Kon mustahkamlagichi materiallari - Geologiya - Referatlar

Kon mustahkamlagichi materiallari

Yuklangan vaqt:

27.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

77.5 KB

Ko'chirib olish

Kon mustahkamlagichi materiallari Reja: 1. Umumiy qoidalar 2. Yog’och 3. Bog’lovchi moddalar 4. Qorishmalar 5. Beton va temirbeton 6. Metall va boshqa materiallar

Umumiy qoidalar Yer osti kon lahimlarini murakkab kon-geologik sharoitlarda o’tishga to’g’ri kelganda, lahimlar katta o’lchamlarda va uzoq xizmat muddatli bo’ladi. Bu lahim mustahkamlagichlari o’zining murakkabligi va yuqori qiymati bilan ajralib turadilar. Shuning uchun ham mustahkamlagichlar uzoq muddat xizmat qilibgina qolmasdan ular iqtisodiy jihatdan ham arzon bo’lishi kerak. Bu muammo konchilik miqyosida yechilishi lozim bo’lgan masalalar sirasiga kiradi. Bu esa bo’lajak mutaxassislardan mustahkamlagichlarning hozirgi davr tuzilishlarini va hisoblash yo’li bilan ularning element o’lchamlarini aniqlashni talab etadi. Kon mustahkamlagichlarini yasash uchun kon bosimini boshqarish qobiliyatiga ega, yer osti suvlari va yer osti havosi ta’siriga bardosh beraoladigan materiallardan foydalanish zarur. Kon mustahkamlagich materiallari quyidagilarga bo’linadi: asosiylari: mustahkamlagich tuzilishi yuklama ko’taruvchi elementlarini yasash uchun ishlatiladigan (yog’och, beton, temirbeton, metall, polimer materiallar); yordamchi: bog’lovchi moddalar va qorishmalarni tayyorlash, g’isht, toshlarni bog’lash uchun xizmat qiladigan (sement, ohaktosh); kichik navli po’lat mahsulotlari (mix, bolt, skoba) ajratuvchi materiallardir, buyoqlar, kimyo reaktivlari (tezlatuvchi, sekinlashtiruvchi, qotiruvchi) va boshqalar. Yog’och Yog’ochdan kon mustahkamlagich materiali sifatida hali ham foydalanilib kelinmoqda. Chunki yog’ochga ishlov berish ancha oson va nisbatan yetarli darajada mustahkam. Yog’ochning kamchiligi - bu yong’inga xavfliligi, chirishga moyilligi, uzoq muddatga chidamsizligi, undan tashqari yog’och mustahkamlagichlar shamollatish ishlarida havo oqimiga qo’shimcha aerodinamik qarshiliklar sodir etadi.

Yer osti lahimlarini yog’och bilan mustahkamlash uchun daraxtlarning quyidagi turlari qo’llaniladi: ignabarglilari-qarag’ay, archa, tilog’och, pixtor va yaproqliklari –bolut (eman). Eng ko’p qo’llaniladigani qarag’ay daraxtidir. Chunki u tik o’sadi, judayam og’ir emas, mustahkamligi ancha yuqori va yaxshi xabar beruvchi hisoblanadi. Qarag’ay bilan mustahkamlangan lahimlarda kon bosimi oshganda qarsillashga xos tovushlar paydo bo’ladi. Yer osti kon lahimlarini mustahkamlash uchun quruq, ya’ni namligi ignabargli yog’ochlar uchun 10-12%, bargli yog’ochlar uchun 14-15% dan oshmagan yog’ochlar ishlatiladi. Yog’ochlarning namligi pasaygan sari, pishiqlikka chegaraviy kuchlanishi oshadi. Yog’och kon mustahkamlagichi uchun qo’llaniladigan daraxtlarda chirish alomatlari bo’lmasligi kerak. Chirigan daraxtlardan mustahkamlagich sifatida foydalanish mumkin emas. Har xil navli daraxtlarning hisoblangan qarshiliklari quyidagi 4-jadvalda keltirilgan. Har xil navli daraxtlarning hisoblangan qarshiliklari jadval Kuchlanish holati turlari Hisob qarshiligi kg/sm 2 Qarag’ay, archa Eman Tilog’och Kedr Tolasi bo’yicha egilish, siqilish va ezilish 130 170 155 115 Tolasi bo’yicha cho’zilishi 100 130 120 90 Yog’och mustahkamlagich navlari . Yer osti kon lahimlarini mustahkamlashda dumaloq yog’och materiallarining quyidagilaridan foydalaniladi: bolarlar, xodalar,

ustunlar, arralangan yog’ochlardan –taxta, to’rtburchak to’sin va boshqalar. Bolar - bu dumaloq, diametri 20smdan ortiq, uzunligi-4m dan katta yog’ochdir, xodalar esa dumaloq, diametri 3sm dan 11sm gacha bo’lgan xoda yog’ochdir. Xodalar ikki xil bo’ladilar: ingichka xodalar-diametri 3sm dan 7sm gacha va oddiy xodalar diametri 8sm dan 11 sm gacha bo’ladi. Oddiy xodalarni mustahkamlagich sifatida qo’llanilishi mumkin. Kon ustunlari deb qobig’i(po’stlog’i)dan tozalangan uzunligi 0,5m dan 6,5m gacha bo’lgan bolar bo’lagiga aytiladi. Bolut va qayin daraxtlaridan esa juda kam sharoitlarda kon ustunlarini yasaydi. Kon ustunlari kalta ya’ni uzunligi 2m gacha va uzun 2m dan yuqori bo’lgan turlari mavjud. Yog’och mustahkamlagichlarning yer osti sharoitida xizmat qilish muddatlari yog’och sifatiga va o’rnatilgan lahim sharoitiga bog’liq. Yog’och mustahkamlagichlar toza, quruq, sovuq joylarda nam va issiq joylarga nisbatan yaxshiroq saqlanadi. Qarag’aydan yasalgan mustahkamlagich og’ir sharoitda 3-6 oy, o’rtacha sharoitda 1,5-3 yil, yengil sharoitda 5yil va undan ortiq xizmat qiladi. Bolut daraxtidan yasalgan mustahkamlagich xizmat qilish muddati qarag’ayga nisbatan ikki barobar ortiq. Yog’och mustahkamlagichlar xizmat qilish muddati kichikligi yer osti sharoitida yog’ochlar har xil bakteriya va zamburug’lar bilan zararlanishi bilan bog’liqdir. Yog’och mustahkamlagichlarning chirishi natijasida ularning mexanik xususiyatlari o’zgaradi va yuklama qabul qilish qobiliyatlari zaiflashadi. Yog’och mustahkamlagich materiallarini chirishdan saqlash uchun xlorli sink, ftorli natriy suvli eritmalar bilan to’yintiriladi. To’yintirishning ikki ya’ni bosim(1,0-1,2MPa) ostida va issiq-sovuq vanna usullari bilan amalga oshiriladi. To’yintirilgan yog’och mustahkamlagichlar xizmat qilish muddati 2-3 barobar, yuklama qabul qilish qobiliyati esa 3-5 marotaba yuqori bo’ladi. Yog’och mustahkamlagichlarning yong’indan xavfsizligini oshirish uchun ularning tuzuvchi qismlarini maxsus modda bilan to’yintirish, sochma beton bilan qoplash ishlari amalga oshiriladi. Yog’och mustahkamlagichlarini qayta mustahkamlash uchun ishlatish maqsadga muvofiqdir.

Bog’lovchi moddalar Bog’lovchi modda deb suv bilan aralashmasi mayin(plastik) hamir hosil qiluvchi, asta-sekin qotuvchi tabiiy yoki sun’iy materiallarga aytiladi. Bog’lovchi moddalar ayrim tosh materiallarini bir butun holatga bog’lash uchun xizmat qiladi. Bog’lovchi moddalar hamiri faqat havoda qotsa, ularni havo bog’lovchi moddalari deyiladi. Hamiri suvda ham qotadigan bog’lovchi moddalarni esa gidravlik deb ataladi. Kon mustahkamlagichlari uchun faqat gidravlik bog’lovchi moddalar qo’llaniladi. Gidravlik bog’lovchi moddalarga portland sement, tuproqsimon sement, kengayuvchi sement va boshqalar kiradi. Mergel yoki ohaktoshning tuproq bilan aralashmasini bir maromda bir-biriga yopishib klinker hosil qilguncha kuydiriladi, hosil qilingan klinkerni yupqa maydalab undan portland sement olinadi. Sementning suv bilan qorishmasiga sement hamiri deyiladi. Hamirning tarkibida 23% dan 33% gacha suv bo’ladi. Sement hamiri hosil bo’lgandan keyin sekin-asta zichlana boshlaydi va bu zichlanish vaqt o’tishi bilan ortib boradi. Bu jarayonni sementning ushlab olishi deyiladi va keyinchalik bu jarayon qotishga aylanadi. Shunday qilib sement hamiri katta mexanik mustahkam materialga aylanadi. Sement hamiri ushlab olish muddati sementning sifatiga, suvning miqdoriga, haroratiga, havoni namligiga va haroratiga, har xil maxsus qo’shimchalar borligiga bog’liqdir. Sementning ushlab olishi va qotishini jadallashtiruvchi quyidagi qo’shimchalar mavjud: xlorli kalsiy, xlorli natriy, xlor kislotasi va maydalangan, so’ndirilmagan ohaktosh. Sementning ushlab olishini sekinlashtiradigan qo’shimchalar quyidagilar: oltin gugurtli temir oksidi va oltingugurt kislotasining kam miqdorli eritmasi. Sementning ushlab olishi va sement qorishmasi qotishi davomiyligi suv harorati ko’tarilishi va sement klinkeri maydalanishi oshishi bilan kamayadi. Sementning qotishi 45 minutdan 12 soatgacha davom etadi. Shu muddatda beton yoki qorishmani o’rnatiladigan joyiga quyish kerak bo’ladi.

Sement qorishmasining mustahkamligi 28 kungacha ortib boradi va undan keyin sekinlashadi. Suv, sement va qum aralashmasi qorishma deb ataladi. Misol uchun 1:3 tarkibli qorishmasi bir qism sementga hajmi bo’yicha uchdan bir qismiga qum to’g’ri keladi deganidir. Agar shunaqangi qorishmadan tomonlari 7*7*7sm teng kubik yasalgan bo’lsa uning namligi me’yoriy sharoitda 28-kun qotish mustahahkamligi sement markasini ifodalaydi. Portland sementlar quyidagi markalarda bo’ladi: R s =200, 300, 400, 500, 600. Sement zichligi γ =1300kg/m 3 . Yer osti suvlari tarkibidagi kislotalar, xlorli magniy tuzlar, beton va qorishmalar tarkibidagi sementga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Buni bartaraf etish uchun sementga maxsus gidravlik juda yupqa maydalangan quyidagi qo’shimchalar qo’shiladi: zarrachalangan domen shlagi, tarkibida kvars bo’lgan chiqindilar, maydalangan tuzlar va boshqalar. Ularning solishtirma yuzasi 30004000 sm 2 /g bo’lishi mumkin. Maxsus sementlar katta mustahkamlikka erishish, suv o’tkazmaslik, past haroratda qotish, tez qotish uchun qo’llaniladi. Misol uchun maxsus sement sirasiga tuproqsimon sement kiradi. Bu sement boksidni ohaktosh bilan kuydirib, bir-biriga yopishganda hosil bo’ladigan klinkerni juda yupqa maydalash orqali olinadi. Bu sement juda yuqori mustahkamli gidravlik bog’lovchi modda bo’lib, agressivlik sharoitga chidamli va past haroratda ham qotuvchi sementdir. Qorishmalar Yer osti kon lahimlarini o’tishda bog’lovchi modda sifatida har xil bo’lgan qorishmalardan qo’llaniladi: sementli, loyli va kvarsli va boshqalar. Eng ko’p tarqalgan qorishma - bu sementli qorishmalar hisoblanadi. Sementli qorishmalarga sement sarfini kamaytirish va qotganda yorilib ketmasligi uchun qum qo’shiladi. Sementli qorishmalar tarkibidagi sement miqdoriga qarab “quyuq” “o’rtacha quyuq” va “suyuq” qorishmalarga bo’linadi.

Yer osti kon mustahkamlagichlari uchun “quyuq” va “suyuq” qorishmalardan foydalaniladi. Qorishmalar markasi esa 30, 50 va 80kg/sm 2 bo’ladi. Qorishma taxminiy markasini quyidagi formula orqali aniqlash mumkin, Bu yerda: R p − qorishma markasi, kg/sm 2 ; R s − sement markasi, kg/sm 2 ; n − sementning ma’lum bir hajmiga qumning bir necha hajm qismlari to’g’ri kelishi soni. Bu formula n>2,5 dan katta va n< 12 dan kichik bo’lgan sharoitda to’g’riroq natija beradi. Qorishmalar mustahkamligi va suv o’tkazmovchanligi uning tarkibidagi sement miqdoriga bog’liq va qorishma qancha “qalin” bo’lsa mustahkamligi va suv o’tkazmovchanligi ham shuncha yuqori bo’ladi. Qorishmalar qotgandan keyin suv o’tkazmaydigan mustahkam suvni ushlab turish qobiliyati harakatchan bo’lishlari kerak. Qorishmalarning bu xususiyatlarini ta’minlash uchun sementning kerakli turi va markasi tanlanadi. Qorishmalarni aylanma qorishma aralashtirgichlarida 1,5 minut mobaynida aralashtiradilar. Beton va temirbeton Beton bu sun’iy qurilish materiali. U sement, qum, sheben va suv aralashmasining qotishi natijasida paydo bo’ladi. Sement va suv betonning aktiv tashkil qiluvchilari, qum (mayda to’ldirgich) va sheben (katta to’ldirgich) esa inert qo’shimchalari hisoblanadi. Betonning inert qo’shimchalari sement sarfini kamaytirish bilan bir qatorda betonning mustahkamligini ta’minlaydi. Betonning 1: A: B tarkibidagi 1-bu sementning bir og’irlik yoki hajmiy qismi, A-qumning qismi, B-sheben qismi miqdori. Qum, sheben tarkibida chirigan

organik qoldiqlar, loysimon chiqindilar bo’lmasligi kerak. Sheben bo’laklari kattaligi 20mm÷60mm, qum zarrachalari o’lchami 0,15÷5mm bo’ladi. Betonda ishlatiladigan suv toza bo’lishi kerak. Qorishmalar kabi beton ham “quyuq” “o’rtacha quyuq” va “suyuq” beton bo’ladi. Mustahkamlash ishlarida asosan “qalin” va “o’rtacha quyuq” beton ishlatiladi. Betonning harakatchanligi standart konusning pasayish miqdoriga qarab aniqlanadi. Betonlar harakatchan (konusning pasayishi 20mm yuqori), kam harakatchan (konus pasayishi 5÷20mm) va qattiq (konus pasayishi nolga teng) turlariga bo’linadi. Bundan tashqari beton tarkibidagi suv miqdori bo’yicha quyidagicha bo’ladi: qattiq beton, tarkibidagi suv miqdori 6÷6,5% tashkil qiladi va bunday betonni joylashtirishda albatta titratma (vibrator) qo’llanilishi kerak, mayin (plastik) beton, tarkibidagi suv miqdori quruq qorishma og’irligining 6,5÷8% tashkil qiladi. Bunday betonni joylashtirishda zichlashtirish osonroq kechadi. Mustahkamlash ishlarida ko’pincha qattiq beton qo’llaniladi. Chunki qattiq beton yuqori mustahkamlikni va suv o’tkazmaslikni ta’minlaydi. Temir beton mahsulotlarini tayyorlashda plastiklik beton qo’llaniladi. Bunday beton joylashtirilganda armatura borligiga qaramay sheben bo’laklarining tekis taqsimlanishi ta’minlanadi. Beton mahkamligi uning markasi bilan belgilanadi. Buni aniqlash quyidagicha amalga oshiriladi: beton 20*20*20 sm o’lchamli kubik qotgandan keyin 28-chi kuni siqish usuli bilan sinovdan o’tkaziladi. Bunda betonning chegaraviy mustahkamligi aniqlanadi. Betonning yer osti lahimlarini mustahkamlashda ko’p qo’llaniladigan markalari quyidagilar: -100, 150, 200, 300, 400, 600. yer osti gorizontal kon lahimlari uchun -150, 200; tik kon lahimlari uchun (shaxta stvollari) -300,400 va maxsus kon lahimlari uchun (nasos kameralari, suv yig’gichlar va boshqalar) -500, 600. Beton mustahkamligi – sementning markasi, betondagi suv va sement nisbatiga bog’liqdir. Suv va sement nisbati bu beton tarkibidagi sheben va qumga singdirilmagan erkin suv og’irligining endi tayyorlangan betondagi sement og’irligiga nisbatidir. Bu bog’liqlik quyidagi formula orqali taxminan aniqlanadi: R 28 =0,47R s (S/V-0,6)

Betonning mustahkamligi uni joylashtirilishiga (qolipga quyishda) va zichlashtirilishiga ham bog’liq. Titratma (vibrator) bilan betonni joylashtirganda uning mustahkamligi 2-2,5 barobar ko’payadi. Kon mustahkamlagichlari uchun betonning quyidagi tarkiblari qo’llaniladi 1:2:4; 1:3:5; 1:3,5:5; 1:2,5:5. Shaxta sharoitida qo’llanilayotgan betonlarning muhim xususiyatlari – bu betonning mustahkamligi, zichligi, suv o’tkazmovchanligi va shaxta yer osti suvlariga chidamligidir. Beton mustahkamligi uning markasi va tayyorlash texnologiyasi bilan aniqlanadi. Beton zichligi va suv o’tkazmovchanligi betonning tarkibini to’g’ri tanlash va qo’shimchalar qo’shish yo’li bilan amalga oshiriladi. Qo’shimchalarga quyidagilar kiradi: hamma qismlar quruq sement og’irligiga nisbatan foizlarda xlorli temir -1,2% FeCl 3 , xlorli kalsiy 2,5 % CaCl 2 va boshqalar. Yer osti sharoitida beton ichidan shaxta suvlari sement qotganda hosil bo’lgan kalsiy oksidi gidratini yuvib ketishi yoki eritib olib chiqib ketishi mumkin. Bu esa betonning buzilishi va yemirilishiga olib keladi. Bunday holatlarni bartaraf etish yo’llaridan biri – bu beton zichligini kuchaytirish, putssolan va shlakli portland sementlarni qo’llashdir. Konchilik ishlarida maxsus sement turlaridan tez qotuvchi sement keng qo’llaniladi. Tez qotuvchi sementning mustahkamligi tez oshib boradi va undan qilingan beton mustahkamligi, uni qolibga joylashtirilgandan ikki soat o’tgandan keyin 10120 kg/sm 2 , 24 soatdan keyin esa -120-390 kg/sm 2 ga etadi. Bu esa bunday betonlar qolipini tez olish kerak bo’lgan joylarda qo’llash imkoniyatini beradi. Tez qotuvchi sement oddiy portland sement tarkibiga xlorli kalsiy CaCl 2 , xlorli temir qo’shimchalar qo’shish yo’li bilan olinadi. Pnevmobeton-bu 0,3÷0,5MPa bosim ostida tog’ jinsi, mustahkamlagich yoki boshqa yuzalarga tarkibi mayda (25 mm gacha) shebendan iborat beton sepiladi. Bu betonni sepish uchun sement pushka yoki pnevmootqich mashina turlaridan foydalaniladi. Pnevmobeton katta tezlikda (100 m/sek gacha) otilib chiqib va tog’ jinsi, yog’och, beton, g’isht yuzalari bilan zich va mustahkam bog’lanishini ta’minlaydi. Pnevmobeton to’ldirgichlar kattaligi 8mm÷25mm gacha bo’lsa u sochma beton deb ham ataladi. Pnevmo (sochma) beton tarkibi 1:2 dan 1:7 gacha

(sementto’ldirgich) qo’llanish doirasiga muvofiq bo’lishi mumkin. 400-500 markali sementning 1m 3 quruq aralashmasi sarfi 450-500 kg va suv/sement nisbati 0,4-0,5 bo’ladi. Quruq aralashmasiga suv qo’shish soplo oldida yoki bevosita mashinaning aralashtirish idishida amalga oshiriladi. Sochma beton yog’och mustahkamlagichlarining yong’indan xavfsizligini ta’minlash, vaqtincha mustahkamlagich sifatida va mustahkamlagichlarni ta’mirlashda ham qo’llaniladi. Monolit temir beton mustahkamlagich bu beton va po’latning birgalikda qo’llanilishidir. Betonning siqilishiga qarshiligi cho’zilishiga nisbatan 20 barobar gacha ko’p. Shuning uchun yer osti kon lahimlarda cho’ziluvchi kuchlanishlar mavjud bo’lgan joylarda monolit temir beton mustahkamlagichlaridan foydalaniladi. Bu yerda po’lat armaturalari cho’zuvchi kuchlanishlar, beton esa siquvchi kuchlanishlarga nisbatan ishlatiladi. Metall va boshqa materiallar Yer osti kon lahimlarini mustahkamlash uchun cho’yan va po’lat tyubinglar, standart dvuxtavrlar, temir yo’l relslari, shvellerlar, maxsus bir birini almashtiruvchi profillar (SVP) va boshqa metall mahsulotlari qo’llaniladi. Relslar, dvuxtavr, maxsus profillar texnik xarakteristikasi jadvalda keltirilgan. Dvuxtavr va shvellerlar po’latning CT.4 markalardan, maxsus bir-birini almashtiruvchi profillar esa CT.5 markasidan yasaladi. Shaxta atmosferasi, ayniqsa suv tomchilaydigan, daydi toklar ko’p bo’lgan joylarda, metallning asosiy kamchiligi zanglash avjiga chiqadi. Shaxta sharoitida zanglashga qarshi qoplamalar qo’llaniladi; metall tuzilmalar tarkibi 1:2 yoki 1:3 sement- qum bo’lgan sochma qorishmalar bilan qoplanadi. Yer osti kon lahimlariga yer osti suvlarining kirishining oldini olish uchun suvdan saqlovchi materiallar, ya’ni mastikalar, emulsiyalar, zichlovchi shaybalar ham qo’llaniladi. Tyubing mustahkamlagichlar bolt teshiklarini suv ta’siridan saqlash uchun asbobitumli zichlovchi shaybalar qo’llaniladi.

Adabiyotlar: 1. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan birga kuramiz. – T.: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b. 2. Городниченко В.Ч., Дмитриев А.П. Основы горного дела. М., изд. "Горная книга", 2008 3. Чупрунов Г.Д. Технология и комплексная механизация проведения горных выработок. М., "Недра", 1970 4. Русча-ўзбекча политехника атамалари луғати. Т."Фан", 1995 5. Азизов А.А. Русско-узбекский краткий словарь. Т."Ўқитувчи", 1989 6. Чупрунов Г.Д. Проведение и крепление горных выработок. М., "Госгортехиздат", 1960 7. Шехурдин В.К., Холабаев Е.Н., Несмотряев В.Ч. Проведение подземных горных выработок. М., "Недра",1991 8. Мангуш С.К., Крюков Г.М., Фисун А.П. Взрывные работы при подземной разработке полезных ископаемых. М., изд. Академии горных наук, 2000 9. Галкин В.И., Шешко Е.Е. Транспортные машины. М., изд. "Горная книга", 2010 10. Гейер В.Г.,Тимошенко Г.М. Шахтные вентиляторы и водоотливные утсановки. Москва «Недра» 1981

O'xshashlar

Kon bosimi

Kon lahimlarini barрo qilish asoslari

Gorizontal kon lahimlari mustahkamlagichlari

Qiya kon lahimlarining mustahkamlagichlari

Kоn lаhimlаrini tа’mirlаsh vа qаytа tiklаsh