Gorizontal kon lahimlari mustahkamlagichlari - Geologiya - Referatlar

Gorizontal kon lahimlari mustahkamlagichlari

Yuklangan vaqt:

27.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5379.5 KB

Ko'chirib olish

Gorizontal kon lahimlari mustahkamlagichlari Reja: 1. Umumiy qoidalar 2. Yog’och mustahkamlagichlari 3. Metall mustahkamlagichlari 4. Arkali moslashuvchan metall mustahkamlagich (Shaxta maxsus profillari SVP) 5. Monolit temir beton 6. Anker(shtanga) mustahkamlagichlari 7. ASS-1 polimer vtulka bilan kuchaytirilgan pona-tirqishli anker mustahkamlagich 8. Sochma-beton mustahkamlagichlari 9. Mustahkamlagichni barpo etish texnologiyasi 10. Kon lahimlarning tutashgan, burilgan va bir-birini kesib o’tgan joylari mustahkamlagichlari

Umumiy qoidalar Kapital va tayyorlovchi gorizontal kon lahimi mustahkamlagichlari quyidagi turlarga bo’linadi: tuzilishi bo’yicha-romli, arkasimon, gumbazsimon, chegarasi yopiq va ankerli; ishlash xarakteri bo’yicha-qattiq va moslashuvchan. Mustahkamlagich materiali va tuzilishi kon bosimi yo’nalishi va uning miqdoriga, kon lahimining o’lchamlariga, uning xizmat qilish muddatiga mos ravishda tanlanadi. Agarda yuqorida ko’rsatilgan kon lahimi o’lchamlari katta bo’lmasa, unda mustahkamlagich qismlari to’g’ri chiziqli shaklda bo’ladi. Agarda kon bosimi lahim shipida, yon devorlarida yoki tagida ancha yuqori bo’lsa mustahkamlagichninig kon bosimiga to’g’ri keladigan qismiga egri chiziqli shakli tanlanadi. Chunki bunday shakldagi mustahkamlagichlarning kon bosimiga qarshilik qobiliyati to’g’ri chiziqliga nisbatan yuqoriroqdir. Kon bosimi barqarorlashgan kapital (kvershlag, har xil kameralar, stvol atrofi inshootlari hovlisi lahimlari va boshqalar) va xizmat qilish muddati uzoq kon lahimlarida monolit beton , monolit temirbeton , qattiq metall mustahkamlagichlardan foydalaniladi . Tayyorlovchi lahim(shtrek)larda xizmat muddati uzoq bo’lmagan, kon bosimi barqarorlashmaganda yog’och, moslashuvchan metall mustahkamlagichlar o’rnatiladi. Katta chuqurliklarda, tog’ jinslarining ko’pchish sharoitida kapital va tayyorlovchi kon lahimlarida metall, temirbeton moslashuvchan chegarasi yopiq mustahkamlagichlardan foydalaniladi. Kon lahim mustahkamlagichlari kon bosimi ostida lahim atrofi tog’ jinslarining buzilishlariga yo’l qo’ymasligi va kon lahimi ko’ndalang kesim yuzasi o’lchamlarining o’zgarishsiz saqlanishini ta’minlashi kerak.

Yog’och mustahkamlagichlari Xizmat muddati 2÷3 yildan 6 yilgacha, kon bosimi barqarorlashgan va miqdori uncha katta bo’lmagan kon lahimlarida yog’och mustahkamlagichlarini o’rnatish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Yog’och mustahkamlagich romlari to’liq va to’liq bo’lmagan, kuchaytirilgan shakllarda bo’ladi. Yog’och mustahkamlagichlarning asosiy tuzilishi-bu to’sin va ikki ustundan tashkil topgan (trapetsiyasimon yoki to’g’ri to’rtburchak shaklli) oddiy mustahkamlagich romi hisoblanadi. Trapetsiyasimon shakldagi romi ustunlari burchak qiyaligi 80÷85 0 bo’ladi. Bunday mustahkamlagichlar tog’ jinslarning mustahkamlik koeffitsiyenti f =3÷9 bo’lganda keng qo’llaniladi. (rasm) rasm. Oddiy mustahkamlagich romlari bilan mustahkamlangan lahimlar: aromlar orasida joy qoldirib o’rnatilgan; b- juftlashgan romlar. 1-to’sin; 2-ustun; 3qulf qismi; 4-zatyajka; 5-chuqurcha; Mustahkamlagich romi qismlari diametri 160 mm kam bo’lmagan dumaloq yog’och g’o’lalaridan tayyorlanadi. Romlar lahim bo’yi o’qiga perpendikulyar birbiriga juftlashgan yoki romlar orasida 0,5÷1,0m masofa qoldirilib o’rnatilishi mumkin. Romlarni yonma-yon o’rnatish tog’ jinslari noturg’un va orasida masofa

qoldirib o’rnatish esa tog’ jinslari turg’un bo’lganda amalga oshiriladi. To’sinning ustunlar bilan ulashgan joyi qulf yordamida mahkamlanadi. Mustahkamlagich romlarini oraliq masofa qoldirib o’rnatilganda lahim shipi va devorlaridagi to’sinning orqa tomon bo’shlig’i puch tog’ jinslari bilan (zatyajka) to’ldiriladi. Mustahkamlagich moslashuvchanligini ta’minlash uchun romlar ustunini uch tomoni ponasimon yoki qoziqsimon qilib tayyorlanadi. Ustunlarning ponasimon yo’nilgan uchlari kon bosimi ta’sirida lahim tagi tog’ jinsiga 15÷20 sm kiradi, yanchilanadi va mustahkamlagich shakli va yuklama qabul qilish qobiliyatini yo’qotmay pasayadi. Lahim ichki tomoniga rom ustunlarining siqilib chiqishga yo’l qo’ymaslik maqsadida ustunlar lahim tagida hosil qilingan chuqurligi 10-20 sm bo’lgan chuqurchalarga (lunki) 5 o’rnatiladi. Lahim tagi yumshoq tog’ jinslaridan tashkil topgan bo’lsa, lahim tagida ko’ndalang yog’och yotqizig’i o’rnatilishi ham mumkin. Mustahkamlagich romi lahim tagida ko’ndalang yog’och yotqizig’i bilan mustahkamlansa u holda bunday mustahkamlagich to’liq mustahkamlagich romi deyiladi. To’liq mustahkamlagich romi tog’ jinslarining mustahkamlik koeffitsiyenti f =1÷2 va lahim tagi tog’ jinslari ko’pchishga moyil holatlarda qo’llaniladi. Agarda mustahkamlagich romlari kon bosimiga bardosh bera olmagan taqdirda, mustahkamlagich romlariga qo’shimcha ustunlar, qiya tirgagichlar va boshqa elementlar bilan kuchaytiriladi. Bu esa yog’och mustahkamlagich materiallari sarfining oshishiga olib keladi. Shuning uchun bunday holatda mustahkamlagichning boshqa turlarini qo’llash maqsadga muvofiq bo’ladi. Mustahkamlagich qismlarining ulangan joylarini qulf deb ataladi. Ular quyidagi talablarga mos kelishi kerak, ya’ni: qulflar romning ulanayotgan qismlarini zaiflashtirmasligi; yo’nilgan yuzalari harakat qiluvchi kuchlar yo’nalishiga mumkin qadar perpendikulyar bo’lishi; ulanadigan qism joylari zich, yuklama tekis, butun kesimi bo’ylab taqsimlanishi; yo’nilgan yuzalar oddiy, bajarilishi oson bo’lish kerak.

Ustunlarning to’sin bilan ulashgan joylari ya’ni qulflarning bir necha turi mavjud. Shular ichida eng ko’p tarqalgani “panjasimon” ulanishdir. Buning sababi barpo etish ancha oson, sodda va ishonchlidir. (rasm) rasm. Panjasimon ulanishning har xil turlari. a -bosim yuqoridan bo’lganda; b bosim yon devorlardan bo’lganda. v va g - bosim yuqoridan va yon tomondan bo’lganda. Yog’och romlari elementlarini hisoblash Rom to’sinini ikki tayanch nuqtada erkin yotgan deb hisoblasak, uning yuklamasi parabolasimon shaklda bo’ladi va u holda egilish momentining eng ko’p miqdori quyidagicha aniqlanadi: To’sinning qarshilik momenti chegaraviy holat hisoblari bo’yicha quyidagidan kam bo’lmasligi kerak: bu yerda : R izg - egilishga qarshilikning hisoblangan miqdori , ( jadval ); mmustahkamlagich materiali xizmat qilish sharoiti koeffitsiyenti , m miqdori 0,6÷0,75 atrofida qabul qilinadi .

Dumaloq yog’och uchun Bundan to’sin diametri d ,sm. Romlar ustunlarini siqilishga bo’yicha egilishni hisobga olgan holda quyidagi formula orqali amalga oshiriladi bu yerda: L-ustun uzunligi, sm; R sj -siqilishga qarshilikning hisoblangan miqdori. Odatda hisoblash bo’yicha ustunlar diametri to’sin diametridan kamroq bo’ladi. Lekin qulfning mustahkamligi va zichligini ta’minlash uchun ularning diametri bir xil bo’ladi. Zatyajka, ikki tayanchda erkin yotgan, taxta sifatida, uzunligi L, qalinligi S quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi. bu yerda : k '- koeffitsiyent , taxtadan yasalgan zatyajka uchun k '=0,87; f - prof . M . M . Protodyakonov jadvali bo’yicha tog’ jinslarining mustahkamlik koeffitsiyenti. Lahim shipi zatyajkalar bilan to’liq qoplanadi, yon devorlari esa tog’ jinslari mustahkamlik koeffitsiyentiga mos holda amalga oshiriladi.

f=8÷9 bo’lganda lahim yon devoriga zatyajka o’rnatilmaydi; f=4÷7 bo’lganda lahim devoriga zatyajka orasida ma’lum masofa qoldirib o’rnatiladi. f=1÷3 bo’lganda lahim devoriga zatyajka lahim shipiga o’rnatilganday qilib joylashtiriladi. Metall mustahkamlagichlari Metalldan yasalgan mustahkamlagichlar keng tarqalgan, chunki ular mustahkam, xizmat muddati uzoq, qayta foydalanish imkoniyati mavjud va ta’mirlashni kam talab qiladi. Metall mustahkamlagich turlarini aniqlaydigan alomatlar quyidagilardan iborat: shakli, moslashuvchanligi, sharnirli va metall profilli. Mustahkamlagich "egri" elementlari to’g’ri elementlariga nisbatan kon bosimi ta’siriga chidamliroqdir. Chunki mustahkamlagich "egri" elementlarida boshqa sharoitlari bir xil bo’lganda ham "to’g’ri" elementlariga nisbatan egilish momenti miqdori kichikroq bo’ladi. Kon bosimi barqarorlashmagan lahimlarda moslashuvchan mustahkamlagichlar qo’llash kerak. Bu holatda mustahkamlagich moslashuvchanlik sababiga ko’ra yuklama kam ta’sir o’tkazadi va mustahkamlagich turg’unroq bo’ladi. Sharnirli mustahkamlagichlar qiya yo’nalishdagi kon bosimlariga moslashuvchan bo’ladi. Metall profili kichik, og’irligi va ko’ndalang kesimi bo’yicha egilish qarshiligi ko’pligi bilan farqlanadi. Murakkab kon geologik sharoitlarga o’rnatishda tokchasi keng dvuxtavr va maxsus bir-birini almashtiruvchi (SVP) profili ko’proq to’g’ri keladi. Kon geologik sharoiti murakkab bo’lmagan lahimlarda metall mustahkamlagichlarni shveller, oddiy dvuxtavr, temir yo’l relslaridan yasalgan turlari ham o’rnatiladi. Metall mustahkamlagichlar trapetsiyasimon, gumbazsimon va halqa shakllarda, tuzilishi bo’yicha esa-qattiq, moslashuvchan bo’ladi. Metall mustahkamlagich romlari, arkalari va halqalari orasida 0,5 m dan 1,2 m gacha masofa qoldirib o’rnatiladi. Lahim shipi va yon devorida metall to’rlari yoki temir

beton zatyajkalari bilan mahkamlanadi. Zatyajka ortidagi bo’shliqlar mayda tog’ jinslari bilan to’ldiriladi. (rasm). Trapetsiyasimon metall mustahkamlagich oddiy rom sifatida qo’llaniladi. Rom ikki ustun va to’sindan iborat bo’lib, ular dvuxtavrning № 14÷20 laridan yoki temir yo’l relslaridan yasaladi. Ustunlar to’sin bilan ugolok, nakladok, mufta, qo’yilgan bashmak, boltlar yordamida mahkamlanadi. rasm. Zatyajka turlari. 1-metall panjara; 2-ulovchi skoba; 3-metall tirgaklar; 4,5,6- temir beton zatyajkalar (prizmasimon, shvellersimon, gumbazsimon); 7-metall arka mustahkamlagichi. Trapetsiyasimon metall mustahkamlagichlarni yasash va o’rnatish murakkab emas, lekin mustahkamligi va moslashuvchanligi arkasimon shakliga nisbatan ancha past. Mustahkam arkasimon mustahkamlagich dvuxtavr, temir yo’l yoki konchilik relslaridan yasaladi. U ikkita yarim arkadan tashkil bo’ladi.Yarim arka uchlari quyilgan planka va boltlar bilan mahkamlanadi. Lahim tagi yumshoq tog’

jinslaridan tashkil topgan bo’lsa yarim arka bashmaklari bilan lahim tagiga yotqizilgan yog’och yotqiziqlariga o’rnatiladi. Yog’och yotqiziqlar diametrining yarmigacha lahim tagi tog’ jinslariga kirgiziladi. Lahim tagi tog’ jinslari mustahkam bo’lsa, yarim arka bashmaklari chuqurchalarga o’rnatiladi. Bu mustahkamlagichning afzalligi yasashning oddiyligi, kamchiliklari esa- moslashuvchan emasligi, yarim arkalarning og’irligi (80-150 kg) va mayda detallarning ko’pligidadir. Metall mustahkamlagichlar ichida keng tarqalgan turi bu moslashuvchan arkasimon mustahkamlagichidir. Bu mustahkamlagich arkasi maxsus bir birini almashtiruvchi profil (SVP) dan yasalgan, uch qism ya’ni bitta ustki va ikki yonbosh qismlaridan tashkil topgan. Arkali moslashuvchan metall mustahkamlagich (Shaxta maxsus profillari SVP) Metall – zamonaviy mustahkamlagich materiallaridan biri bo’lib, lahimlarni uzoq muddatga xizmat qilishni ta’minlaydi. Metall mustahkamlagichlar o’ta chidamli, yong’inga xavfsiz, yuqori quvvatga ega deformatsiyaga bardosh bera olish qobiliyatiga ega. Metall materiallarining sifat yo’qolishini asosiy sabablaridan biri bu yer osti sharoitida qo’llanilganda zanglashga nisbatan moyilligi yuqoriligidadir. Yer osti sharoitida metallni zanglashdan himoya qilish maqsadida metall materialining tashqi yuzasiga zanglashga qarshi bo’yoqlar, laklar, emallar, sementqum ohaklari bilan qoplash orqali amalga oshiriladi. Zanglashga qarshi qoplama sifatida, neft-bitum, lak, kuzbas lak, IV rusumli bitum va boshqalar ishlatiladi. Eng yaxshi zanglashga qarshi qoplama bu - bitum IV, metallga loy(kaolin) bilan eritilgan holda aralashmasi qatlami 1,5 mm gacha qalinlikda qo’llaniladi. Metall profillarni ishlab chiqarish uchun asosan maxsus issiq-metall prokati po’latining St.5 rusumidan quyidagi maxsus profillari ishlab chiqarilgan (SVP): 14, 17, 19, 22, 27 kg/m.

Shartli rejim asosida ishlashda SVPning yuklamalari belgilangan qiymatlardan oshmasligi kerak: SVP-17 -140-150 kN; SVP-19 - 160-170 kN; SVP-22 - 180-190 kN; SVP-27, 33 - 200-220 kN. Bu profillarning mustahkamlagich materiali moslashuvchan bo’lganda kon lahimlarining o’lchamlarini hisobga olgan holda quyidagicha tanlash tavsiya etiladi: SVP – 17; 19; kengligi <3,3 m gacha bo’lgan kon lahimlarda; SVP-22; kengligi 3,3÷ 4,2 m gacha bo’lgan kon lahimlarda; SVP-27; kengligi >4,2 m dan yuqori bo’lgan kon lahimlarda. rasm. Arkali moslashuvchan metall mustahkamlagich (AP). Metall mustahkamlagich turlari ichida eng keng tarqalgani maxsus profil bu SVP tipidagi arkali moslashuvchan mustahkamlagichdir (AP). Bu mustahkamlagichning arkasi maxsus bir-birini almashtiruvchi novsimon uch seksiyali profildan (SVP) yasalgan, ya’ni bitta yuqori va ikkita yonbosh qismlaridan tashkil topgan. (rasm)

Yuqori qismning 1 uchi yonbosh qismi 2 ustiga (kirishish uzunligi 40 sm) qo’yiladi va xomut 3, gaykalar 4 yordamida mahkamlanadi. Bunday arka uch qismli arka mustahkamlagich deyiladi. Bunday mustahkamlagichning moslashuvchanligi arka yuqori qismining 1 yonbosh qismiga 2 nisbatan siljish hisobi amalga oshiriladi. Arka mustahkamlagich moslashuvchanlik 300-350 mm miqdorigacha gaykani 4 aylantirish yo’li bilan bajariladi. Gaykalarni xomut bilan oxirigacha aylantirib mahkamlasa bunday mustahkamlagich “qattiq” hisoblanadi. AP mustahkamlagich ustunlari lahim tagida yog’och yotqiziqlarga 5 (uzel II kabi) tayanadi. Mustahkamlagichning turg’unligini ta’minlash uchun arkalar SVP profilidan yasalgan tortuvchilar (styajkalar) bilan bir-biriga mustahkamlanadi (IIIuzel). AP mustahkamlagichning afzalliklari: yuqori moslashuvchanligi va uni oson boshqarish imkoniyati mavjudligi, mustahkamlagichning boshqa turlariga nisbatan metallning kam sarfligi. Kamchiliklari – bu xomutdagi gaykalar bir maromda tortilmasa arkalarning qiyshayishi mumkinligi, mustahkamlagich qismlarining ko’pligi. AP mustahkamlagichlari tog’ jinslarining mustahkamlik koeffitsiyenti = 2 ÷ 9 , lekin lahim tagi tog’ jinslari ko’pchimaydigan bo’lganda, barqarorlashgan va barqarorlashmagan kon bosimlarida o’rnatiladi. Arkali metall mustahkamlagichni hisoblash Mustahkamlagich elementlari mustahkamlik o’lchamlarini chegaraviy holat usuli bilan aniqlanadi. Arkaning qattiq va moslashuvchan musthkamlagichlari statik noaniq tizim bo’lgani uchun ularni hisoblash ma’lum murakkabliklarni sodir etadi. Hisoblashni soddalashtirish uchun moslashuvchan va qattiq arka mustahkamlagichlarni uch sharnirli arka sifatida faraz qilamiz (rasm).

rasm. Arkali moslashuvchan metall mustahkamlagich(AP)ni hisoblash sxemasi. Lahim shipi tomonidan arka yuklamasi o’rtacha jadalligi quyidagicha aniqlanadi: bu yerda: − 1metr lahimdagi kon bosimi miqdori; 2 -lahimning o’tishdagi kengligi, m; L -arkalar oralig’idagi masofa, m; Tayanch aks ta’siri Gorizontal tirgak bu yerda: h-lahimning umumiy balandligi, m. Arkaning eng havfli kesimi '= teng bo’lganda ya’ni m nuqtasida bo’ladi. Bu nuqta koordinatalari quyidagicha aniqlanadi:

bu yerda: -arka yuqori qismi(segmenti)ning egrilik radiusi, m; ℎ -arkaning gumbaz qismi egrilik markazidan lahim tagigacha bo’lgan masofa,m: Eng xavfli kesimdagi eng katta normal egilish momenti Arkaning xavfli kesimida o’q bo’ylab me’yoriy kuch Eng xavfli kesimidagi egilish moment hisobi bu yerda : - ortiqcha yuk koeffitsiyenti , doimiy mustahkamlagichlar uchun n =1,2÷1,3; vaqtincha mustahkamlagichlar uchun n =1,15. Eng xavfli kesimda o’q bo’ylab kuch hisobi Arka kesimidagi qarshilik momenti hisobi quyidagicha bo’ladi: bu yerda : – egilishga mustahkamlagich materialining egilishga hisob qarshiligi kg / sm 2 , - mustahkamlagichning xizmat qilish sharoiti koeffitsiyenti , o ’ rtacha 0,8 ga teng , R izg R cj miqdori po ’ latning Stal 3 rusumi uchun 2100 kg / sm 2 . Po’latning Stal 5 rusumi uchun 2300 kg/sm 2 , 5 jadval bo’yicha W x eng yaqin miqdori va unga to’g’ri

keladigan ko’ndalang kesimi yuzasi F (sm 2 ) qabul qilinadi.Hisoblanayotgan arka quyidagi tengsizlikka amal qilinsa u holda arka mustahkam bo’ladi, ya’ni: Bu hisoblashda tog ’ jinslarining qayishqoqlik reaksiya kuchi Q hisobga olinmagan . Bundan maqsad mustahkamlagichda mo’ljal qilinayotgan yuklama ta’sirida qiyshayishini va o’q bo’ylab harakat qiluvchi kuchlarni kamaytirmaslikdir. Monolit temir beton Monolit temir beton tarkibida beton va metall armatura bo’ladi. Armatura beton qatlamining ichida, bir tomonida va ikki tomonida ham joylashtirilishi mumkin. Odatda armatura beton qatlamining ichida, tashqari va ichkari yuzasida joylashtiriladi (rasm). Armatura dumaloq po’lat profilidan qo’shaloq to’r setka sifatida tayyorlanadi. Armatura ishchi sterjen, taqsimlovchi sterjen va xomutlardan iborat bo’ladi. Ishchi sterjen gumbaz yo’nalishi uzunligi bo’ylab joylashtiriladi va cho’zuvchi kuchlarni qabul qilish uchun xizmat qiladi. Ishchi sterjenlar diametri 8÷25 mm bo’lishi mumkin. Taqsimlovchi sterjenlar lahim o’qi bo’ylab joylashtiriladi, ular armaturani yig’ish uchun va kuchlarni ishchi sterjen o’rtasida taqsimlash uchun xizmat qiladi. Ularning diametri 5-12 mm va orasidagi masofa 10-35 sm bo’ladi.

rasm. Temir beton mustahkamlagich. a-konturi yopilmagan egiluvchan armaturali; b-konturi yopiq murakkab ankerli mustahkamlagich. Xomutlar armaturaga kerakli qattiqlik berish, ikki to’rni bog’lash, lahim shipi sterjenlarini kuchaytirish uchun xizmat qiladi. Xomutlar diametri 5-9 mm bo’lgan simlardan tayyorlanadi. Armaturaning zanglamasligini oldini olish uchun u beton qatlami ichida, ochiq yuzasidan 1,5 ÷ 2 sm masofada bo’lishi kerak. Gumbaz armaturasi devor armaturasiga ulanib devor armaturasiga aylanib va lahim fundamentigacha yetib boradi. Monolit temir beton mustahkamlagichlarni kon bosimi yuqori va bir tekis bo’lmaganda, lahimlar katta chuqurliklarda joylashgan hamda katta cho’zuvchi kuchlar mavjud holatlarda qo’llaydilar. Murakkab kongeologik sharoitlarda, kon lahimlarini xizmat qilish muddati bo’yicha saqlab turishda, asosan kapital kon lahimlarini mustahkamlashda monolit temir beton mustahkamlagichidan foydalaniladi. Monolit temir beton mustahkamlagichining parametrlari va konstruksiyasi asosan kon-geologik sharoitlarga mos holda, loyihaviy hujjatlar asosida aniqlanadi. Mustahkamlagich materiali sifatida betonning 200 rusumi va undan yuqori rusumlari qabul qilinadi. Foydalanilayotgan beton quyidagi texnik sharoitlarga

javob berishi kerak: to’ldiruvchining (maydalangan tog’ jinslari) o’lchamlari 50 mm dan oshmasligi kerak; beton yaxshi aralashishi kerak; betonni quyishda konusli beton sepkich siqilgan havo bilan ta’minlashi kerak; beton aralashmaning tarkibi loyihadagi markalarga mos kelishi kerak. Anker(shtanga) mustahkamlagichlari XX asrning ikkinchi yarmida anker(shtanga) mustahkamlagichlari keng qo’llana boshlandi. Agarda lahim yer ostida o’tkazilgandan keyin qisqa muddat ichida lahim shipi tog’ jinslari bevosita ankerlar yordamida mustahkam tog’ jinslariga mahkamlab qo’yilsa, lahimning ship tog’ jinslari buzilishlari yo’qotiladi yoki keskin qisqartiriladi. Chunki ankerlar, qulash gumbazlar sonini va ularning o’lchamlarini kamaytiradi. Ankerlar (tayanch) soni ko’p bo’lganda qulash imkoniyati bo’lgan doira, lahim devorlariga tayangan, tekis bir balkaga aylanadi. Ilmiy tadqiqot natijasida quyidagilar aniqlangan: oddiy mustahkamlagichlar o’rnatilganda yuqorida yotgan tog’ jinslari yuklamasi pastda yotgan qatlamga to’liq o’tadi, tog’ jinsi har bir qatlamlari alohida ishlaydi; ankerli mustahkamlagichlarda lahim shipi bevosita tog’ jinslari qatlami shtangalar bilan mustahkamlangan holatda lahim shipi asosiy tog’ jinslari bilan bir butun bo’lib yuklamani qabul qiladi. (rasm) Yer osti kon lahimi shipining asosiy qatlamida sodir bo’ladigan kuchlanishlarni ankerlar qabul qilib oladi va pastgi qatlamga berib yubormaydi. Ankerli mustahkamlagich kon bosimini qabul qilib oluvchi va uni so’ndiruvchi tog’ jinslaridan hosil bo’lgan “bolar” shaklini tashkil qiladi. Bu esa lahim shipi bevosita tog’ jinsi qatlami mustahkamligini ancha barqarorlashtiradi. Ankerli mustahkamlagichlar tog’ jinslarning mustahkamlik koeffitsiyenti f > 3 bo’lganda alohida o’zlari yoki mustahkamlagichlarning boshqa turlari bilan birgalikda qo’llanilishi mumkin. Metaldan yasalgan ankerli mustahkamlagichlar quyidagi qismlardan tashkil topgan: shtanga, qulf va taranglashtiruvchi moslamalar.

rasm. Kon lahimlarida ankerli mustahkamlagichni qo’llash sxemasi: aqatlamli tog’ jinslarida to’rtburchak shaklda; b-yoriqlikli yoki monolit tog’ jinslarida gumbazli shaklda. Taranglashtiruvchi moslama esa kvadrat shayba va gaykadan tashkil topgan. Shtanganing pastki tomoni rezbali bo’lib, unga gayka aylantirib kirgiziladi. Ankerli

mustahkamlagich yaxshi ishlashining asosiy sharti, bu shtanga tarangligini eng ko’p miqdorda bo’lishidir. rasm. Anker turlari. a-ponali; b-tirqish tirgakli; v-konussimon tirgakli; g-yog’och anker; d-temir beton anker; e-quvursimon metall anker. Shtanganing qulf qismi mustahkam tog’ jinslarida joylashtirilishi kerak. Shunday holatdagina shtanga shpurda mustahkam turadi va mustahkamlagich vazifasini bajaradi. Ankerli mustahkamlagich qulflarini yasashda sodda va mustahkam bo’lishlari kerak. Ular shtanganing shpurda mahkam turishini ta’minlashi kerak. Metall ankerlar qulflarini turi bo’yicha ikki ya’ni ponali va tirqish tirgakli turlariga bo’linadi. Pona qulfli anker po’lat shtanga 1, pona 2, kvadrat shayba 3 va gayka 4 dan tashkil topgan. Shtanganing qulf tomonida kengligi 3-5mm va uzunligi 150-200mm bo’lgan tirqish 5, ikkinchi tomonida esa gayka 4 aylantirib kirgizish uchun rezba 6 kesilgan bo’ladi. (rasm, a ). Ankerli mustahkamlagichni o’rnatish quyidagicha amalga oshiriladi: yer osti lahimida mustahkamlagich pasportiga mos holda shpur burg’ilanadi va shpur ichi

chang va burg’ilashda hosil bo’lgan tog’ jinsi maydalaridan siqilgan havo yordamida tozalanadi. Po’latdan yasalgan shtanga, tirqishiga metall pona joylashtirilgan tomoni bilan shpurga kirgiziladi va bolg’a bilan urib shpurda boshlang’ich mahkamlash bajariladi. Shpurda mahkamlangan shtanganing shpurdan chiqib turgan rezbali tomoniga shayba o’rnatiladi va orqasidan gayka aylantirib kirgizilib mahkamlanadi. Gayka maxsus moslamalar yordamida shtangani taranglashtiradi. Metall pona uzunligi shtanga tirqishi uzunligidan 10-20mm kam, diametri esa shtanga diametriga teng yoki 2-3mm kam bo’ladi. Lahim shipiga anker mustahkamlagichlari ko’ndalang kesimida bir qator qilib joylashtiriladi. Qator va ankerlar orasidagi masofa lahim shipi tog’ jinsi turg’unligiga bog’liq ravishda belgilanadi va odatda 0,8m dan 1,2m gacha bo’lishi mumkin. Shpurlar anker mustahkamlagichlari uchun burg’ilashda quruq changni ushlovchi moslamalar qo’llaniladi. ASS-1 polimer vtulka bilan kuchaytirilgan pona-tirqishli anker mustahkamlagich Ko’p yer osti konlarida temir-beton shtangalar keng tarqalgan. Lekin ularning texnologik kamchiliklari mavjud. Bular quyidagilardan iborat: yer osti shaxta sharoitida sifatli beton qorishmasini tayyorlash murakkabligi, beton qorishmasi bilan shpurlarni zich to’ldirish qiyinligidir. Undan tashqari temir-beton shtangalar o’rnatilgan zahotiyoq yuklamani qabul qilaolmaydi. Bu esa lahimni o’tish davrida qo’shimcha to’xtalishlarga olib keladi. Pona-tirqishli shtangalar o’rnatilgan zahoti yuklama qabul qilaoladilar. Ammo mustahkamlagich yoriqli tog’ jinslarida keraklicha yuk ko’tarish qobiliyatiga ega emas. Hozirgi davrda polimer va metaldan (polietilen 10-01) tayyorlangan ponatirqishli anker mustahkamlagichi qulf qismini mayin elastik quvursimon nasadka bilan kuchaytirilgan varianti ishlab chiqilgan. Polimer vtulka ASS-1 bilan kuchaytirilgan anker katta miqdordagi og’irlik kuchini ko’tarish qobiliyatiga ega va f ≥6 tog’ jinslarida 40kN kuch bilan ankerlar

mahkamlanishini ta’minlaydi. ASS-1 polimer vtulka bilan kuchaytirilgan ponatirqishli anker yuklama ko’taruvchi mahkamlagich turlariga mansubdir. Uning tarkibiga standart pona-tirqishli shtanga 4, ponasi 1 bilan elastik silindrsimon bo’yi bo’ylab ikki tomonida metall kirgizma 3 o’rnatilgan vtulka 2, tayanch plita 5 va taranglashtiruvchi gayka 6 lar kiradi. Pona-tirqishli shtanga 4 “mo’ylov”ga kiydirilgan, polimer vtulka 2 uzunligi “mo’ylov” uzunligiga teng. Metall kirgizmaning 3 tashqi yuza radiusi polimer vtulka 2 tashqi yuza radiusidan kichikdir. (rasm) rasm. Polimer vtulka ASS-1 kuchaytirilgan tirqish ponali anker. 1-pona; 2elastik vtulka; 3-o’qi bo’ylab cho’zilgan metall kirgizma; 4- pona tirqishli shtanga; 5- tayanch plita; 6-taranglashtiruvchi gayka. ASS-1 mustahkamlagichni o’rnatish texnologiyasi Kon lahimining ko’ndalang kesimi o’lchamlarini va kon-geologik sharoitlarini hisobga olgan holda tuzilgan mustahkamlash pasportida shpurlar orasidagi masofalar va chuqurligi bo’yicha diametri 40-42mm bo’lgan shpurlar burg’ilanadi. Shpurlarning chuqurligi va joylashtirilishining mustahkamlash pasportiga to’g’ri kelishi, uchastka texnik nazorat xodimlari tomonidan muntazam ravishda tekshiriladi. Shpurlar qiyaligi mustahkamlash pasportida ko’rsatilgan qiyalikdan 5 foizgacha farq qilishiga ruxsat beriladi. ASS-1 polimer vtulkali pona- tirqish anker mustahkamlagich o’rnatish ishlarini boshlashdan avval lahim shipida osilgan tog’ jinsi bo’laklaridan ish olib boriladigan joyini tozalash va tayyorlash ishlari amalga oshiriladi. Shtangani shpurga o’rnatishdan oldin shpur chuqurligi tekshiriladi.

Ankerlar quyidagi ketma-ketlikda o’rnatiladi: ankerning qulf qismidagi tirqishga tirgak pona joylashtiriladi; anker pona bilan shpurga kirgiziladi; keyin ankerni shpurda qoqish yo’li bilan mahkamlanadi; bunda pona anker tirqishiga kirib, shtanga “mo’ylov” ni shpur devorlariga tirgaklantiriladi. ASS-1 polimer vtulkani o’rnatuvchi quvur yordamida pona-tirqishli shtanganing qulf qismi kengaygan joyiga yo’naltiriladi va kuvalda bilan quvur uchiga qoqib shpurda joylashtiriladi. Undan keyin o’rnatuvchi quvur shpurdan chiqarib olinadi. Shtangani qoqishni nasadka yordamida teleskop perforatori bilan amalga oshirish tavsiya qilinadi. Agarda qoqish qo’l kuchi bilan amalga oshirilsa, unda kuvalda og’irligi 5kg dan kam, dastasi uzunligi 60sm dan kam bo’lmasligi kerak. (rasm) rasm. O’rnatuvchi quvur. Shpurga shtangani qoqishda kirish harakati to’xtaganda qadar davom ettiriladi. Gayka orqali taranglashtirishgan tomonida dastasi uzunligi 70sm dan kam bo’lmagan yon tarafi qulf yordamida amalga oshiriladi. Anker mustahkamlagichni hisoblash Anker mustahkamlagichlarning o’lchamlari shtanga qulfi tuzilishiga, mustahkamlanayotgan tog’ jinslari zichligiga, darzliklariga, qatlamligiga va boshqa fizik-mexanik xossalariga bog’liq. Tirqish-ponali shtanga uchi shpurda, bosim ta’siri natijasida tog’ jinsi ichiga kiradi. Shu paytda shtanga uchi siqiladi va ma’lum darajada yanchiladi. Shtangani, uning eng ko’p yuklama ko’tarish qobiliyatidan ortiq kuch bilan β =30 0 -60 0 burchak ostida shpurdan tortib chiqarilganda qalinligi ∆ max bo’lgan tog’ jinslari parchalanadi. Shuning bilan birgalikda zichlangan markaz paydo bo’ladi va uning tagida uzuluvchi darzliklar rivojlanadi.

rasm. Pona-tirqishli qulf bilan mahkamlanish mustahkamlagichini hisoblash sxemasi Agarda anker mustahkamlagichi bilan bevosita lahim shipidagi yumshoq tog’ jinslarini mustahkam tog’ jinslari qatlamiga mahkamlash kerak bo’lsa, u holda shtanganing yuklama ko’tarish qobiliyati quyidagicha aniqlanadi. bu yerda: - shtangani shpurga tog’ jinsi ichiga kirgizish kuchi miqdori (T). U qo’llanilayotgan mexanizm o’lchamlari bilan aniqlanadi. mustahkamlik zaxirasi, = 3-5; tog’ jinslarining uzilishga chegaraviy mustahkamligi, kG/sm 2 tog’ jinslarining siqilishga chegaraviy mustahkamligi, kG/sm 2

Kon lahimi shipi pastki qatlami shtanga oralig’idagi bir uchi qattiq biriktirilgan bolar (balka) deb qaraladi. Bunday holatda ankerlar oralig’idagi masofa quyidagi formulalar yordamida aniqlanadi: Ikki formula orqali aniqlangan masofaning kichik miqdori qabul qilinadi. bu yerda: ℎ -lahim asosiy shipi qalinligi, m; ∑ ℎ - lahim bevosita shipi qalinligi, m; R max -shtanga qulfining mahkamligining eng ko’p miqdori quyidagicha aniqlanadi: tog’ jinslari siqilganda siljuvchanlik koeffitsiyenti, = 0,5 ÷ 0,7 − lahim shipi bevosita tog’ jinslari o’rtacha hajmiy og’irligi, t/m 3 Shpur ichidagi shtanganing faol qismi (ishlaydigan) qismi uzunligi quyidagi sharoit bo’yicha aniqlanadi. bu yerda: l z -shtanga qulfi uzunligi, m;

Sochma-beton mustahkamlagichlari Sochma beton mustahkamlagichlari yer osti lahimlari mustahkamlagichlari qattiq turiga kiradi va o’zining qalinligi bo’yicha ajratuvchi yoki yuklama ko’taruvchi sifatida xizmat qilishi mumkin. Sochma - beton mustahkamlagichni barpo etish maxsus mashinalar BM-60, 70 yoki “Aliva 300” (Rossiya) yordamida amalga oshiriladi. Betonni lahim devorlariga sepish siqilgan havo yordamida amalga oshiriladi. Sepiladigan beton aralashmasining sopladan chiqish tezligi 2550m/s ni tashkil qiladi. Beton aralashmasi qum, zarrachalari 20mm gacha bo’lgan sheben, markasi 300 kam bo’lmagan sementlardan tashkil topgan bo’ladi. Sochma betonni sepishda bir qatlami qalinligi 3sm dan ortiq bo’lsa, unda beton tarkibiga sement og’irligining 3% miqdorigacha CaCl 2 qo’shish tavsiya etiladi. Betonni tayyorlashda sement qum nisbati S:P=1:2 , suv va sement nisbati V/S=0,450,6 bo’lishi maqsadga muvofiq bo’ladi. Sochma beton mustahkamlagichi yuklama ko’taruvchi tuzilma sifatida o’zining shakli bo’yicha yer osti lahimi konturini takrorlaydigan 1sm va undanda oshiq qalinlikdagi beton qoplamasidir. Sochma beton mustahkamlagichi lahimni o’tishda vujudga kelgan tog’ jinslari ochilgan yuzasini mustahkamlaydi. Bu mustahkamlagich lahim konturi tog’ jinslarini monolitlashtirib, ularning turg’unligini oshirish bilan “tog’ jinslari mustahkamlagich” birgalik tizimini tashkil qiladi. Agar sheben o’lchamlari 8mm gacha bo’lsa sochmabeton, 25mm gacha bo’lsa torkret-beton deb yuritiladi. Mustahkamlagichni barpo etish texnologiyasi Sochma beton mustahkamlagichni barpo etish ikki kishi tomonidan amalga oshiriladi. Bittasi mashinaga quruq sement-qum aralashmasini yuklaydi va mashinani boshqaradi. Ikkinchisi mustahkamlagich barpo etiladigan joyda bo’ladi, u sochma betonni lahim konturiga soplo yordamida sepish bilan shug’ullanadi, uni soplovshik deb ataydilar. Soplovshik mashinist ishiga rahbarlik qiladi.

Sochma beton mustahkamlagichini o’rnatishdan avval lahim devorlari, shipi har xil osilgan toshlardan tozalanadi va beton sepiladigan yuzalar suv bilan yuviladi. Mustahkamlagich o’rnatiladigan joydan ma’lum masofa (taxminan 40m) uzoqligida quruq aralashmani tayyorlash uchun joy tekislash, shamollatish, yengil yoki polietilen pardani to’shash va boshqa ishlar tayyorlanadi. Shu yerda mashina lahim tagiga mahkamlanadi. Tayyorlangan joyda mustahkamlagich pasportida ko’rsatilgan sochma beton mustahkamlagich komponentlari quruq aralashmasi tayyorlanadi va undan keyin mustahkamlagichni barpo etishni boshlaydilar. Sochma beton mashinasiga quruq aralashma yuklanadi va soplovshik buyrug’i bilan mashinist mashinani ishlatadi, aralashmani soplogacha yetkazish uchun siqilgan havoni ochadi va mashinada aralashma kamayib borishi mobaynida mashinaga aralashmani yuklash ishlari amalga oshirilib boriladi. Mustahkamlash jarayonida soplovshik soploni boshqaradi, lahim konturiga soploning hamma vaqt mustahkamlash jarayonida perpendikulyar bo’lishini, lahim konturi yuzasi va soplo orasidagi masofa 1,5m miqdorda bo’lishini ta’minlaydi. Sepilayotgan beton qatlami qalinligini soplodan chiqayotgan aralashma oqimi tezligi va sepilayotgan aralashma quyuqligi (konsistensiya) bilan boshqariladi. Aralashmani tashiydigan shlanga siqilgan havo miqdorini ko’paytirish yoki kamaytirish yo’li bilan soplovshik buyrug’iga binoan mashinist aralashma oqimi tezligini boshqaradi. Sepilayotgan beton qalinligi bir qatlamda 1-3sm bo’lishi tavsiya qilinadi. Sochma beton barpo etilgandan keyin 2-3 kun mobaynida bir kunda kamida ikki marotaba havo - suv oqimi bilan namlantirish kerak. Sepilayotgan betonning lahim konturi tog’ jinslariga urilib lahim tagiga tushgan miqdori umumiy aralashma miqdorining 15-20% dan oshmasligi kerak. Sochmabeton mustahkamlagich sifatiga quyidagi talablar qo’yiladi: qorishma sement–qum tarkibi va sochma beton mustahkamlagich qalinligi mustahkamlash pasportiga mos kelishi; sochma betonni lahim konturi tog’ jinslariga sepishdan oldin iloji boricha tekislanishi va chang, tosh bo’laklaridan tozalanishi; bir smena yoki undan ortiq sochma beton mustahkamlagichni o’rnatish ishlarida tanaffus bo’lganda beton sepiladigan lahim yuzalari qaytadan suv bilan yuvilishi; sochma

beton mustahkamlagichi barpo etilgandan keyin ham lahim devorlari va shipida o’rnatilgan marksheyder belgilariga erkin yaqinlashish imkoniyati saqlanishi kerak. Sochma beton mustahkamlagichini barpo etish uchun ishchilar maxsus o’qitilishi kerak. Ishni boshlashdan avval sochma beton mustahkamlagich o’rnatiladigan lahim; ikki tomondan 40 m masofada yoritilgan chiroqlar yordami belgilangan bo’lishi; shlang mashina va soploga ishonchli ulangan bo’lishi; shlang soz, hech qanday shikastlangan joylari bo’lmasligi; barcha ishlar saqlovchi, oynasi sinmaydigan ko’zoynakda va qo’lqopda olib borilishi; sochma beton barpo etilayotgan joyda ishga kerak bo’lmaydigan narsalar bo’lmasligi; sochma betonni sepish ishlari tamom bo’lgandan keyin aralashmani tashiydigan shlang, soplo va boshqa jihoz, asboblar siqilgan havo hamda suv yordamida tozalanishi; mashinaning elektr qismlari zaminlanishi kerak. Mashina ishlayotgan vaqtida uni ta’mirlash man qilinadi. Mashinaning BM-60 turi yuqori shlyuz vazifasini bajaruvchi konusli kamera 1, pastki, siqilgan havo bosimi ostida turadigan ishchi kamera 2 iborat. Ikki kamera ham klapan 3 bilan yopiladi, ishchi kamera tagida taqsimlovchi, tarelka-dozator o’rnatilgan. Tashuvchi shlang 5 soplo kamerasi 6 bilan ulangan. (rasm) rasm. BM-60 rusumli ikki kamerali mashina.

Kon lahimlarning tutashgan, burilgan va bir-birini kesib o’tgan joylari mustahkamlagichlari Kon lahimi burilgan joylarida romli va arkasimon mustahkamlagichlar burilish radiusi yo’nalishiga ya’ni lahim uzunligi o’qi yuzasiga perpendikulyar o’rnatiladi. (rasm a ). Gorizontal kon lahimlarining tutashishi to’g’ri va egri, ya’ni bitta lahimning o’qi to’g’ri bo’yicha qoladi, ikkinchi lahim esa tutashgan joyidan boshlab markaziy o’q yo’nalishini o’zgartiradi (rasm b, v ). Ikki gorizontal lahim bir-birini to’g’ri (rasm g ) va egri (rasm d ) kesib o’tishi mumkin. Bunday holatda bir-birini kesib o’tgan lahimlari shipida katta ochilgan yuza paydo bo’ladi va ochilgan yuzani ushlab turish uchun kuchaytirilgan mustahkamlagichlar o’rnatilishi kerak. Lahim mustahkamlagich romlari o’rnatib mustahkamlanganda yarim romlar 3 (rasm b ) o’rnatiladi. Bunday to’sinning bir tomoni ustunga, ikkinchi tomoni kamera romi to’sini ustiga o’rnatiladi. (28-rasm g ). Kamera romi to’sin ustiga to’sinlar 3 o’rnatiladi. Lahimlar bir-birini ma’lum bir o’tkir burchak ostida kesib o’tsa ikkita kamera romi va yonida ikkita yordamchi romlar o’rnatiladi (rasm d ). Bunda paydo bo’lgan o’tkir burchakli tog’ jinslari noturg’un bo’ladi, shu sababli ularni beton bilan mustahkamlaydilar.

rasm. Tutashgan, burilgan va bir-birini kesib o’tgan joylarda o’rnatiladigan mustahkamlagichlar. Lahimning tutashgan, burilgan va bir-birini kesib o’tgan joylarida metall romlari, gumbazsimon monolit beton va arka mustahkamlagichlari o’rnatilishi ham mumkin.

Adabiyotlar: 1. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan birga kuramiz. – T.: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b. 2. Городниченко В.Ч., Дмитриев А.П. Основы горного дела. М., изд. "Горная книга", 2008 3. Чупрунов Г.Д. Технология и комплексная механизация проведения горных выработок. М., "Недра", 1970 4. Русча-ўзбекча политехника атамалари луғати. Т."Фан", 1995 5. Азизов А.А. Русско-узбекский краткий словарь. Т."Ўқитувчи", 1989 6. Чупрунов Г.Д. Проведение и крепление горных выработок. М., "Госгортехиздат", 1960 7. Шехурдин В.К., Холабаев Е.Н., Несмотряев В.Ч. Проведение подземных горных выработок. М., "Недра",1991 8. Мангуш С.К., Крюков Г.М., Фисун А.П. Взрывные работы при подземной разработке полезных ископаемых. М., изд. Академии горных наук, 2000 9. Галкин В.И., Шешко Е.Е. Транспортные машины. М., изд. "Горная книга", 2010 10. Гейер В.Г., Тимошенко Г.М. Шахтные вентиляторы и водоотливные утсановки. Москва «Недра» 1981

O'xshashlar

Qiya kon lahimlarining mustahkamlagichlari

Kon mustahkamlagichi materiallari

Vertikаl kоn lаhimlаrining mustahkamlagichlari

Kоn lаhimlаrini tа’mirlаsh vа qаytа tiklаsh

Kon lahimlarini barрo qilish asoslari