Geoaxborotlar tizimlarida masofadan turib zondlash haqida umumiy ma’lumotlar - Geologiya - Referatlar

Geoaxborotlar tizimlarida masofadan turib zondlash haqida umumiy ma’lumotlar

Yuklangan vaqt:

28.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5683.6708984375 KB

Ko'chirib olish

Geoaxborotlar tizimlarida masofadan turib zondlash haqida umumiy ma’lumotlar Reja: 1. Erni masofadan turib zondlash (EMZ) 2. Kosmik tasvirlarni olish uslublari 3. Masofadan olingan tasvirlar materiallarini xosil qilish masalasi 4. Turli xil kosmik tasvirlarning (Landsat, Ikonos, Quickbird, Terra va boshqa su’niy yo’ldoshlar orqali olingan tasvirlar) xossalari haqidagi axborotlar 5. Joylashish joyini (pozitsiya) aniqlashga mo’ljallagan global tizimlardan foydalanish 6. GPS qabul qilish qurilmalari haqida ma’lumot 7. Masofadan turib boshqarish texnologiyalari

1. Erni masofadan turib zondlash (EMZ) Erni masofadan turib zondlash (EMZ)- Er yuzasini turli xildagi tasvirga olish apparaturlari bilan jihozlangan aviatsion va kosmik vositalardan turib kuzatish uslubi hisoblanadi. Bunda foydalaniluvchi tasvirga olish apparatlarida qo’llaniluvchi to’lqin uzunliklarining ishchi holatdagi diapazoni mikrometrning ulushlaridan (ko’rinuvchi optik nurlanish spektri qiymatiga mos keladi) metrgacha (radio-to’lqinlar spektriga mos tushadi) oraliqni tashkil qiladi. Masofadan turib zondlash uslublari nofaol tavsifga ega bo’lishi mumkin, ya‟ni bunda tabiiy nurlanish manbalaridan yoki Er yuzasida joylashgan ob‟ektlarning ikkilamchi nurlanishidan foydalaniladi, shuningdek faol tavsifga ega bo’lishi mumkin, bu holatda esa - su‟niy nurlanish manbalari orqali yo’naltirilgan tavsifda chiqariluvchi nur oqimi orqali tasvirga olinayotgan ob‟ektlardan qaytuvchi nur qayd qilinadi. Kosmik apparatlar yordamida olingan Erni masofadan turib zondlash ma‟lumotlarining tavsiflari ushbu jarayonni amalga oshirish vaqtida atmosferaning shaffofligi (tozaligi yoki tiniqligi) darajasiga bog’liq hisoblanadi. Shu sababli, kosmik tasvirga olish jarayonida faol va nofaol tipda funksiya bajaruvchi, nurlanishni turli xil diapazonlarda qayd qilish imkonini beruvchi, ko’p kanalli qurilmalardan foydalaniladi. Kosmik qurilmalar yordamida tasvirlarni olish bo’yicha dastlabki apparat 1960-1970-yillarda ishlab chiqarilgan bo’lib, trassa tipida tuzilgan, ya‟ni Er yuzasining tasviri chiziqlardan tashkil topgan. Keyinchalik, panorama tipida funksiya bajaruvchi Erni masofadan turib zondlash qurilmalari ishlab chiqarilgan va keng ommalashgan, ushbu skanerlash qurilmalari yordamida olingan tasvirlarda Er yuzasining tasviri o’ziga xos yo’laklardan tashkil topadi. Hozirgi vaqtda kosmik apparatlar yordamida Er yuzasini masofadan turib zondlash ma‟lumotlaridan Er yuzasida joylashgan tabiiy resurslarni o’rganish va shuningdek, meteorologik masalalarni hal qilish maqsadlarida foydalaniladi.

Kosmik apparatlar yordamida Er yuzasini masofadan turib zondlash ma‟lumotlari asosida tabiiy resurlarni o’rganishda qurilmalar tarkibi asosan optik yoki radiolokatsion apparatlar bilan jihozlanadi. Masofadan turib zondlash - ob‟ektlar va hodisalar to’g’risida qarab chiqilayotgan ushbu ob‟ektlar bilan bevosita fizik tegish amalga oshirilmagan holatda ma‟lumotlarni olish uslubi hisoblanadi. Masofadan turib zondlash - geografiyaning kenja bo’limlaridan biri hisoblanadi. Zamonaviy tushunchalar bo’yicha, EMZ asosan, Er yuzasida joylashgan ob‟ektlarni, shuningdek atmosfera va okean hududlarida joylashgan ob‟ektlarni aniqlash, tasniflash va tahlil qilish maqsadida, tarqaluvchi signallar (masalan, elektromagnit radiatsiya) orqali havodan turib yoki kosmik qurilmalar yordamida funksiya bajaruvchi texnologiyalarga tegishli hisoblanadi. Masofadan turib zondlash - faol (signal dastlab samolyot yoki kosmik su‟niy yo’ldosh tomonidan tarqatiladi) va nofaol (bunda signal faqat boshqa manbalar, masalan quyosh nuridan foydalanish asosida qayd qilinadi) turlarga tasniflanadi. Masofadan turib zondlashni amalga oshirishda foydalaniluvchi nofaol sensorlar o’rganilayotgan hududda joylashgan ob‟ekt tarqatuvchi yoki qaytaruvchi signallarni qayd qilish asosida funksiya bajaradi. Ob‟ektdan qaytuvchi quyosh nuri - bu nofaol tavsifga ega bo’lgan sensorlar yordamida qayd qilinuvchi, nisbatan ko’p foydalaniluvchi nurlanish manbai sifatida o’rin tutadi. Nofaol tavsifda funksiya bajaruvchi masofadan turib zondlashga misol sifatida - zaryadli aloqa asosida ishlovchi va radiometr qurilmalarida foydalaniluvchi infra- qizil nurlanish yordamida olinuvchi raqamli va foto-tasmalarga tushiriluvchi tasvir ma‟lumotlarini ko’rsatib o’tish mumkin. O’z navbatida, faol tavsifga ega qurilmalar ob‟ektni yoki ma‟lum bir o’rganilayotgan makonni skanerlash maqsadida dastlab nurlanish signalini chiqaradi, keyin esa - aks etuvchi yoki teskari tomon yo’nalishida tarqalish yo’li bilan qaytuvchi nurlanish signallarini qayd qilish asosida zondlashni amalga oshiradi. Masofadan zondlash faol sensorlariga misol sifatida - radar yoki lidar qurilmalarini ko’rsatib o’tish mumkin, bu qurilmalar nurlanish amalga oshirilgan

vaqt va qaytuvchi signal qayd qilingan vaqt oralig’ini o’lchash asosida funksiya bajaradi, Shunday qilib ob‟ektning joylashish holati, harakatlanish yo’nalishi va tezligi aniqlanadi. Masofadan turib zondlash havfli, borish qiyin bo’lgan hududlarda joylashgan va tez harakatlanuvchi ob‟ektlar haqida ma‟lumotlarni olish imkonini beradi, shuningdek bunda o’rganilayotgan joy bo’yicha keng ko’lamdagi hududlarda kuzatishlarni olib borish amalga oshiriladi. 2. Kosmik tasvirlarni olish uslublari Kosmik tasvirlarni qayta ishlash uslublari quyidagi turlarga ajratiladi: ya‟ni, boshlang’ich va mavzularga oid qayta ishlash uslublari . Kosmik tasvirlarni boshlang’ich qayta ishlash uslublari - bu tasvirlar tarkibida yuzaga kelgan turli xil buzilishlarni bartaraf qilishga yo’naltirilgan, tasvirlar ustida ishlash operatsiyalari hisoblanadi. Bu holatda yuzaga keluvchi buzilishlar qayd qiluvchi apparatlarning takomillashmaganligi, atmosferaning ta‟siri, aloqa kanallari bo’yicha tasvirlarning uzatilishida mavjud bo’lgan qo’shimcha salbiy ta‟sirga ega shovqin signallar, kosmik tasvirga olish jarayoni bilan bog’liq bo’lgan geometrik buzilishlar, yoritiluvchi yuzalarning shart- sharoitlari, foto-kimyoviy ishlov berish jarayoni va tasvirlarni analogik- raqamli shaklga qayta o’zgartirish jarayoni (fotografik tasvirga olish materiallari bilan ishlash davomida) va boshqa ko’pgina omillarga bog’liq bo’lishi mumkin. Kosmik tasvirlarning mavzularga oid qayta ishlanishi - bu tasvirlarning tarkibidan turli xil mavzularga tegishli masalalarni hal qilish uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan axborotlarni ajratib olish imkonini beruvchi, tasvirlar ustida amalga oshiriluvchi operatsiyalar majmuasi hisoblanadi. 3. Masofadan olingan tasvirlar materiallarini xosil qilish masalasi

Multi-spektral tadqiqotlar va olingan ma‟lumotlarni qayta ishlash jarayonining asosiy maqsadi energiyani nurlanish shaklida tarqatuvchi ob‟ektlar va hududlarga qaratiladi va bu holat ma‟lumotlarni atrof-muhit fonida ularni ajratib olish imkonini beradi. Masofadan zondlash bo’yicha erning su‟niy yo’ldoshlari haqidagi qisqacha sharhlash tavsifidagi ma‟lumotlar quyidagi umumlashtirilgan jadvalda o’z ifodasini topgan. O’z navbatida, masofadan turib zondlash ma‟lumotlarini olish uchun eng qulay bo’lgan davr - bu yoz fasli hisoblanadi (ya‟ni, yoz fasli oylari davomida quyosh ufq ustida nisbatan tik burchak ostida joylashadi va shuningdek, kun uzoqligi sezilarli darajada katta qiymatga ega hisoblanadi). Ushbu qoidaning mustasno qilinishi holatlari sifatida, ma‟lumotlarni faol tavsifga ega bo’lgan datchiklar (masalan, radar, lidar yordamida) olish, shuningdek issiqlik spektri bo’yicha uzun to’lqin uzunligi diapazonida olinuvchi ma‟lumotlar ko’rsatib o’tilishi mumkin. Issiqlik asosida ko’rish, ya‟ni datchiklar (sezgir moslama) issiqlik energiyasini o’lchashni amalga oshirish jarayonida er harorati va havoning harorati qiymatlari o’rtasidagi farqlanish nisbatan katta bo’lgan vaqt oraliqlaridan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Shunday qilib, ushbu uslublardan foydalanish uchun, eng yaxshi vaqt - bu yilning sovuq oylari hisoblanadi, shuningdek yilning har qanday davrida tong otishidan bir necha oldingi vaqt qulay hisoblanadi. Bundan tashqari, hisobga olish talab qilinuvchi bir nechta boshqa holatlar ham mavjud hisoblanadi. Masalan, radar yordamida qalin qor qoplami qayd qilingan vaziyatda erning yalang’och holatdagi tasvirini olish mumkin emas, shuningdek ushbu holatni lidar qurilmasidan foydalanish vaziyatida ham kuzatish mumkin. Bundan tashqari, ushbu qayd qilib o’tilgan sensorlar yorug’lik nuriga nisbatan sezgir emas (yoki bundan tavsifga ega sezgirlik umuman qayd qilinmaydi), shu sababli bu qurilmalar yuqori kengliklarda (misol uchun) qo’llanilishi uchun a‟lo darajadagi qurilmalar sifatida qayd qilinishi mumkin. Shuningdek, radar va lidar ham (foydalaniluvchi to’lqin uzunliklari qiymatlariga

bog’liq holatda) qalin o’rmon qoplami usti bo’ylab tasvirlarni olish imkonini beradi, bu holat ushbu qurilmalarning o’simliklar qoplami rivojlangan hududlarda tasvirlarni olish uchun foydalilik darajasini oshiradi. Boshqa tomondan, ma‟lumotlarni olish maqsadlarida spektral uslublardan (stereo-tasvirlar va Shuningdek, multi-spektral tasvirlarni olish imkonini beruvchi uslublar) foydalanish asosan quyoshli kunlar davomida amalga oshirilishi maqsadga muvofiq hisoblanadi, o’z navbatida yoritilish darajasi past bo’lgan sharoitda olingan ma‟lumotlar tarkibida signallar (yoki shovqinlar) past darajada bo’lishi qayd qilinadi va ularni qayta ishlash, izohlash jarayoni qiyinlashadi. SHu bilan birgalikda, stereo-tasvirlar o’simliklar qoplami va eko-tizimlarni ifodalash va identifikatsiyalash imkonini beradi, ushbu uslub (multi-spektral zondlashdagi kabi) yordamida daraxtlar qoplami tagiga kirib borish, ya‟ni ushbu sohalardagi er yuzasini tasvirlash mumkin emas. 4. Turli xil kosmik tasvirlarning (Landsat, Ikonos, Quickbird, Terra va boshqa su’niy yo’ldoshlar orqali olingan tasvirlar) xossalari haqidagi axborotlar Landsat su’niy yo’ldosh tasvirlari Landsat dasturi - Er planetasi foto-tasvirlarini su‟niy yo’ldosh orqali olish bo’yicha nisbatan shakllanish davomiylik davri uzoq bo’lgan loyihalardan biri hisoblanadi. Ushbu loyiha doirasida ishlab chiqilgan dastlabki su‟niy yo’ldosh 1972-yilda fazoga uchirilgan bo’lib, hozirgi vaqtda oxirgisi sifatida, 2013-yil 11fevral sanasida orbitaga chiqarilgan Landsat 8 su‟niy yo’ldoshini ko’rsatib o’tish mumkin. Landsat su‟niy yo’ldoshlariga o’rnatilgan qurilmalar yordamida milliardlab tasvirlar olingan.

3.1-rasm. Landsat 4 kosmiy yo’ldoshi yordamida tushirilgan tasvir (4 kanalli asosda - 57 m/piksel qiymatida), ushbu tasvir 1977-yilda Jizzax cho’llari hududi bo’yicha qayta ishlangan . 3.2-rasm. Landsat 4 su‟niy yo’ldoshi yordamida olingan tasvir (4 kanalli - 57 m/piksel), ushbu tasvir 1980-yilda Jizzax cho’li hududi bo’yicha ishlab chiqilgan. 3.3.-rasm. Landsat 7 su‟niy yo’ldoshi yordamida olingan kosmik tasvir (7 kanalli - 28 m/ piksel), ushbu tasvir 1980-yilda Jizzax cho’li hududi bo’yicha ishlab chiqilgan.

3.4.-rasm. Landsat 7 su‟niy yo’ldoshi yordamida olingan kosmik tasvir (7 kanalli - 28 m/ piksel), ushbu tasvir 2002-yilda Jizzax cho’li hududi bo’yicha ishlab chiqilgan. 3.5.-rasm. Landsat 8 su‟niy yo’ldoshi yordamida olingan kosmik tasvir (11 kanalli - 28 m/piksel), ushbu tasvir 2013-yilda Jizzax cho’li hududi bo’yicha ishlab chiqilgan. AQSH miqyosida va Shuningdek, butun dunyo bo’yicha tegishli stansiyalarda su‟niy yo’ldoshlar yordamida olingan tasvirlar qishloq xo’jaligi, kartografiya, tuproqshunoslik, geologiya, o’rmonshunoslik va boshqa shu kabi sohalar uchun takrorlanmas qimmatga ega bo’lgan resurslar sifatida o’rin uttadi. YUqorida ta‟kidlab o’tilganidek, Landsat 7 dan keyingi avlod su‟niy yo’ldosh tizimlarida kosmik tasvirlar makonga oid ruxsat etilish qiymati har bir piksel hajmda 15 dan 60 metrgacha ruxsat etilish darajasi qiymatida bo’lishi qayd qilinadi. Butun planeta bo’yicha makonga oid ma‟lumotlarni yig’ishning davriylik tavsifi dastlab, 16-18 sutkani tashkil qiladi.

IKONOS (grek tilida - εἰκών, eikon - ko’rinish, timsol degan ma‟noni anglatadi [ https://ru.wikipedia.org/wiki/IKONOS - cite_note - kramer - 1 ] ) - bu panxromatik rejimda, 1 m ruxsat etilish darajasida tasvirga olishni ta‟minlab beruvchi, tijorat maqsadlarida ishlab chiqarilgan birinchi su‟niy yo’ldosh tizimi hisoblanadi. Bu tizim GeoEye (hozirgi vaqtdagi - Digital Globe ) kompaniyasi buyurmasi asosida, Lockheed Martin kompaniyasi tomonidan ishlab chiqarilgan. IKONOS su‟niy yo’ldosh tizimi yuqori darajada manyovrlarni amalga oshira olishi, bir martalik o’tish davomida katta maydon bo’ylab (5000 m 2 gacha) tasvirga olish imkoniyatiga egaligi, Shuningdek bitta o’ramda stereo-juftliklarni olish imkoniyatini berishi bilan farqlanadi. Dastlab, bir xildagi ikkita ushbu modeldagi su‟niy yo’ldoshni Er orbitasiga chiqarish rejalashtirilgan, biroq 1999- yil 27-aprel sanasida ulardan birinchisini uchirish raketa-tutqichining halokatga uchrashi sababli, muvafaqqiyatsiz yakunlangan [ https://ru.wikipedia.org/wiki/IKONOS cite_note - kramer - 1 ] . IKONOS-2 su‟niy yo’ldoshining uchirilishi (1999-yil 24-sentyabrda) bilan, Erni masofadan turib zondlash fuqarolik segmentida 1 m ruxsat etilish darajasida tasvirga olish yo’nalishida yangi era boshlangan [ https://ru.wikipedia.org/wiki/IKONOS - cite_note - directory - 2 ] .

3.6-rasm. IKONOS su‟niy yo’ldosh tizimi yordamida olingan, qadimiy shahar harobalari qoldiqlari hududining kosmosdan ko’rinishi. Terra (ASTER) dasturi ma’lumotlari ASTER modelidagi optik-elektron sensor bilan jihozlangan Terra su‟niy yo’ldosh tizimi 1999-yil 18-dekabrda ishga tushirilgan. ASTER sensori yordamida olingan ma‟lumotlar ushbu qurilmaning takrorlanmas tavsiflarga egaligi sababli, turli xil amaliy sohalarda ilmiy-tadqiqot masalalari echimini amalga oshirish maqsadlarida foydalaniladi, jumladan ushbu qurilma er yuzasini 14 ta turli xil spektr kanallari bo’yicha 15 metr ruxsat etilish darajasida aniqlikda tasvirga olish imkonini beradi. Shuningdek, infra-qizil nurlanish (issiqlik) diapazonida tasvirga olish imkoniyatlari mavjudligi Er yuzasini sutkaning hoxlagan vaqti davomida tahlil qilish mumkinligini belgilab beradi. ASTER sensori orqali olingan tasvirlar geologik va topografik xarita tuzish ishlarida, joyning uch o’lchamli modelini ishlab chiqishda, global o’zgarishlarni o’rganishda, er yuzasi tarkibiy elementlarini tahlil qilishda, gidrologik, iqlimshunoslikka oid va tuproqshunoslikka tegishli masalalarni hal qilishda foydalaniladi. 3.7-rasm. ASTER modelidagi optik-elektron sensor bilan jihozlangan Terra su‟niy yo’ldosh tizimi yordamida olingan kosmik tavsir (14 kanalli - 15 m/piksel), ushbu tasvir 2005-yilda tushirilgan bo’lib, tasvirda Jizzax cho’li hududi ifodalangan [G.Jalilova V.SHerimbetov tomonidan qayta ishlangan rasm, 2015-yil].

QUICKBIRD (DigitalGlobe, Inc.; AQSH) QUICKBIRD kosmik tasvirlari Erni masofadan turib zondlash ma‟lumotlari bozorida barcha su‟niy yo’ldosh tizimlari yordamida olingan tasvirlar orasida eng yaxshi ruxsat etilish qiymatiga egaligi bilan ajralib turadi. Bu tasvirlar panxromatik tavsifga ega shaklda - 0,61 m/piksel va multi-spektral tavsifdagi shaklda esa - 2,4 m/piksel ruxsat etilish qiymatiga ega hisoblanadi, Shuningdek tasvirlar sintezlangan shaklda ham olinadi (ya‟ni, yuqori ruxsat etilish qiymatidagi Pan-sharpened tipidagi rangli tasvirlar). Bu tasvirlarning qayta shifrlash nuqtai nazaridan xossalari juda yaxshi darajadaligi qayd qilinadi. Sifatli darajadagi relefning raqamli modeli (RRM) mavjud sharoitda, bu tasvirlar planlarni 1:2000 masshtabgacha yangilash uchun foydalaniluvchi aero-foto tasvirlarning muqobil varianti sifatida o’rin tutadi. 3.8-rasm. QuickBird kosmik tavsiri (RGB, GOOGLE - 1 m/piksel), ushbu tasvir 2013-yilda tushirilgan bo’lib, tasvirda Jizzax cho’li hududi ifodalangan [G.Jalilova, V.SHerimbetov tomonidan qayta ishlangan rasm, 2015-yil]. 5. Joylashish joyini (pozitsiya) aniqlashga mo’ljallagan global tizimlardan foydalanish

Oxirgi yillarda dunyo miqyosida joylashish joyini (pozitsiya) aniqlashga mo’ljallagan global tizimlardan foydalanish keng ommalashishi kuzatilmoqda. Joylashish joyini aniqlashga mo’ljallagan dastlabki global tizim - GPS (Global Positioning System) mutlaqo harbiy maqsadlarda ishlab chiqarilgan. GPS global navigatsiya tizimi bir vaqtning o’zida dunyoning barcha mintaqalarida qabul qilinishi mumkin bo’lgan, navigatsion signallarni uzatish uchun mo’ljallangan. GPS-tizimlarni yaratish tashabbusi AQSH Mudofaa vazirligi tomonidan ilgari surilgan. Bu tizimning ishlab chiqilishi bo’yicha ishlar 1973-yilda boshlangan bo’lib, bu davrda AQSH Mudofaa vazirligi tomonidan erda joylashgan Loran-C va Omega navigatsiya tizimlari, Shuningdek Transit su‟niy yo’ldosh tizimlarinining o’rnini almashtirishga kirishgan. Er sharining har qanday hoxlagan nuqtasida ayni joriy vaqt rejimida joylashish koordinatalrini aniqlash uchun mo’ljallangan su‟niy yo’ldosh tizimini yaratish loyihasi - NAVSTAR GPS ( NAVigation Satellite Timing And Ranging Global Positioning System - ya‟ni, vaqt va uzunlikni aniqlash navigatsiya tizimi ) deb nomlangan. Hozirgi vaqtda keng qo’llaniluvchi GPS shaklidagi qisqartma atama keyinroq ishlatila boshlangan bo’lib, bu davrga kelib ushbu tizim nafaqat harbiy maqsadlarda, balki tinchlik maqsadlarida ham qo’llanila boshlangan. Amerika qo’shma shtatlari miqyosida dastlabki bu yo’nalishdagi orbital tizimni qayta o’zgartirish ishlari 1989-yil iyun oyidan 1994yilning mart oyigacha davrda amalga oshirilgan. Jumladan, er orbitasiga Block II modelidagi 24 ta su‟niy yo’ldosh tizimlari olib chiqilgan. GPS-tizimining to’liq yakunlangan holatdagi tizimi 1995-yildan boshlab ishga tushirilgan. Hozirgi vaqtda ham bu tizim AQSH Mudofaa vazirligi tomonidan keng ko’lamda foydalaniladi. 6. GPS qabul qilish qurilmalari haqida ma’lumot

GPS-tizimlarning tarkibi . GPS-tizimlarning tarkibiga quyidagi keltirilgan 3 ta asosiy segmentlar kiritiladi: ya‟ni, kosmik, erda joylashgan va foydalanuvchilar segmenti. Kosmik segmentning tarkibi 28 ta avtonom tavsifda funksiya bajaruvchi su‟niy yo’ldoshlardan tashkil topgan bo’lib, bu tizimlar erdan 20350 km balandlik bo’ylab, orbitada bir tekisda taqsimlangan holatda joylashtirilgan (bu tizimnng to’liq holatda funksiya bajarishi uchun, odatda 24 ta su‟niy yo’ldosh etarli hisoblanadi). Har bir su‟niy yo’ldosh 2 ta kodlik tizimda shifrlangan, 2 ta chastota bo’yicha maxsus navigatsion signallarni tarqatadi. Bu navigatsion signallardan biri faqat juda kam sondagi foydalanuvchilar uchun mo’ljallangan, jumladan AQSH Federal xizmati va harbiy maqsadlarda ishlatiladi. Ushbu 2 ta turdagi signallardan tashqari, su‟niy yo’ldoshlar tomonidan 3-signal ham tarqatiladi va bu signal foydalanuvchilarni qo’shimcha ko’rsatkichlar (su‟niy yo’ldoshning holati, uning ish bajarishga qodirlik darajasi va hakozo) bo’yicha ma‟lumotlar bilan ta‟minlaydi. Su‟niy yo’ldoshlarning orbitalari ko’rsatkichlari erda joylashgan nazorat qilish stansiyalari tarmog’i (tropik kenglikdada joylashgan, jami 5 ta stansiyadan tashkil topgan) orqali davriy ravishda nazorat qilib turiladi, jumladan ushbu stansiyalar yordamida quyidagi funksiyalar bajariladi (sutka davomida kamida 1- 2 marta takroriylikda): ballistik tavsiflar hisoblanadi, su‟niy yo’ldoshlarning hisoblangan harakatlanish traektoriyasidan chetga og’ish qiymati qayd qilinadi, su‟niy yo’ldoshlar bortiga o’rnatilgan soat mexanizmlarining vaqti aniqlanadi, navigatsiya apparatlari va boshqa qurilmalarning sozligi monitoring qilinishi amalga oshiriladi. Bunda erda joylashgan nazorat stansiyalari yordamida su‟niy yo’ldosh tizimlarida mavjud qurilmalarning ishdan chiqishi holatlarin to’liq aniqlash jarayonini amalga oshirish uchun, bir necha soat talab qilinadi. GPS-tizmining 3-segmenti - bu GPS-qabul qilish (priyomnik) qurilmalari hisoblanadi va bu qurilmalar alohida, mustaqil funksiya bajaruvchi qurilmalar sifatida (olib yurishga mo’ljallangan, ixcham va statsionar tipda) ishlab

chiqariladi, Shuningdek IBM PC, bortga o’rnatiluvchi kompyuter tizimlari va boshqa qurimalar tizimiga o’rnatiluvchi platalar shaklida ham ishlab chiqariladi. GPS-tizimining asosiy imkoniyatlari (GPS-signalni qabul qilish qurilmasi mavjud sharoitda) quyidagilardan tashkil topgan: • Mobil obonentning joylashgan joyini aniqlash; • Borish mo’ljallangan punktgacha eng qisqa va eng qulay yo’lni aniqlash; • Orqaga qaytish marshrutiga aniqlik kiritish; • Harakatlanish tezligini aniqlash (maksimal, minimal yoki o’rtacha); • Yo’lga sarflanuvchi vaqtni aniqlash (bosib o’tilgan yo’l uchun sarflangan vaqt va yana qancha sarflanishi) va boshqalar. GPS-qabul qilish qurilmalari yordamida koordinatalarga aniqlik kiritishning asosiy g’oyasi - ushbu qurilmadan bir nechta joylashish joyi aniq bo’lgan (bu ma‟lumotlar su‟niy yo’ldosh orqali olingan turli xil ma‟lumotlar tarkibida mavjud hisoblanadi) su‟niy yo’ldoshgacha bo’lgan oraliq masofani hisoblashga asoslanadi. Geodeziya sohasida ob‟ektning berilgan koordinatalarga ega bo’lgan nuqtadan uzoqlikda joylashish masofasini hisoblash uslubi - trilateratsiya deb nomlanadi. 6.1-rasm. Trilateratsiy Agar, bunda su‟niy yo’ldoshlardan birigacha bo’lgan A oraliq masofa aniq bo’lsa, u holda qabul qilish qurilmasi yordamida ob‟ektning joylashish koordinatalarini aniqlash mumkin emas (ya‟ni, ob‟ekt su‟niy yo’ldoshning atrofida aylana bilan tavsiflanuvchi, A radiusga ega bo’lgan sferaning hohlagan

nuqtasida joylashgan bo’lishi mumkin). Aytaylik, qabul qilish qurilmasidan ikkinchi su‟niy yo’ldoshgacha bo’lgan oraliq masofa V aniq bo’lsin. Bu holatda ham qabul qilish qurilmasi yordamida joylashish koordinatalarini to’liq aniqlash mumkin emas - ya‟ni, bunda ob‟ekt berilgan ikkala sferaning o’zaro kesishish sohasida (bu soha yuqoridagi 9.9-rasmda ko’k rang bilan belgilangan) qaerdadar joylashganligini tahmin qilish mumkin. Uchinchi su‟niy yo’ldoshgacha bo’lgan oraliq S masofa aniq bo’lgan vaziyatda, ob‟ektning joylashish koordinatalarini aniqlash 2 ta nuqtagacha qisqaradi (bu holat 9.9-rasmda ikkita ko’k katta o’lchamdagi nuqtalar bilan belgilangan). Bu holat ob‟ekning joylashish koordinatalarini to’liq aniqlash uchun etarli hisoblanadi - gap shundaki, berilgan ushbu 2 ta nuqtadan faqat bittasigina Er yuzasida (yoki bevosita unga juda yaqin sohada) joylashgan va ikkinchisi esa - yolg’ondakam koordinata bo’lib, erning chuqur ichki qismiga yoki er yuzasidan juda baland nuqtaga to’g’ri keladi. Shunday qilib, nazariy jihatdan uch o’lchamli navigatsiyani amalga oshirish uchun, qabul qilish qurilmasidan uchta su‟niy yo’ldoshgacha bo’lgan orqali masofani aniq bilish etarli hisoblanadi. Biroq, haqiqiy hayotda barchasi ushbu keltirilgan misoldagidek, oddiy ko’rinishga ega emas. Yuqorida keltirilgan misolda kuzatish nuqtasidan su‟niy yo’ldoshlargacha bo’lgan oraliq masofa mutloq darajada aniqlikda bo’lishi holatidagi xulosa chiqarish ifodalangan. Ma‟lumki, muhandislikda ma‟lum darajadagi me‟yoriy holatdan chetga og’ish qiymati (yuqoridagi bo’limlarda ko’rsatib o’tilgan, qabul qilish qurilmalari va su‟niy yo’ldoshlarga o’rnatilgan soat mexanizmlarning bir-biriga uyg’unlashtirilishidagi aniqlik darajasi, yorug’lik nuri tezligining atmosfera holatiga bog’liqligi va hakozo sabablarga ko’ra) ham sezilarli darajada ta‟sirga ega hisoblanadi. SHu sababli, qabul qilish qurilmasining joylashish joyini aniqlash uchun, kamida uchta su‟niy yo’ldoshgacha bo’lgan oraliq masofani o’lchash talab qilinadi. To’rtta (yoki undan ortiq sondagi) su‟niy yo’ldoshlardan signal qabul qilish orqali, qabul qilish qurilmasi tegishli sferalarning o’zaro kesishish nuqtasini

topishni amalga oshiradi. Agar, bu tavsifdagi nuqta mavjud bo’lmasa, u holda qabul qilish qurilmasining protsessori ketma-ketlikdagi yaqinlashtirish uslubi yordamida, ushbu qurilmaga o’rnatilgan soat mexanizmini barcha qarab chiqilayotgan sferalarning bitta nuqtada kesishishiga erishilgunga qadar korreksiyalashni amalga oshirish funksiyasini ishga tushiradi. Qayd qilish kerakki, joylashish koordinatalarini aniqlash jarayonining aniqlik darajasi nafaqat qabul qilish qurilmasidan su‟niy yo’ldoshgacha bo’lgan oraliq masofani nozik aniqlikda o’lchash bilangina bog’liq bo’lib qolmasdan, balki su‟niy yo’ldoshlarning joylashish joyi haqidagi ma‟lumotlardagi me‟yoridan chetga og’ish holatlariga ham bog’liq hisoblanadi. Orbitalarning va su‟niy yo’ldoshlarning koordinatalari nazorat qilinishi erda joylashgan 4 ta nazorat stansiyalarida va shuningdek, AQSH Mudofaa vazirligi nazorati ostida faoliyat olib boruvchi Aloqa tizimlari va boshqaruv markazi tomonidan amalga oshiriladi. Nazorat stansiyalari barcha mavjud su‟niy yo’ldosh tizimlarining holatini doimiy ravishda kuzatib boradi va ularning orbitalari haqidagi ma‟lumotlarni boshqaruv markaziga uzatadi, bu erda su‟niy yo’ldoshlar traektoriyalari hisoblab chiqiladi va ularga o’rnatilgan soat mexanizmlariga tegishli tuzatishlar kiritiladi. Ko’rsatib o’tilgan ko’rsatkichlar almanax tipidagi ma‟lumotlar tarkibiga kiritiladi va su‟niy yo’ldoshga uzatiladi, o’z navbatida bu ma‟lumotlar barcha funksiya bajarayotgan qabul qilish qurilmalariga uzatib beriladi. Yuqorida sanab o’tilgan tizimlardan tashqari, yana bir qator navigatsiya jarayonini amalga oshirish aniqligini kuchaytiruvchi tizimlar ham mavjud hisoblanadi - masalan, signallarni qayta ishlashning alohida sxemalari interferensiya ta‟sirida (su‟niy yo’ldoshdan bevosita uzatiluvchi signallar bilan qaytuvchi, masalan inshootlardan qaytuvchi signallar bilan o’zaro ta‟sirlashishi) yuzaga keluvchi xatoliklar darajasini kamaytirish imkonini beradi. Ushbu o’rinda matnni ortiqcha murakkablashtirib yubormaslik uchun, biz ushbu qurilmalarning funksiya bajarish tamoyillariga batafsil holatda to’xtalib o’tirmaymiz.

Yuqorida keltirilganidek, tizimga kirish qat‟iy nazorat qilinishi rejimi olib tashlanganidan keyin, fuqarolik maqsadlarida foydalaniluvchi navigatsion qabul qilish qurilmalari yordamida joylashish joyini aniqlash 3-5 metrgacha xatolik bilan (balandlik 10 metr atrofidagi aniqlik darajasida) amalga oshirilishidan keng miqyosda foydalanila boshlangan. Ushbu keltirilgan ko’rsatkichlar raqamlari bir vaqtning o’zida qabul qilish qurilmasining 6-8 tagacha su‟niy yo’ldoshdan signal qabul qilishi holatiga tegishli hisoblanadi (ko’pgina zamonaviy apparatlarla 12 kanalli qabul qilish qurilmasi mavjud bo’lib, bir vaqtning o’zida 12 ta su‟niy yo’ldoshdan keluvchi signallarni qayta ishlash imkonini beradi). Joylashish koordinatalarini aniqlashda xatoliklarni sifatli darajada kamaytirish (bir necha santimetrgacha) imkonini beruvchi rejim - differensial korreksiya (DGPS - Differential GPS) tizim deb nomlanadi. Differensial rejim ikkita qabul qilish qurilmasidan foydalanishni nazarda tutadi - ya‟ni, bunda ulardan bittasi joylashish koordinatalari aniq bo’lgan nuqtada joylashadi va « baza sifatidagi » qurilma deb nomlanadi, ikkinchisi esa - oldingidek, mobil qurilma sifatida funksiya bajaradi. « Baza sifatidagi » qabul qilish qurilmasi orqali olingan ma‟lumotlar harakatchan (mobil) apparat orqali yig’ilgan axborotlarga tuzatishlar kiritish uchun foydalaniladi. Bunda tuzatish kiritish jarayoni ma‟lumotlarni qayta ishlashning joriy vaqt ( on-layn ) rejimida va shuningdek, « off-layn » rejimida, masalan kompyuter yordamida bajarilishi asosida amalga oshirilishi mumkin. 7. Masofadan turib boshqarish texnologiyalari 7.1. Optik datchiklar (sezgir moslamalar) Optik datchiklar - bu o’lchamlari unchalik katta bo’lmagan elektron qurilmalar bo’lib, ko’rinuvchi, infra-qizil va ultrabinafsha elektromagnit nurlanish diapazonlari ta‟siri ostida qayd qiluvchi yoki boshqaruvchi tizimning kirish

qismiga yakka yoki umumlashma tavsifdagi signallarni berish asosida funksiya bajaradi. Optik datchiklar shaffof bo’lmagan va yarim shaffof predmetlar, suv bug’lari, tutun va aerozollarga nisbatan ham javob reaksiyasini ko’rsatadi. Optik datchiklar fizik tegish holatisiz funksiya bajaruvchi datchiklar turlaridan biri bo’lib, bunda datchikning sezgir yuza sohasi (sensor) bilan ta‟sir ko’rsatuvchi ob‟ektning mexanik tegishi qayd qilinmaydi. Optik datchiklarning ushbu xossasi ulardan avtomatik boshqaruv tavsifdagi tizimlarda keng ko’lamda foydalanish imkonini beradi. Optik datchiklarning ta‟sir ko’rsatish uzoqlik masofasi boshqa tipdagi mexanik tegishsiz ishlovchi datchiklarga nisbatan solishtirilganda sezilarli darajada yuqori qiymatga ega hisoblanadi. Optik datchiklar - optik tegish sohasisiz (kontaktsiz) o’chirish moslamalari, foto-datchiklar, fotoelektrik datchiklar deb ham nomlanadi. Qurilma tuzilishi bo’yicha optik datchiklar mono-blokli va ikki blokli turlarga ajratiladi. Monoblokli nurlantirgich va qabul qilish qurilmasi bitta korpusga joylashtiriladi. Ikki blokli holatda esa - nurlantirish manbasi va optik signalni qabul qilish qurilmasi alohida tashqi korpuslardga joylashtiriladi. Ishlash tamoyiliga ko’ra, optik datchiklarning quyidagi ko’rinishdagi 3 ta guruhi ajratib ko’rsatiladi: T tip - to’siq tipidagi datchiklar (bunda alohida joylashgan nurlantirgichdan nur tutami qabul qilinadi); R tip - reflektor tipidagi datchiklar (nur qaytuvchi katafot orqali qabul qilinadi); D tip - diffuzion tipdagi datchiklar (nur ob‟ektdan tarqoq holatda qaytishi asosida qabul qilinadi). To’siq tipidagi datchiklarda nurlantirgich va qabul qilish qurilmasi alohida korpuslarda va bitta o’qda bir-biriga qarama-qarshi holatda joylashtiriladi. Bunda ushbu korpuslarning o’zaro joylashtirilish oraliq masofasi 100 metrga etishi mumkin. Optik datchikning faol zonasiga tushuvchi predmet nurning uzilib qolishiga olib keladi. Qabul qilish qurilmasi yordamida qayd qilinuvchi signal xosil qilinganidan keyin, boshqaruvchi qurilmaga qayta ishlash uchun uzatiladi.

Reflektor tipida ishlangan datchiklarda nurlantirgich va qabul qilish qurilmalari bitta tashqi korpus ichiga o’rnatiladi. Nurning qaytishi uchun reflektordan (katafot) foydalaniladi. Bu tipda ishlangan datchiklar ishlab chiqariluvchi maxsulotning son miqdorini hisoblash uchun, konveyerlarda keng miqyosda foydalaniladi. Kuzgusimon, silliq metal yuzalarga ega bo’lgan ob‟ektlarni aniqlashda reflektor tipida ishlangan datchiklarda polyarizatsion filtrlardan foydalaniladi. Reflektor tipida ishlangan datchiklarning ta‟sir ko’rsatish uzoqlik masofasi 8 metrdan oshadi. Diffuzion datchiklarda optik signalni tarqatuvchi va qabul qiluvchi qurilma bitta korpusga joylashtiriladi. Qabul qilish qurilmasi o’rganilayotgan ob‟ektdan qaytuvchi nurlanish tutami intensivligini hisoblash funksiyasini bajaradi. Bu tipdagi datchiklarda aniqlik darajasini ta‟minlash uchun, fonning susaytirilishi funksiyasidan foydalanish nazarda tutilgan. Bu datchiklarda ta‟sir ko’rsatish uzoqlik masofasi ob‟ektning nurni qaytarish xossasiga bog’liq hisoblanadi va bu qiymat tuzatish kiritish koeffitsenti yordamida aniqlanishi mumkin va standart nishondan foydalanish sharoitida 2 metrdan ortishi mumkin. Optik datchiklarda ishchi holat indikatori mavjud bo’lib, o’z navbatida sezgirlikni boshqarish moslamasi noqulay fonda joylashgan ob‟ektni o’rganishda o’lchash jarayonini rostlash imkonini beradi. Zamonaviy optik datchiklarda nurlantirish manbai sifatida nur diodlaridan foydalaniladi. Optik datchiklar avtomatik funksiya bajaruvchi boshqarish tizimining tarkibiy qismlaridan biri sifatida predmetlarning mavjudligi va ularning son miqdorini aniqlash, ularning yuzasiga tegishli tamg’alarning yopishtirilganligi yoki yopishtirilmaganligiga aniqlik kiritish, yopishtirilgan maxsus yorliqlar yoki belgilarning mavjudligi, predmetlarning joylashish holati va saralanishini amalga oshirish uchun keng miqyosda foydalaniladi. Optik datchiklar yordamida oraliq masofa, umumiy tashqi o’lcham (gabarit), rang va shaffoflik darajasi kabilarni nazorat qilish mumkin. Bu ko’rsatkichlar yoritilishni avtomatik boshqarish tizimi orqali o’rnatiladi, shuningdek muhofaza qilish (qo’riqlash) tizimlarida masofadan turib boshqariluvchi qurilmalar strukturasida foydalaniladi.

7.2. Aniq dehqonchilik texnologiyalari Qishloq xo’jaligida boshqarishning mohiyati ifodalanishi va samarali holatda ro’yobga oshirilishiga urinishda bir qator qarshilik, to’siqlarga duch kelinadi. Birinchi o’rinda - bu joy va shuningdek, erdan foydalanishning tavsiflari haqida va foydalanish rejimi bo’yicha ishonarli ma‟lumotlarning mavjud emasligi bilan bog’liq hisoblanadi. Yirik xo’jaliklar rahbarlari tomonidan hatto, ayrim holatlarda o’ziga qarashli bo’lgan ekin maydonlari o’lchamlarini aniq bilmaslik kuzatiladi, bu holat ushbu er maydonlari o’lchamlarining turli xil tabiiy, ma‟muriy jarayonlarning ta‟siri ostida doimiy o’zgarishi qayd qilinishi bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Oldingi davrlarda Rossiya miqyosida kartografik materiallar tarkibining yangilanishi davlat byudjet mablag’lari hisobidan amalga oshirilishi belgilangan bo’lib, hozirgi vaqtda bu tartib deyarli to’liq holatda olib tashlangan. Bunda kartografik materiallarni yangilash jarayoni odatda, 10-15 yil oldin tuzib chiqilgan va hozirgi kunda mavjud haqiqiy holatda aks ettirib bermaydigan xaritalar ustida amalga oshiriladi. Bundan tashqari, ekin maydonlarining turli xil uchastkalarida, shuningdek bitta uchastkadan boshqasiga o’tilganda tuproqlar qatlamining va ekin turlarining vegetatsiya davriga bog’liq tavsiflari o’zgarishi qayd qilinadi. Bu yo’nalishdagi ma‟lumotlar, birinchidan - ekinlar xosildorligini prognoz qilish va tahlil qilish bo’yicha faoliyat olib boruvchi mutaxassislar uchun zarur hisoblanadi, ikkinchidan - har bir aniq ekin maydonlari yoki uchastkalar bo’yicha tadbiq etiluvchi agrotexnik chora- tadbirlarni rejalashtirish asosini tashkil qilishi qayd qilinadi, aksincha holatlarda esa - samaradorlikka salbiy ta‟sir ko’rsatuvchi sarf- harajatlar va xosildorlikning yo’qotilishidan qochib bo’lmaydi. Sezilarli darajada « ortiqcha » sarf-harajatlarni talab qiluvchi yana bir manba - bu qishloq xo’jaligi texnikalaridan past samaradorlikda foydalanish bilan bog’liq hisoblanadi. Bu ortiqcha sarf-harajatlar qiymatini kamaytirish quyidagi yo’nalishlarda amalga oshirilishi mumkin:

 Texnikalarning barcha harakatlanishlarini avtomatik tarzda hisobga olish, jumladan bosib o’tilgan yo’l va ishlov berilgan er maydonlarini hisoblash;  Yoqilg’i-moylash materiallarining (YOMM) talon-taroj qilinishining oldini olish (YOMM sarfini monitoring qilish tizimini joriy qilish);  Texnikalarni bazadan ishlov beriluvchi ekin dalalarigacha olib borishning optimal marshrutlarini aniqlash;  Xosilning yig’ib olinish joyidan qabul qilish punktiga etkazilishida optimal marshrutlarni aniqlash;  Dala ishlarini bajarishda texniklarning joyini o’zgartirish tezligini nazorat qilish. « Aniq dehqonchilik » (Precision Farming) deb nomlangan - qishloq xo’jaligi maxsulotlarini ishlab chiqarishda kompleks texnologiyalar horijda 1990-yillardan boshlab faol holatda tashkil qilina boshlangan va dunyo miqyosida qishloq xo’jaligi fani sohasida ushbu yo’nalishdagi texnologiyalar agrar tarmoqqa tegishli tadbirkorlikni (biznes) nisbatan yuqori sifat darajasiga olib chiqish imkonini beruvchi ilg’or texnologiyalardan biri hisoblanadi. Bu texnologiyalar zamonaviy bozor sharoitida muvafaqqiyatli faoliyat olib borishda quyidagi keltirilgan 3 ta asosiy masalalarni hal qilishni ta‟minlab berish quroli sifatida o’rin tutadi - ya‟ni, bunda o’z vaqtida ta‟minlanuvchi ob‟ektiv axborotlarning mavjudligi, ishonarli boshqaruvga oid qarorlarning qabul qilinishi imkoniyatlari va bu qarorlarni amaliyotda ro’yobga oshirish imkoniyatlari masalalari nazarda tutiladi. Ixtisoslashtirilgan texnik vositalar va dasturiy ta‟minot yordamida ushbu keltirib o’tilgan, uchta o’zaro chambarchas aloqadorlkidagi masalalarni hal qilish mumkin. Shuningdek, quyidagi keltirilgan kenja tizimlarni o’z tarkibiga qamrab oluvchi, majmuaviy dasturiy-texnik vositalarni tuzib chiqish natijasida maksimal samaradorlikka erishiladi: 1. Aniq dehqonchilik uchun apparatlarga oid vositalar - parallel holatda quyidagi jarayonlarni amalga oshirish tizimi:  Tuproq sinov namunalarini olish va tuproq tahlillarini bajarish;

 Differensial kiritish tizimlari;  Xosil datchiklari. 2. Qishloq xo’jaligi ekinlarini monitoring qilish:  Er maydonlarining ishchi holatdagi uchastkalari chegaralarini monitoring qilish;  Er maydonlarining agrokimyoviy monitoring qilinishi;  Xosil holatini xaritaga tushirish;  Joyning shart-sharoitlarini tahlil qilish; 3. Texnikalarni monitoring qilish:  GPS - navigatsiya asosida ma ‟ lumotlarni avtomatik tarzda yig ’ ishni amalga oshirish ;  Texnikalarning joyini o’zgartirish jarayoni vizualizatsiyasi;  Qishloq xo’jaligi ishlarini tezkor tavsifda hisobga olish; 4. Texnologik rejalashtirish va boshqarish:  Texnik-iqtisodiy rejalashtirish;  Tezkor rejalashtirish;  Qishloq xo’jaligi maxsulotlarini tezkor tavsifda hisobga olish; 5. Ma‟lumotlarning nashr qilinishi va Internet tarmog’i orqali tarqatilishi. Nazorat savollari: 1. "Aniq dehqonchilik" nima? 2. Kompleks dasturiy - texnik vositalar qanday imkoniyyatlar beradi? 7.3. Aniq dehqonchilik uchun apparat vositalari Aniq dehqonchilikda barcha apparat vositalari o’lchashlarni amalga oshirish va datchiklarning ko’rsatkichlarini qayd qilish bo’yicha GPS- navigatsiyaga asoslanadi. Etkazib beriluvchi qurilmalar bu qurilmalar o’rnatiluvchi texnik vositalar tarkibida avtonom tavsifda ish bajaradi. Biroq, ko’pgina ishlab chiqaruvchi firmalar tomonidan qurilmalar axborotlarni olish imkonini beruvchi maxsus ulanish moslamalari bilan jihozlanishi qayd qilinadi,

bu holat ushbu ma‟lumotlar asosida yagona boshqarish tizimini tashkil qilish imkonini beradi. Parallel holatda boshqarish (haydash) . GPS-navigatsiya asosida parallel boshqarish tizimi - bu zamonaviy qishloq xo’jaligi texnikalari uchun texnik jihatdan takomillashtirilgan va iqtisodiy samarador texnologiya hisoblanadi. Parallel holatda boshqarish tizimi ayniqsa, keng ko’lamda qamrab oluvchi agregatlar bilan ishlashda samarali ta‟sirga ega hisoblanadi. 7.3.1-rasm. Qishloq xo‟jalik texnikasiga o‟rnatiladigan zamonaviy GPS Trimple Su‟niy yo’ldoshlar navigatsiya tizimi yordamida to’g’ri chiziqli va Shuningdek, egri chiziq tavsifdagi yo’nalishlarda harakatlanishni amalga oshirish mumkin, bunda tizimning asosiy g’oyasi - bu haydash davomida o’zaro qo’shni holatdagi borib-kelish sohalarining bir-birini qoplash sohalari qiymatini minimallashtirish va ular oralig’ida bo’sh joylarning qolib ketmasligini ta‟minlashdan tashkil topgan bo’lib, bunda sarf-harajatlar haydash qurilmalari oraliqlarini o’rnatish yoki marker penasini o’zgartirishga emas, balki faqat qurilmalarni sotib olishga va o’rganish jarayoniga sarflanishi mumkin. Bunda o’zaro parallel yo’nalishlar chiziqlari to’g’ri yoki egri shaklga ega bo’lishi mumkin. Zamonaviy apparatlar ta‟minoti ikkita borib-kelishlar oralig’ida 20 sm gacha aniqlikni amalga oshirish imkonini beradi, RTK baza stansiyalaridan foydalanishda esa - bu qiymat 5 sm gacha aniqlikni tashkil qilishiga erishilishi mumkin. Sinov namunalarini olish qurilmalari va agrokimyoviy laboratoriyalar.

Tuproq tahlili natijalari yordamida o’simliklarning me‟yoriy holatda o’sishrivojlanishi uchun talab qilinuvchi, tuproq qatlami tarkibida mavjud bo’lgan ozuqa moddalarini aniqlash amalga oshiriladi. Tahlil natijalari asosida ekin maydonlari tuproqlariga solinuvchi o’g’itlar turlari va ularning miqdoriga aniqlik kiritiladi, bu qishloq xo’jaligi maxsulotlarini ishlab chiqishda muvafaqqiyatni belgilab beruvchi muhim omillardan biri hisoblanadi. Tuproq tahlili quyidagi 3 ta bosqichni o’z ichiga oladi: Tuproqdan sinov namunalarini olish . Tuproqdan sinov namunalarini olish jarayoni avtomobil kuzovi yoki kabinasiga o’rnatiluvchi maxsus sinov namunasini olish qurilmasi yordamida amalga oshiriladi. Sinov namunasini olish chuqurligi 60-120 sm ni tashkil qiladi. Shuningdek, sinov namunalarini olishda reprezentativ tanlanmalarni amalga oshirish imkonini beruvchi uslublarni to’g’ri tanlab olish muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Tuproq tahlili . Olingan sinov namunalari yuqori samaradorlikda ko’plab funksiyalarni bajaruvchi laboratoriyaga uzatiladi. Bunda tuproq tarkibidagi ozuqa moddalarini aniqlash imkonini beruvchi uslublardan foydalaniladi. O’g’itlarni solish bo’yicha ko’rsatma-tavsiyalar . Tuproq tahlili bo’yicha yakuniy natijalar - bu har bir ekin maydoni va har bir ekin turi bo’yicha talab qilingan o’g’itlarni solishni aniqlab beruvchi aniq tavsiyalarni ishlab chiqishdan tashkil topadi. Foydalaniluvchi tuproq sinov namunalarini olish qurilmalari avtomatik tarzda ish bajarish va sinov namunalarini olishni ko’p marta takroriylikda va tezkorlikda bajarishga mo’ljallangan bo’lib, navbatdagi bosqichda olingan tuproq namunalari tuproq tarkibidagi kimyoviy moddalarning taqsimlanish holatiga aniqlik kiritish elektron xaritalarni tuzib chiqish maqsadlarida tahlil qilinadi. Yig’ib olingan tuproq sinov namunalari tartib raqamlari bilan belgilab chiqiladi va boshqa laboratoriyaga junatiladi yoki bevosita, Sizning kompaniyangizda tashkil qilingan laboratoriyada tahlil qilinishi mumkin. Amalga oshirilgan tadqiqot-tahlil jarayonida tuproq tarkibida mavjud bo’lgan, nisbatan muhim ahamiyatga ega ozuqa moddalar - birinchi navbatda, N, P, K, shuningdek

bir qator holatlarda boshqa elementlar va kimyoviy birikmalar aniqlanadi, bunda olingan natijalarni qayta ishlash imkonini beruvchi maxsus dasturiy ta‟minotdan foydalaniladi va tuproq tarkibida kimyoviy moddalarning taqsimlanish holati bo’yicha natijalar xaritaga tushiriladi. Ushbu ishlab chiqilgan xarita ekin maydonlariga o’g’itlarning differensial tavsifda solinishi bo’yicha texnologik xaritalarni tuzib chiqish maqsadlarida va Shuningdek, talab qilingan o’g’itlar miqdori va o’simliklarni himoya qilish vositalari hajmiga aniqlik kiritish, hisoblash ishlarida foydalaniladi. 7.3.2-rasm. Avtomobil kabinasi ichidagi yoki kuzoviga maxkamlangan sinov namuna olish qurilmasi Xosil datchiklaridan foydalanish ekin maydoni birligiga nisbatan, xosildorlik qiymati va don xosilining tarkibi namlik qiymatini aniqlash imkonini beradi, Shuningdek kombaynning joylashish joyi va ekin maydonining notekislik darajasiga ham aniqlik kiritib beradi. Bu tizim har qanday hoxlagan modeldagi kombaynlarga o’rnatilishi mumkin va uning tarkibini GPS-qabul qilish qurilmasidan tashqari, bunkerdagi don hajmini optik usulda aniqlash datchigi, donning namlik darajasini aniqlash datchigi, ko’ndalang va bo’ylama yo’nalishda me‟yoridan og’ish qiymatini aniqlash datchiklari, xosildorlik qiymatini

elektronhisoblash moduli, bortga o’rnatilgan axborot berish tizimi, xotira kartasi, kalibrator qurilamalari tashkil qiladi. Datchiklarning ko’rsatkichlari asosida kombayn elevatorida don hajmi qiymati aniqlanadi va Shuningdek, donning namlik miqdori qayd qilinadi. Ushbu tizimni joriy qilishning ijobiy ta‟siri - bu agrokimyoviy tahlillar va xosildorlik xaritasini hisobga olish orqali, purkovchi va sepuvchi tipda ishlangan qurilmalarning funksiya bajarish texnologik xaritasini tuzib chiqish asosida, o’g’itlar va kimyoviy moddalar miqdori maqsadga muvofiq holatda kamaytirish imkoni tug’iladi. Tahlil qilish jarayoni xosildorlik va namlik miqdori xaritasi asosida, maxsus ixtisoslashtirilgan dastur bilan ta‟minlangan kompyuter yordamida bajariladi. O ’ g ’ itlarni differensial solish tizimlari . Qattiq va suyuq holatdagi o ’ g ’ itlarni , turli xil kasalliklar va zararkunandalarga qarshi kurash maqsadlarida kimyoviy moddalarni ekin maydonlariga texnologik xaritaga muvofiq , differensial tavsifda ishlatish o ’ g ’ itlarni oqilona sarflash va xosildorlikni oshirish maqsadida amalga oshiriladi va tarkibi - DGPS qabul qilish qurilmasi bilan jihozlangan , bortga o ’ rnatilgan kompyuter , EGNOS GPS antenna , tashqi tizimlar va dasturiy ta ‟ minot o ’ rtasida axborot almashinishni ta ‟ minlovchi chip - kartadan tuzilgan . Bu tizimdan foydalanish davomida dasturiy ta ‟ minot vositalari orqali agrokimyoviy tekshirishlar va ekin maydonlarining xosildorlik xaritasi ma ‟ lumotlari asosida applikatsion texnologik xaritalar tuzib chiqiladi . Olingan 10.7.3.3 - rasm. Hosil datchigi

natijalar chip-karta vositasida bortga o’rnatilgan kompyuterga uzatib beriladi. Xosil qilingan applikatsion xarita tizimi agregatning harakatchan terminali orqali dozatorning avtomatik tarzda boshqarilishini ta‟minlaydi. Ushbu tizimning joriy qilinishi - sarflanuvchi o’g’itlar va kimyoviy moddalarning miqdorini maqsadga muvofiq tarzda kamaytirish va xosildorlik qiymatini oshirish ko’rinishida ijobiy ta‟sir ko’rsatadi. Дозаторларнинг гидравлик 7.3.4-rasm. Sozlangan priyomnikli bo‟rtga o‟rnatilgan kompyuter Бортга ўрнатилган компьютер : AGROCOM CEBIS MOBILE Интеллектуал назоратчи терминал : AMAZON AMATRON клапани

O'xshashlar

Yer haqida umumiy ma’lumotlar

Geografik ma’lumotlarni yig’ish va boshlang’ich qayta ishlash

Tuproqshunoslikda geografik axborot tizimlari (GAT) asoslari

Tuproqshunoslikda geografik tizim uchun ma’lumotlarni yig’ish va kiritish

Tuproqshunoslikda geoaxborotlar ma’lumotlarining geo-makonga oid tahlil qilinishi