Шамолнинг геологик иши - Geologiya - Referatlar

Шамолнинг геологик иши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

452.5 KB

Ko'chirib olish

Шамолнинг геологик иши Режа: 1. Умумий маълумотлар 2. Шамолнинг геологик иши

1. Умумий маълумотлар Атмосферадаги ҳаво массаларининг ер юзасига нисбатан ҳаракати шамол деб аталади. Шамоллар ҳавонинг нотекис қизишидан ҳосил бўлади. Шамоллар ўз йўналишини фасл ва сутка давомида ўзгартириб туради. Йирик фаслий ҳаво оқимларига муссон ва пассат шамолларини кўрсатиш мумкин. Фасллар алмашинишида ўз йўналишини ўзгартириб турувчи шамоллар материк ичкарисида ҳам мавжуд бўлади. Бундай шамолларга Фарғона водийсидан Мирзачўлга ва қарама-қарши йўналишда эсадиган Бекобод шамолини мисол келтирса бўлади. Шамоллар жуда кўп миқдорда чўкинди материалларни кўчиради. Уларнинг бундай хусусияти, биринчи навбатда, тезлигига боғлиқ. Шамолнинг тезлиги секундига 0,5 дан 30 м гача бориши ва кучли довулларда ундан ҳам ортиқ бўлиши мумкин. Шамоллар эса майда зарраларни муаллақ, қум ва гравий доналарини қисман муаллақ ва асосан думалатиб бир жойдан иккинчи жойга кўчиради. Шамолларнинг терриген материалларни кўчириши қуруқ ва иссиқ иқлимли ўлкаларда амалга ошади. Чунки бундай минтақаларда тупроқ эрозиясидан сақловчи ўсимлик қопламаси яхши ривожланмаган бўлади. Фаол шамол ҳаракатлари Ўрта Осиёнинг Қизилқум ва Қорақум чўлларида, Тарим ўлкасида ва Саҳрои Қ абирда кузатилади. Шамол ёрдамида қум доналарининг кўчирилиши алеврит ва гил зарраларининг кўчирилишидан фарқ қилади. Қум доналари ер юзасига яқин тор ҳаво қатламида ҳаракатланади, алеврит ва гил зарралари эса ҳавонинг баланд қатламларида ҳам муаллақ ҳолда узоқ масофаларга кўчириб кетилади. Шамолнинг эсиши қуруқ ва юмшоқ қум қатлами устида критик тезликка етганда унинг юзасидаги доналар тезланиш билан думалай бошлайди ва бир неча сантиметр йўл босгандан сўнг сакраб, ҳавода диаметридан кўп марта ортиқ бўлган масофага учади. Учган бундай доналар ер юзасига параболик траектория билан қайтиб тушади ва яна сакрайди. Қум доналарининг бундай сакраб ҳаракат қилиши сальтация дейилади. Алеврит

ва гил зарраларининг кўчирилишидан фарқли ўлароқ, қум доналарининг сальтацияси аниқ юқори чегарага эга бўлади. У одатда 1 м га яқин баландликни ташкил этади. Сальтация баландлиги ётқизиқлар юзасининг ҳолатига боғлиқ. Юза қанча қаттиқ бўлса, қум доналари шунча юқори сакрайди ва, аксинча, қанча юмшоқ бўлса, сальтация баландлиги шунча кичик бўлади. Қуруқ қум доналарини кўчириш учун лозим бўлган минимал шамол тезлиги 53 , 7 см/сек деб қабул қилинган. Қум доналари ер юзасига қайтиб тушгандан сўнг уларнинг импульси бошқа доналарга ўтиши ёки ўзлари думалашни давом эттириши мумкин. Йирик доналар шамол йўналиши бўйича думалаб кўчиши мумкин. Марказий Қизилқумда асфальтланган автомобиль йўли юзасида терриген доналарнинг сальтацияси ва думалаб кўчишини яққол кўзатиш мумкин. Салътация ва думалаш орқали қум доналари ҳавода ҳам, сувда ҳам кўчирилсада, у шамол ёрдамида кўчирилишга кўпроқ хос бўлади. Сувдаги сальтацион сакраш баландлиги ҳаводагига қараганда тахминан 300 марта кам бўлади. Бундай катта фарқ сув нинг ва ҳавонинг зичликлари орасидаги фарқдан келиб чиқади. Ҳавонинг зичлиги сувникидан 869 марта кичикдир. Муҳитларнинг бир хил ташиш кучида ҳаводаги тезлик сувдагига нисбатан 29,3 марта катта бўлади. Шундан келиб чиққан ҳолда, бир хил массали доналарнинг ҳаводаги ҳаракатида импульси сувдагига нисбатан 29,3 марта катта бўлади дейиш мумкин. Демак, ҳавода ҳаракатланаётган донанинг кинетик энергияси (29,3)² М/2 сувдагига нисбатан 430 марта ортиқ бўлади. Бундай катта фарқ шамол ёрдамида кўчириладиган қумларнинг кучли абразия фаолиятини белгилайди. Ҳавонинг зичлиги сувникига қараганда жуда паст бўлиши қумнинг юзага урилишидаги амортизациясини кескин камайтиради. Эол қумларнинг юқори даражада думалоқлигини ҳавода саль тацион кўчирилишдаги катта кинетик энергияси белгилайди. Катта кинетик энергияга эга бўлган сальтацион ҳаракат пайтидаги урилишда бошқа қум

доналарига бериладиган импульс уларни ҳаракатга келтиришга ва шамол ёрдамида кўчиришга қодир бўлади. Ер юза си рельефини ўзгартирадиган ҳамда алоҳида хусусиятга эга бўлган ётқизиқлар ҳосил қиладиган муҳим экзоген омиллардан бири шамолдир. Шамоллар ҳаво босимининг барча жойда бир хил бўлмаслигидан пайдо бўлади. Чўл ва саҳро зоналарида шамол ниҳоят даражада катта геологик - геоморфологик иш бажаради. Осиё, Африка ва Австралиянинг кенг текисликларидаги чўл майдонлари шамол ҳаракати ва унинг геологик иши учун энг қулай шароитдир. Пинакли саҳроси – Австралиянинг энг машҳур ва ғаройиб пейзажларини ташкил этади. Пинакли саҳроси Намбунг (Nambung) миллий боғида жойлашган бўлиб, у ерда қумли барханлар орасида минглаб оҳактошли устунлар (минорачалар) кўкка бўй чўзишган (114-расм). расм. Австралия Пинакли саҳросида шамол таъсирида ҳосил бўлган ғаройиб шакллар. www. inpath.ru Оҳактошлардан таркиб топган минорачаларнинг бўйи 4 метргача боради ва турли шаклларни: колонналар, одамларнинг силуэти, балиқ, бармоқ ва бошқаларни эслатади.

Минорачаларнинг шаклланиши шамол ва сувнинг биргаликда бажарган геологик иши билан боғлиқ. 2. Шамолнинг геологик иши Шамолнинг геологик ишига қуйидагиларни киритиш мумкин: 1 - дефляция (лат. «дефляцио» - пуфлаш, сочиш); 2 - корразия (лат. «корразио» - эговлаш, силлиқлаш, тарашлаш, синдириш); 3 - транспортировка - 4 - аккумуляция (лат. «аккумуляцио» - тўплаш). Шамолнинг юқорида кўрсатиб ўтган барча ишлари бир - бири билан боғлиқ бўлиб, битта мураккаб жараён ҳисобланади. Шамол билан боғлиқ бўлган ҳамма жараёнлар, рельеф шакллари, ётқизиқлари эол номи билан юритилади (эол қадимги юнон афсонасида - шамол худосидир). Шамол барча ўнқир - чўнқирларга, қоя тошларнинг орасига кириб бориб, ундаги майда заррачаларни учириб кетади. Бу ҳодиса дефляция дейилади. Дефляция натижасида қатламли мўрт, бўшоқ жинсларда ғаройиб шакллар вужудга келиши мумкин «Эол қозони» деган чуқурликлар ҳосил қилади. Дефляция натижасида баъзан ҳосилдор тупроқларни ҳам шамол учириб кетиб, бошқа жойларда тўплайди. Ўрта Осиёдаги Ўзбекистон ва Тожикистон Республикаларининг жанубий қисмига жанубдан эсувчи «афғон шамоли» миллионлаб тонна чанг тўзонини учириб олиб келади, Афғон шамоли эсганда, Қуёш юзини кўриб бўлмайдиган даражада атмосферани чанг қоплаб олади. Кундуз кунлари қоронғилашиб, яқин масофадагиларни танимай қоласиз. Айниқса, Саҳрои Қабирда чанг - тўзонли бўрон - самум эсганда бутун тирик мавжудотлар даҳшатга тушади. Эҳтимол, ана шу самум туфайли ва Қуёш нуридан ўзларини муҳофаза қилиш учун ҳам одамларга оқ кийимларга ўраниб олиш одат тусига айлангандир.

Корразия (лотинча corrasio - тарашлаш) очилиб қолган тоғ жинслари ва минералларга механик ишлов бериш, силлиқлаш, тарашлаш бўлиб, бу учиб келаётган қум доналари ёрдамида юз беради. Қум доналари шамол ёрдамида учирилиб, турли баландликка кўтарилади. Пастроқда учаётган қум доналари йирикроқ ва кўпроқ бўлиб, асосан қоя тошларни «бомбардимон» қилиб, “бурғилаш” ишларини бажаради. Шамол учирган милли-онлаб қум доналари тоғ жинсларининг юзасига урилиб, уни аста-секин тарашлайди, силлиқлайди, бурғилаб турли чуқурчалар ҳосил қилади ва нуратади (115-расм). Шамол биринчи навбатда юмшоқ жинсларни емиради. Шамолнинг бундай емирувчи иши учириб кетиш ва тарқатиш билан бирга содир бўлади. Корразия нуқтали , тирновчи ва бурғиловчи бўлиши мумкин . К оррази я туфайли тоғ жинсларида чуқурчалар, пастқамликлар, жўяклар, тирнаш излари вужудга келади . Уларнинг шакли ва ўлчами биринчи навбатда тоғ жинсларининг таркиби ва ётиш шароитларига боғлиқ . Шамол оқимининг пастки қаватида қум кўп бўлади . Шунинг учун ҳам биржинсли субстратнинг пастки қисмида четлари силлиқланган энг йирик каваклар вужудга келади . Турли мустаҳкамликка эга бўлган қатламли ётқизиқларда юмшоқроқ қатламлар фаол емирилади, уларнинг ўрнида жўякчалар ҳосил бўлади, қаттиқ қатламларда эса четлари силлиқланган ва думалоқланган карниз лар вужудга келади (-расм) . расм. Қумтошда ҳосил бўлган тешик.

расм. Неоген ётқизиқларида ҳосил бўлган карнизлар. Таркиби доимий бўлмаган жинслар юзасида, масалан нотекис оҳакли қумтошларда юмшоқрок жойлари тарашланиб, емирилган материал учириб кетилади ва эол қозонлари ҳосил бўлади. Шундай қилиб, дефляция ва корразия ҳодисалари бирлашиб, табиатда тошлардан ҳар хил ғаройиб шакллар ясашади, кичик ғорчалар, тешиктошлар, устунлар, одамсимон ҳайвонларни эслатувчи, кўзиқоринга ўхшаш шакллар вужудга келади (117-расм). Академик В.АОбручев Жунғорияда эртаклардагидек турли рельеф шаклларида иборат «Эол шаҳри» борлигини ёзиб қолдирган. Шамоллар қумларни бир томонга доимо учириб кетиши оқибатида каттиқ тоғ жинсларида кичик ариқчаларни вужудга келтириши ҳам мумкин. Шамолнинг чўкинди материалларни ташиши жуда катта аҳамиятга эга. Шамол Ер юзасидан юмшоқ майда бўлакли материалларни кўтариб, бутун ер шари бўйича катта масофаларга ташийди ва шунинг учун ҳам уни сайёрар жараён дейиш мумкин. У асосан пелитли (гилли), алевритли (чангсимон) ва псаммитли (қум) ўлчамдаги майда зарраларни кўчиради. Кўчириш узоқлиги жинс бўлакларининг катталиги ва шаклига, солиштирма оғирлигига ва шамолнинг кучига боғлиқ. Тезлиги 7 м / с га етган шамол 90% қум зарраларини 5 - 10 см баландликда ташийди, кучлироқ шамол эса, (15 - 20 м/с)

зарраларни бир неча метр баландликда учириб кетади. Кучли тўзон эса, қум заррачаларини бир неча ўн метр баландликда учириб, диаметри 3 - 5 см бўлган шағалларни юмалатиб олиб кетади. Тоғ жинсларининг йирик бўлаклари-ҳарсанглар қуюн тур ганда бир неча метрга сурилиши мумкин. расм. Карбонатли қумтошларда ҳосил бўлган шакллар. Қумлар эол транспортировкасининг муҳим компоненти ҳисобланади. Муаллақ ҳолда кўчирилиш жараёнида қум доналари ўзаро тўқнашиб, думалоқланади, силлиқланади, баъзан микродарзиклари бўйилаб майда заррачаларга парчаланади. Кварц эол транспортировкасида механик парчаланишга энг бардошли саналади. Шунинг учун ҳам шамол оқимида у асосий массани ташкил этади. Чангсимон ва гил заррачалари (вулкан кули ва б.) баъзан эол оқимининг асосий қисмини ташкил этади. Бу материалларнинг ташилиш узоқлиги чексиз бўлиши мумкин. Улар бутун страт осферани тўйинтириши ва тропосферагача кўтарилиши мумкин. Катта ба ландликка кўтарилган майда заррачалар айниқса жуда узоқларга олиб кетилиши мумкин. Масалан, Кракатау вулканидан (Индонезия) отилган қизил кул бутун ер шарини айланиб ўтган ва атмосфера ҳавосида уч йилгача мавжуд бўлган. Афғонистондаги Дашти-Марго, Дашти-Арбу саҳроларидан кўтарилган чанг Қорақумгача етиб боради. Ғарбий Хитойдан кўтарилган чанг

Афғонистонгача ва Ўрта Осиёгача етиб келиб, чўкмага ўтади. А.Аллисоннинг маълумотларига кўра Саҳрои Қ абирдан учирилган қум заррачалари 160 км масофани босиб ўтиб тўпланиши мумкин экан. Чанг ва майда қум заррачалари 2500 - 3000 км узоқликкача етаб боради. Саҳрои Кабирнинг қуми Милан шаҳари кўчаларига ҳам етиб келганлиги ҳақида маълумотлар бор. Эол ётқизиқлари. Шамол ташийдиган материалларнинг таркиби турли-туман бўлади. Қум-чангли тўзонларда кварц ва дала шпати кўпчиликни ташкил этади, кам миқдорда гипс, туз, гил ва оҳак зарралари, тупроқ ва бошқалар бўлиши мумкин. Уларнинг кўп қисми ер юзасида очилиб қолган жинсларнинг нураш маҳсулотлари ҳисобланади. Чангларнинг бир қисми вулканик, яна бир қисми фазовий генезисга эга бўлади. Шамол учириб кетадиган чангларнинг катта қисми денгиз ва океанлар юзасига тушиб, уларнинг ётқизиқлари билан аралашиб кетади; қолган қисми эса қуруқлик юзасига чўкиб, эол ётқизиқларини ташкил этади. Шамол ташийдиган бўлакли материал ташилиш жараёнида са раланади. Йирикроқ бўлган қум доналари гил зарраларига қараганда олдинроқ чўкмага ўтади. Шу туфайли қумли, лёссли ва гилли ётқизиқлар алоҳида чўкмага ўтиб, тўпланади. Эол ётқизиқлари амалда ер юзасининг барча жойларида кузатилиши мумкин. Аммо катта қалинликдаги ва кенг ҳудудларни эгаллаганлари эол жараёнлари ривожланиши учун қулай бўлган арид иқлимли минтақаларда вужудга келади. Эол ётқизиқлари орасида қумлар жуда кенг майдонларни эгаллаб ётади.

расм. Бархан қумлари. http://dic.academic.ru Шамолнинг геологик иши саҳроларда ва яримсаҳроларда жуда яққол ифода-ланган бўлади. Бунда катта майдонларни эгаллаган қумли барханлар ҳосил бўлади (118-расм). Саҳролар Антрактикадан ташқари барча континентларнинг қуруқ ва ўта қуруқ иқлимли вилоятларида тарқалган. Улар иккита минтақани ташкил этиб, шимолий ва жанубий яримшарларда 10 ва 45°кенгликлар орсида жойлашган. Саҳроларда жуда кам ёмғир ва қор ёғади (йилига 200 мм дан кам). Қуруқ ҳаво ёғин-сочинлар миқдоридан 10-15 марта ортиқ бўлган намликни буғлантириши мумкин. Бундай кучли б у ғланиш сабабли капилляр бўшлиқлар орқали доимо сизот сувларининг ер юзасига қараб вертикал ҳаракати содир бўлади. Бу сувлар тупроқдан темир ва марганецнинг оксидли бирикмаларини эритиб олиб чиқади ва қояли тоғ жинсларининг юзасида қўнғир ёки тим қора рангли юпқа пленка ҳосил қилади. Улар «саҳро тобланиши» дейилади.

Шамол ишининг характери бўйича саҳролар дефляцион ва ак кумулятив турларга ажратилади. Дефляцион саҳролар (Африкада гаммада, Ўрта Осиёда қир деб юритилади). Улар ғаройиб шаклларга эга бўлган қоялардан ёки қояли тошларнинг тўпламларидан иборат бўлади. расм. Дефлацион саҳро (Монументлар водийси). Бундай саҳроларга АҚШдаги Монументлар водийси (119-расм) ва Калахари саҳросини ( Kalahari Desert ) мисол қилиб кўрсатса бўлади. Калахари Жанубий Африкадаги қўшни Ботсвана, Намибия, ЖАР давлатлари ҳудудларида жойлашган. Калахари – йирик саҳролардан бири бўлиб, унинг 600 минг км 2 ли катта қисми Ботсвана ҳудудида жойлашган. Калахари саҳросидаги қумлар асосан қизил, қизғиш-қўнғир, пушти рангларга эга. Калахари чеккаларида ўсимликлар ўсади ва ҳайвонлар яшайди. Саҳро шу номли ботиқликда жойлашган. Аккумулятив саҳролар таркиб топган материаллари бўйича барханли (қумли), тақирли (гилли), адирли (лёссли) ва шўрхокли (шўрланган) турларга бўлинади. Барханли саҳролар энг кенг майдонларни эгаллаб ётади. Дунёда энг йирик саҳро Африканинг шимолий қисмидаги Саҳрои Қабир ҳисобланади.

Унинг майдони 9 миллион км 2 дан ортиқ. У бутун Шимолий Африкани: Миср, Тунис, Мароккаш, Мавритания, Нигер, Судан, Чад, Ливия, Жазоир ва бошқа давлатлар майдонини эгаллаган бўлиб, Африка континентининг 30% майдонини ташкил этади. Бу ерда шимолий-шарқдан кучли шамоллар эсади. Саҳрои Қабирнинг тўртдан бирини вулкан тоғлари, иккинчи чорагини қумлар, қолганини гравийли текисликлар, ўсимликли воҳалар ташкил этади (120-расм). расм. Африканинг шимолий қисмидаги Саҳрои Қабир эгаллаган майдон. Ўрта Осиёда Қорақум ва Қизилқум саҳролари асосан барханли қумлар билан қопланган. Барханли саҳролар одатда дефляция ва корразия минтақаларига яқин жойларда ҳосил бўлади. Барханли саҳродаги қумлар юқори даражада сараланганлиги ва яхши думалоқланганлиги билан бошқа генезисдаги қумлардан фарқ қилади. Шунингдек уларнинг юзасида тирнаш излари кузатилади ва хира бўлади. Қум заррачаларининг ўлчами одатда 0,25 - 0,1 мм дан ошмайди. Уларда кварц минерали кўп, камроқ дала шпати учрайди. Эол қумларининг ранги оқиш, сарғиш ва баъзан қўнғир бўлади. Эол қумларида параллел эмас, балки қия ва тўлқинсимон қатламланиш кузатилади. Қия

серияларнинг оғиш томони бўйича шамол эсган йўналишни аниқлаш мумкин. Барханлар майда тепаликлар, ғовлар ва қаторлар, яримой шаклидаги қум уюмларидан иборат бўлади. Планда шамолнинг йўналишига мўлжалланган яримой шаклини эслатади. Барханларнинг баландлиги 20 - 30 м гача боради. Шамол эсувчи томонининг қиялиги 10-15°, шамол йўналишидаги қиялиги эса тикроқ, 30-35° бўлади. Барханларнинг ўркачи одатда ўткир бурчакли бўлади. Шамол йўналиши тет-тез ўзгарувчи жойларда рельеф юзаси жим-жима шаклларга эга бўлади (121-расм). расм. Саҳродаги барханлар . расм. Денгиз соҳилидаги дюналар. Денгиз ва дарё бўйларида пайдо бўладиган қум тепалари дюналар дейилади. Бархан ва дюналарнинг қумлари қатламсиз, яхлит бўлади. Дюналарнинг баландлиги 20 - 25 м гача баъзан 50 м гача боради (122-расм). Бархан тепаликлари юзасида эол ряблари ривожланган бўлади. Улар ўзига хос микрорельеф ҳосил қилади ва бархан- ларнинг шамол эсувчи томонидаги юзасида ривожланган бўлади. Бархан ряблари сув оқимлариникига ўхшашрасм. Бархан қумлари юзасидаги эол ряблари. www.babaev.net

асимметрик тузилишга эга ва бархан юзасида тўлқинсимон параллел жойлашган бўлади. Ряб ўркачлари орасидаги масофа 3-4 см, амплитудаси (баландлиги) эса ундан камроқ бўлади (расм) . Барханлар ва дюналар кўчиб юрадиган қум тепаларидир. Баъзан барханлар бир кунда 5-10 м гача кўчиб, бошқа жойда тепаликлар ҳосил қилиши мумкин. Дюналар ҳам бир йилда 100 - 200 м гача кўча олади. Ҳозирги кунда ҳаракатдаги барханлар Қизилқумнинг айрим қисмларида (Бухоро вилоятининг Ромитан тумани) кузатилади. Бархан қумларнинг аксарият қисми ҳозирги кунда кам ҳаракатли. Қум ҳаракатидан экинзорлар, баъзан қишлоқлар қум остида қолиб кетиши мумкин. Экинзорларни, темир йўлларни қум босиб кетмаслиги учун уларнинг атрофи иҳота қилиниб, дарахтзорлар барпо қилинади. Тақирли (гилли) саҳролар қум саҳроларини ўраб туради ёки уларнинг ичида жойлашган бўлади. Жуда кўп ҳолларда тақирлар қуриган кўлларнинг ёки дарёларнинг туби ҳисобланади. Тақирларни ташкил этган гилли чўкиндилар юзаси уларнинг қуришидан кучли дарзланади. Бундай дарзлар тақир юзасида полигонал участкаларни ажратади. Полигонал бўлакларнинг четлари бирмунча баландга кўтарилган бўлади (расм). Тақирли саҳролар грунт сувлари ҳисобига ҳам, атмосфера ёғин- сочинлари ҳисобига ҳам ҳосил бўлиши мумкин. Адирли (лёссли) саҳролар ҳам қумли саҳроларнинг чекка қисмларида ривожланади. Бунда шамол учириб келти-рилган чанг зарралари тўпланади. Турли қалинлик-даги лёссли жинслар тўпла-нади. Адирларнинг юзаси вақтинчалик оқар сувларнинг фаолияти туфайли одатда нотекис бўлади. Кучли жарланганлик кузатилади. Лёссли жинслар вертикал ажралиш 124-расм. Тақир.

хусусиятига эга бўлганлиги туфайли жарларнинг борти ҳар доим тик бўлади (125-расм). Лёсслар (лёсс немисчада сариқ тупроқ маъносини англатади) сарғиш- қўнғир, сарғиш-кулранг ва бўзрангли, юмшоқ ва ғовакли жинслар бўлиб, континентал ётқизиқларнинг муҳим генетик тури ҳисобланади. Уланинг таркибида 90% дан ортиқ кварц ва бошқа силикатларнинг ҳамда глиноземнинг чангсимон заррачалари бўлади. 6% га яқинини одатда нотўғри шакллардаги оҳакли уюшиқларни (шўх) ташкил этувчи кальций карбонат ташкил этади. Лёссларнинг ўзига хос белгилари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади: расм. Адирдаги лёссли жинслар. - чангсимон зарралардан тузилган бўлиб, кўпроқ 0,05 мм дан 0,005 мм диаметрли алеврит зарраларидан ташкил топган; - қатламланиш хусусияти йўқ, бутун қалинлиги бўйича яхлит тузилган; - карбонатли ғуддалар ва уюшиқларга эгалиги; - вертикал ажралиш хусусиятига эгалиги; - юқори даражади (50 - 60% гача) ғоваклиги; - намланганда ва юк остида чўкиш қобилияти . Лёссларнинг энг кўп қисми Украинадан Жанубий Хитойгача чўзилган ҳудудларда тарқалган. Лёссларнинг қалинлиги бир неча метрдан юзлаб метргача боради. Хитойдаги лёсслар жуда қалин бўлиб 250 - 350 м гача етади. Ўзбек олимларидан академик Р.О.Мавлонов Ўрта Осиёдаги лёссларни аксарияти шамол ёрдамида ҳосил бўлганлигини исбот қилган.

Лёссли адирлар Ўрта Осиёда, Кавказортида, Украинада ва Афғонистонда кенг тарқалган. Шўрхокли (шўрланган) саҳролар грунт сувларининг ётиш чуқурлиги катта бўлмаганда кузатилади. Тупроқдаги намлик капил лярлар орқали ер юзасига сўрилиб, буғланиб кетади. Ерости сувла рининг минерализациясини ташкил этувчи тузли бирикмалар ер юзасини оппоқ, юмшоқ, ғовакли пўстлоқ билан қоплаб олади. Шўрхокли саҳро АҚШдаги “Ўлимлар водийси” ва Марказий Қизилқумдаги Минбулоқ, Қорақота ботиқликларида, Каспий ва Орол денгизи оралиғида жойлашган Устюрт платосида кенг тарқалган. Марказий Қизилқумдаги Лавлакон шўрхоклари бир қанча шўр кўллардан иборат бўлиб, жазирама иссиқда фаол буғланиш натижасида туз қатлами ҳосил қилиб, қуриб қолади. Уларнинг тўйиниши ер ёриқларидан чиқаётган шўр ерости сувлари билан боғлиқ. Уюни ш ўрхоки ( Salar de Uyuni ) Боливиядаги дунёда энг йирик қуриб қолган шўр кўлдир. Эгаллаган майдони 10582 кв. км., денгиз сатҳидан 36-50 метр баландда жойлашган. Уюни шўрхокидаги тузнинг қалинлиги 2 дан 8 метргача боради. Ҳар йили бу жойдан 25 минг тонн а туз қазиб олинади . расм . Уюни cолончаки даги тузли ётқизилар.

Адабиётлар : 1. Jo`liev. A . X ., Chiniqulov . X . Umumiy geologiya ( Oliy o ` quv yurtlarining geologiya fakulteti talabalari uchun darslik ). Тошкент, «Университет», 2005. 2. Общая геология: учебник. Под редакцией профессора А. К. Соколов ского. Т 1 . М.: КДУ, 2006. 3. Общая геология. Под редакцией А.К.Соколовского. Том 2. Пособие к лабораторным занятиям, М .: , 2006. 4. Историческая геология: учебник для студ. высш. учеб. за веде ний /Н.В.Короновский, В.Е.Хаин, Н.А.Ясаманов. — 2-е изд., пе рераб. и доп. — М. : Издательский центр «Акаде мия», 2006. 5. Долимов Т.Н., Троицкий В.И. Эволюцион геология. Т., 2007. 6. Исломов О.И., Шораҳмедов Ш.Ш. Умумий геология. Т., 1971. 7. Шораҳмедов Ш.Ш. Умумий ва тарихий геология. Тошкент, 1985. 8. Шораҳмедов Ш.Ш., Қодиров М.Ҳ. Умумий ва тарихий геоло гиядан лаборатория машғулотлари учун қўлланма. Т., 1988. 9. Хаин В.Е. Геология. М., 1993. 10. Қодиров М.Ҳ., Шораҳмедов Ш.Ш. Геологиядан амалий машғулотлар. Т., 1994. 11. Жўлиев А.Х., Соатов А., Юсупов Р. Геология асослари. Т . 2001. 12. Chiniqulov Kh. Litologiya (darslik). Toshkent, «Yangi asr avlodi», 2008.

O'xshashlar

Сув оқимларининг геологик иши

Ерости сувларининг геологик иши

Денгиз ва океанларнинг геологик иши

Кўллар ва ботқоқликларнинг геологик иши

Музликлар ва уларнинг геологик иши