иборат бўлиб, амалий аҳамиятга эга эмас. Ўзбекистоннинг ғарбий қисмидаги континентал галоген формация асосан тўртламчи давр ётқизиқларида мавжуд ва ҳозирги замон шўр кўлларда чўкмага ўтмоқда. Бу ерда ош тузи Борсакелмас, Кораумбет ва Қамисбулоқ конларида, мирабилит Тумруқ конида, эпсомит Қўшқанотов конида мавжуд. Соҳилбўйи зоналарида континентлардан ташиб келтирилган кимёвий нураш ва тупроқ маҳсулотлари билан бойиган коллоид эритмаларнинг коагуляцияси туфайли темирли чўкиндилар ҳосил бўлади. Одатда улар концентрик пўчоқсимон тузилишли темир оксидларидан таркиб топган майда ажратмалардан иборат. Бундай ҳосилалар оолитли ёки ловияли темир маъданлари дейилади. Баъзан улар кўл тубида яхлит қатламларни ҳосил қилади. Катта қалинликда нураш қобиқлари ривожланиши характерли бўлган тропик ва субтропик иқлимли минтақалардаги кўлларда, темирли маъданлардан ташқари, оолитли тузилишга эга бўлган глиноземли чўкиндилар тўпланади. Улар асосан алюминий гидроксидларидан таркиб топган ва кейинчалик бу металнинг қимматбаҳо маъданига - бокситга айланади. Ерости сувлари томонидан кальций карбонат келтирилиши туфайли карбонатли чўкиндилар: кўл бўри, мергели, оҳакли конкрецияларнинг қатламчалари ва линзалари ҳосил бўлади.

Нисбатан майда кўллар одатда чўкиндилар билан тўлиб ва ўсимликлар билан қопланиб ботқоқликка айланиб кетади. Кўлларда жуда хилма-хил чўкиндилар тўпланади ва уларнинг кўпчилиги фойдали қазилма саналади. Бу, биринчи навбатда минерал тузлар, сода, темир маъданлари, бокситлар, ўғит ва даволаш балчиқлари ҳамда бир қатор органик бирикмалар олинадиган ёнувчи сланецлар, сапропеллардир. Гравий-қум-гилли ётқизиқлар маҳаллий қурулиш материаллари сифатида фойдаланилади. 3. Ботқоқликлар Ботқоқлик деб ётқизиқларнинг устки горизонтлари ортиқча намланган ва намликда ўсувчи ботқоқлик ўсимликлари ривожланган майдонларга айтилади. Ер шарида улар 2 млн км 2 га яқин майдонларни эгаллаб ётади. Ботқоқлик ортиқча намлик учун шароит яратиладиган барча рельеф элементларида шаклланади. Намланишга мўл ёғингарчилик сабабчи бўлади, шунинг учун ҳам ботқоқликлар нам гумид иқлимли ўлкаларда ҳамда грунт сувларининг дренажига тўсқинлик қилувчи сув ўтказмайдиган қатламлар ер юзасига яқин жойлашган ва бу сувлар сатҳининг юқори бўлишини таъминловчи жойларда ривожланади. Кўпчилик ҳудудларда бундай сув ўтказмайдиган горизонтлар бўлиб музлаган тоғ жинслари саналади. Жойлашган ўрни, айниқса тўйиниши ва ўсимликларига боғлиқ ҳолда пасткамлик, баландлик, оралиқ (континентлар ичида) ва денгизбўйи ботқоқликлари ажратилади.

расм. Пасткамлик ботқоқлик ўсимликлар и. Пасткамлик ботқоқликлари рельефнинг паст жойларида учрайди ва ўтмишдаги кўлларнинг ботқоқлашган котловиналарини эгаллайди. Улар одатда турли-туман ўсимликлар ривожланишини таъминловчи эриган минерал компонентларга бой грунт сувлари билан тўйинади. Булар яшил мохлар, тростниклар, осокалар ҳамда бутасимон ўсимликлардир (192-расм). Баландлик ботқоқликлари сувайирғичларнинг суст ботиқ участкаларида, тепаликларнинг паст нишабликларида ва дарё супаларида жойлашган бўлади. Уларнинг тўйинишида асосан атмосфера ёғин-сочинлари иштирок этади. Бу жойларда грунт сувлари одатда гипсометрик пастда жойлашган бўлади. Атмосфера ёғин-сочинларида минерал тузлар жуда кам учрайди. Шунинг учун ҳам бундай ботқоқликларда озуқа моддаларига талабчан бўлмаган ўсимликлар ривожланади. Оралиқ ботқоқликлари ҳам атмосфера ёғин-сочинлари, ҳам ерости сувлари билан тўйинади.

расм. Денгизбўйи текисликлари ботқоқлиги. Денгизбўйи ботқоқликлари денгиз соҳилларидаги пасттекисликларда жойлашган бўлади ва тропик ва субтропик ўлкалар учун характерлидир. Улар кенг ҳудудларни эгаллаб ётади ва прилив вақтида даврий равишда сув билан қопланади. Улар асосан атмосфера ёғин-сочинлари билан тўйинади. Бунда дарахтсимон ўсимликларнинг илдиз тизими сув остида узоқ вақт вақт бўлишга мослашган. Бунга мисол қилиб тропикларнинг мангрли ўсимликларини кўрсатиш мумкин (расм). Ботқоқликларнинг ўзига хос тури йирик дарёларнинг дельталарида ривожланади; уларни плавнялар деб аташади. 4. Ботқоқликларнинг геологик фаолияти Ботқоқликларнинг геологик иши асосан чўкинди тўпланиш жараёнлари билан белгиланади. Бу ерда органоген ва камроқ кимёвий чўкиндилар тўпланади. Терриген чўкиндилар деярли учрамайди . Органоген ётқизиқлар орасида торф жуда муҳим ҳ исобланади. Унинг ҳосил бўлиши учун бирламчи материал бўлиб турли ботқоқлик ўсимликлар и, мохлар, ўтлар, буталар ва дарахтларнинг қолдиқлари ҳисобланади . Бунда

углерод, водород, кислород ва азотдан таркиб топган ўсимликларнинг клетчаткалари муҳим аҳамиятга эга. Етарли миқдорда органик қолдиқлар тўпланиши натижасида ботқоқликларга ҳаво кислородининг кириб бориши чегараланган бўлади. Шунинг учун ҳам органик массанинг кейинги ўзгаришлари кислород кам ёки умуман бўлмаган муҳитларда кечади. Ҳавзаларнинг ҳаво билан қисман алоқаси бўлган устки қисмида ўсимлик материали қисман чириндига ёки гумусга (лотинча «хумус» - тупроқ) айланади. Ҳавзанинг кислород умуман бўлмаган пастки қисмида ва анаэроб бактериялар фаолияти муҳитида чириётган ўсимлик массаси торфга айланади. Ҳаво етиб бормайдиган ва торф ҳосил бўлишига олиб келадиган бу чиришнинг секин кечадиган жараёни гумификация ёки углефикациянинг бошланғич босқичи дейилади. Бу жараёнда ётқизиқлардаги углероднинг миқдори аста-секин ошиб боради (57-59 % гача). Торф ўсимлик қолдиқларидан таркиб топган жигаррангли, қўнғир ёки деярли қора рангли органоген (фитоген) чўкинди жинс ҳисобланади. Устувор ўсимлик таркибига боғлиқ ҳолда торфнинг мохли, ўтли ва дарахтли турлари ажратилади. Айниқса ботқоқлашган кўллар ўрнида ҳосил бўлган торфяникларда торфлар хилма-хил бўлади. Торф қалинлиги 20 м гача борадиган линзасимон ва қатламсимон ётқизиқлар сифатида ётади. Ер юзасида торфяниклар 1,75 млн км 2 майдонни эгаллайди. Россида уларнинг асосий қисми Ғарбий Сибирда ва Карелияда кузатилади (194-расм). Хемоген чўкиндилар ботқоқликларда жуда кам ҳосил бўлади ва улар муайян компонентларнинг ерости сувлари билан келтирилиши билан боғлиқ. Калций карбонат миқдори юқори бўлган қаттиқ грунт сувлари билан тўйинадиган пасттекислик ботқоқликларида оҳактош линзалари ҳосил бўлади. Эриган темирли бирикмалардан тикловчи муҳитда сидерит таркибли ботқоқли темирли маъданлар, оксидловчи муҳитда эса қўнғир темиртошлар ҳосил бўлади.

рас м . Торф ётқизиғи. Ботқоқлик ётқизиқлари орасида асосан торф амалий аҳамиятга эга. У электростанцияларда ёқилғи сифатида, кимё саноатида бир қатор органик бирикмалар (аммиак, спирт, фенол, парафин ва б.) олиш учун, қишлоқ хўжалигида эса тупроқни ўғитлаш, қурилишда иссиқлик сақловчи плиталар ишлаб чиқаришда фойдаланилади. Қадимий ботқоқликларда кўп миқдорда кўмир ҳосил бўлган. Улар диагенез ва метаморфизм жараёнлари туфайли торф ётқизиқларининг кейинги кўмирлашиши натижасида ҳосил бўлган. Кўмирлашиш даражасининг ошиб бориши бўйича кўмирнинг қуйидаги ҳосил бўлади: қўнғир кўмир (67-78 % углерод) - тошкўмир (75-97 %) - антрацит (92-97 %). Торфдан келиб чиққан барча кўмирлар гумусли ва сапропелитдан ҳосил бўлганлари эса сапропелли кўмир дейилади. Қадимий денгизбўйи текисликлари ботқоқликлари шароитларида шаклланган кўмирли ҳавзалар паралик (юнонча «паралиос» - соҳилбўйи), континентлар ичидагилари эса лимник ҳавзалар дейилади. Геологик тарихда кўмир ҳосил бўлиш қуруқлик ўсимликлари ривожлана бошлаган девон давридан бошлаб кузатилади. Энг фаол кўмир тўпланиш карбон, перм, юра ва палеоген даврларига тўғри келади.

Адабиётлар : 1. Jo`liev. A . X ., Chiniqulov . X . Umumiy geologiya ( Oliy o ` quv yurtlarining geologiya fakulteti talabalari uchun darslik ). Тошкент, «Университет», 2005. 2. Общая геология: учебник. Под редакцией профессора А. К. Соколов ского. Т 1 . М.: КДУ, 2006. 3. Общая геология. Под редакцией А.К.Соколовского. Том 2. Пособие к лабораторным занятиям, М .: , 2006. 4. Историческая геология: учебник для студ. высш. учеб. за веде ний /Н.В.Короновский, В.Е.Хаин, Н.А.Ясаманов. — 2-е изд., пе рераб. и доп. — М. : Издательский центр «Акаде мия», 2006. 5. Долимов Т.Н., Троицкий В.И. Эволюцион геология. Т., 2007. 6. Исломов О.И., Шораҳмедов Ш.Ш. Умумий геология. Т., 1971. 7. Шораҳмедов Ш.Ш. Умумий ва тарихий геология. Тошкент, 1985. 8. Шораҳмедов Ш.Ш., Қодиров М.Ҳ. Умумий ва тарихий геоло гиядан лаборатория машғулотлари учун қўлланма. Т., 1988. 9. Хаин В.Е. Геология. М., 1993. 10. Қодиров М.Ҳ., Шораҳмедов Ш.Ш. Геологиядан амалий машғулотлар. Т., 1994. 11. Жўлиев А.Х., Соатов А., Юсупов Р. Геология асослари. Т . 2001. 12. Chiniqulov Kh. Litologiya (darslik). Toshkent, «Yangi asr avlodi», 2008.

O'xshashlar

Шамолнинг геологик иши

Денгиз ва океанларнинг геологик иши

Музликлар ва уларнинг геологик иши

Сув оқимларининг геологик иши

Ерости сувларининг геологик иши