Замонавий халкаро сиёсат ва халкаро муносабатларни геосиёсий тахлил етиш муаммолари - Geografiya - Referatlar

Замонавий халкаро сиёсат ва халкаро муносабатларни геосиёсий тахлил етиш муаммолари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

152 KB

Ko'chirib olish

З амонавий халқаро си ё сат ва халқаро муносабатларни геосиёсий таҳлил этиш муаммолари Режа: 1.Халқаро сиёсат ва халқаро муносабатларни геосиёсий таҳлил этиш муаммолари . 2. Геосиёсат миллий сиёсат инструменти сифатида . 3. Ҳудуд ва давлат куч-қудратини тасаввур этишнинг замонавий талқини .

АҚШнинг “совуқ уруш”даги ғалабасининг сўнгги палласига қадар геосиёсий дуализм азалдан ўрнатилган қоидалар бўйича ривожланган, яъни талассократия ҳам, теллурократия ҳам Евроосиёда ҳудудий ҳамда стратегик мавқеъни имкон даражасида мустаҳкамлашга интилиб келган. Уларнинг ядро қуролига эгалик қилишга киришиб кетиши, умумсайёравий ҳукумронликка эришиш борасидаги саъй-ҳаракатлари баъзи геосиёсатчиларга ўта хатарли туюлган эди. Чунки бу икки куч бутун сайёрани бўлиб олгач, улар ўртасидаги зиддиятлар, “самовий уруш” назарияси вакиллари таъкилаганидек, Ердан ташқарига яъни коинот миқёсига кўчирилиши ва ҳатто бир-бирини йўқ қилиб юбориши (ядровий апокалипсис) эҳтимоли ҳам йўқ эмасди. Тарихнинг асосий геосиёсий жараёни бўлган талассократия ва теллурократиянинг ҳудудий жиҳатдан кенгайиш хусусияти мазкур фан учун маълум бўлса, унинг интиҳоси муаммо бўлиб турар эди. Бу борада сабаб-оқибат тамойилининг ҳеч қандай аҳамияти йўқ. Бу соҳадаги илмий маълумот ва хулосаларга таяниб айтиш мумкинки, тарихни геосиёсий нуқтаи назардан таҳлил этиш “Сув” ва “Қуруқлик” ўртасидаги қарама-қаршилик умумбашарий миқёсда ёйилгач, барҳам топади. Хўш, дуализмни ифода этган тизимлардан бири тўлиқ ғалабага эришганидан сўнг сайёрамиздаги воқеалар ривожи қандай кечиши мумкин? Назарий жиҳатдан қараганда бу жараён қуйидаги вариантлада ифодаланиши мумкин: 1-вариант . Талассократиянинг ғалабаси теллурократия цивилизациясининг таназзулига олиб келади. Сайёрамизда либерал-демократик тартибот ўрнатилади. Талассократиянинг моҳияти мутлақлашган ҳолда инсон ҳаётини ташкил этувчи ягона тизимга айланади. Ушбу тизимнинг икки жиҳатига эътибор қаратиш жоиз. Биринчидан, у мантиқий жиҳатдан зиддиятлардан холи бўлиб, унда геосиёсий тарихнинг бир тарафлама оқимининг қонуний тарзда якун топишини, яъни қуруқликнинг тўлиқ ҳукмронлигидан (анъанавий даврдан) денгизнинг тўлиқ ҳукмронлигига (ҳозирги давр) ўтиш жараёнини кузатиш, иккинчидан, ҳозирги вақтнинг ўзидаёқ ушбу жараён амалда рўй бераётганини қайд этиш мумкин. 2-вариант. Талассократиянинг ғалабаси икки цивилизация қарама-қаршилигига якун ясайди, аммо бу ҳол тараққиётнинг ушбу моделининг бутун дунёга тарқалишига олиб келмайди. Бу ҳол геосиёсий тарихнинг якун топганидан далолат беради, холос. Масалан, айрим мондиалистик назариялар вакиллари яқин келажакда дунёда “Қуруқлик” ва “Денгизнинг” ўзаро қарама-қаршилиги буткул барҳам топади, дея таъкидламоқда.

3-вариант. Теллурократиянинг мағлубияти вақтинчалик ҳодиса. Евросиё янгича шаклда ўзининг минтақавий вазифасини бажаришга киришади. Бунда минтақавий кучларни фалокатга олиб келган геосиёсий омиллар эътиборга олинади (янги минтақавий блок Жануб ҳамда Ғарбда ўзининг денгиз чегараларига эга бўлади, яъни “Евросиё учун “Монро доктрина”си амалга ошади). Натижада дунё ўзгача моҳият касб этган икки қутблилик ҳолатига қайтади. 4-вариант . Йуқоридаги манзарининг мантиқий давоми сифатида намоён бўлади. Унга кўра, икки қутб ўртасидаги қарама-қаршиликнинг янги босқичида теллурократия ғалаба қозонади. У ўзининг тамаддуний тараққиёт андозасини бутун дунёга тарқатиб, “тарихни ўз ҳоҳишига мос равишда якунлашга” интилади. Бошқача айтганда, бутун дунё “Қуруқликка” айланади ва ҳамма жойда идеократия ҳукмронлик қилади. “Дунё инқилоби” ҳамда Учинчи Рейхнинг сайёравий ҳукмронлик ғоялари тарихнинг шу шаклда интиҳо топишига сабабчи бўлган. Ҳозирги вақтда тарихий жараёнларнинг ривожида субъектив ва рационал омиллар муҳим аҳамиятга эга бўлгани туфайли биз баён этган тараққиётнинг тўрт эҳтимолий варианти геосиёсий жараёнларнинг муайян тарзда ривожланишини ифода этган воқеликдан йироқ изоҳ эмас. Аксинча, улар минтақалар миқёсида олиб бориладиган жараёнларни бошқариш мумкин бўлган амалий геосиёсий позиция деб қаралиши лозим. Геосиёсатнинг икки муҳим тамойили қаторида алоҳида ўрин тутадиган тушунча – R imland (қирғоқ ҳудуди) категориясидир. Rimland гоҳ талассократиянинг, гоҳ теллурократиянинг бир қисми бўлиши мумкин бўлган таркибий макондир. Бу жуда ҳам мураккаб ва шу билан бирга маданий жиҳатдан бой минтақа ҳисобланади. Денгиз муҳити ҳамда сувнинг таъсири натижасида “қирғоқ ҳудуди”да ҳамиша изчил тараққиёт кузатилади. Геосиёсий асарларда денгиз оламига нисбатан умумлаштирилган ҳолда “Кема” ёки “Орол” тушунчаси қўлланилса, қуруқликка нисбатан “Уй” ёки “Империя” иборалари қўлланилади. Ана шу қоидага кўра Rimland гоҳида “Орол” ва “Кема”, гоҳида эса “Империя” ва “Уй” тарафга ўтади. Мазкур тушунчалар мазмун-моҳиятини ойдинлаштиришга ҳаракат қилиб кўрамиз. Rimland қуруқлик ва денгиз кучларининг тўқнашуви рўй берадиган қандайдир оралиқ ёки ўткинчи муҳит эмас. У мустақил мантиққа эга бўлган, шунингдек, талассократия ва теллурократияга жиддий таъсир ўтказадиган мураккаб воқелик ҳисобланади. Шу маънода, у тарихнинг объекти эмас, балки унинг фаол субъектидир. Талассократия ва теллурократиянинг rimland учун кураши шунчаки стратегик мавқени қўлга киритишга қаратилмаган. Rimland ўзига хос ҳамда тарихий иродага эга бўлса-да, уни геосиёсий қарама-қаршиликдан холи тассавур этиб бўлмайди. Зеро Rimland маълум

даражада танлаш эркинлигига эга, бўлишига қарамай у ёки талассократияни ёхуд теллурократияни танлаши зарур. Ана шу туфайли “ички ярим ой” аксарият ҳолларда инсоният цивилизацияси тарқалган ҳудуд, деб талқин этилади. Бу ҳудуд ичкарисида консерватизм, унинг ташқи қисмида эса тартибсизлик таҳдиди ҳукмронлик қилади. “Қирғоқ ҳудудлари” жойлашуви нуқтаи назаридан жуғрофий ҳолатдан келиб чиқадиган муаммоларни бартараф этишга мажбурдирлар. Rimland чегаравий ҳудуд, чизиқ ёки бошқача айтганда, чегаравий йўлакдир. Айни пайтда у том маънода чегара ҳамдир. Бундай уйғунлик “чегара” тушунчасига геосиёсий нуқтаи-назардан таъриф беришда муҳим аҳамиятга эга. Давлатлар ўртасидаги чегаралардан фарқли ўлароқ, геосиёсатда бу атама ўзгача, яъни дастлабки андозага асосланган ҳолда таҳлил этилади. Барча чегаралар учун умумий асос бўлган ушбу тарихий-жуғрофий ҳамда маданий тушунча ана шу андозанинг негизини ташкил этади. Қирғоқ ҳудудларининг эни ёки кенглиги материкка ташқаридан, яъни денгиз тарафдан келадиган босқинчилар кўзи билан қараш натижасида шаклланади. Айнан қирғоқ “денгиз кучлари” учун қуруқликнинг ичкарисигача кириб борадиган йўлак ҳисобланади. Материк учун эса, қирғоқ, аксинча, сўнгги маррадаги чизиқдир. Қирғоқни чизиқ сифатида талқин этиш “қуруқлик ҳуқуқшунослигига” хос бўлган қарашдир. Қирғоқ ҳудудлари материкдан, (яъни Евроосиёдан) узоқда бўлган денгиз давлатлари учун келажакда босиб олиш мумкин бўлган мустамлакалар бўлиб, уларни асосий қитъадан ажратган ҳолда стратегик маконга айлантириш мумкин. Шу билан бирга, талассократия намоёндалари қирғоқ ҳудудини охиригача эгаллаш қийинлиги, қитъа ичкарисидан хавф туғилганда кемага ўтириб ватанга, “оролга” сузиб кетиш мумкинлиги тўғрисидаги хулосага келганлар. Қирғоқнинг чизиқ бўлишига сабаб денгиз босқинчиларининг минтақа ичкарисига маълум даражадагина кириб боришлари хавфсиз эканлиги билан боғлиқ. Денгиз ҳамда қуруқлик тўғрисидаги ҳар икки йўналишдаги қарашларни ўзида мужассамлаштирган геосиёсат фанида rimland чегара-чизиқ шаклидаги ўзига хос воқелик сифатида намоён бўлади. Унинг (яъни rimland нинг) хусусиятлари эса шу ҳудудда қайси унсур устунлик қилишига боғлиқ. Масалан, Хитой ва Ҳиндистоннинг кемалар қатнашига қулай бўлган улкан океан қирғоқлари ҳам энг тор ҳажмдаги чизиқ ҳисобланади. Чунки ушбу ҳудудлар маданий жиҳатдан қуруқликка мослашган ҳудудлар бўлиб, қирғоқлари жуда тор ҳажмга эга ва қитъанинг сув билан туташган маррасинигина ифода этади. Европа ва асосан Ўрта Ер денгизидаги қирғоқ ҳудудлари нисбатан кенгроқ ҳажмга эга бўлиб, материк ичкарисигача чўзилиб кетган. Масалан, геосиёсий нуқтаи назаридан назардан НАТОнинг

аъзоси сифатида Туркия ҳудуди тўлиқ “римланд”нинг чегара ҳудудида жойлашган. Унинг қитъа ичидаги чегаралари анчагина ҳудудни эгаллаган римланд чегарасини ифода этади. Ушбу давлатнинг қўшниси – Эрон эса денгиз кучлари таъсиридан холи бўлгани туфайли, Ҳиндистон ва Хитой сингари жуда тор чизиқдан иборат геосиёсий чегарага эга. Лекин, ҳар иккала ҳолатда ҳам сўз том маънодаги маъмурий белги эмас, балки геосиёсий чегара ҳақида бормоқда. Аён бўладики, геосиёсий чегара муваққат, ўзгарувчан ва шарт- шароитларга узвий боғлиқ ҳодиса бўлиб, вазиятга қараб кенг майдондан тор чизиққа қадар ўзгариб туриши мумкин. Геосиёсатдаги бундай ёндашув чегара масаласи билан боғлиқ бўлган нисбатан хусусий муаммоларни таҳлил этишда ҳам қўлланади. У давлатлар ўртасидаги чегараларни “ҳажм жиҳатидан ўзгарувчи ҳудудлар”, деб ҳисоблайди. Чегаравий ҳудуд ҳажмининг кенгайиши ёки торайиши минтақанинг умумий тараққиётига боғлиқ. Шунга боғлиқ ҳолда ушбу ҳудудлар тегишли ўлчам доирасида ўз шакли ва йўналишини ўзгартириб туради. Ушбу ёндашув нуқтаи назаридан ҳатто айрим давлатлар ҳам “геосиёсий чегара” тушунчаси доирасига киритилиши мумкин. Масалан, Англиянинг таклифи билан Россия ва Германия ўртасида ташкил этилажак “санитар кордон” ғояси остида Болтиқбўйи ва Шарқий Европа давлатларидан иборат “ҳеч кимга тегишли бўлмаган” (ярим мустамлака ва Англияга йўналган) ҳудудни қамраб олиши кўзда тутилган эди. Россия ва Германиянинг минтақавий сиёсати эса, аксинча, бу ҳудудни чизиққа айлантиришга (Брест-Литовск, Раппало, Риббентроп-Молотов пакти) қаратилган эди. Талассократ- атлантистлар сунъий равишда etats-tampons деб аталмиш “оралиқ давлатлар” ни ташкил этиш орқали ушбу чегаравий чизиқни имкон қадар кенгайтиришга ҳаракат қилишди. Бунга мисол тариқасида Шимолий ва Жанубий Корея, Шарқий Европа ва Болқонда ташкил этилган давлатлар, Марказий Осиё республикаларини келтириш мумкин. Айни пайтда энг ривожланган талассократия (Англия, АҚШ) бу ҳолатда икки хил андозани қўллайди: ўз ороллари чегараларини имкон қадар торайтириб, чизиқ ҳолига келтириш, Евросиё қирғоқ ҳудудларини эса кенгайтиришга интилган. Минтақавий геосиёсат учун эса худди шу тамойилнинг қарама-қарши йўналишда, яъни Евросиё чегаралари чизиқ, Америка чегаралари эса кенг ҳажмдаги йўлак тарзида қўлланиши мантиқан тўғри бўларди. R imlandни тарихда “цивилизация бешиги” бўлган, дея талқин этиш “чегара-ҳудудларида”ги давлатларнинг геосиёсий позициясига жиддий таъсир кўрсатади. Ана шу нуқтаи назардан денгиз давлатлари ҳам қитъачи давлатлар ҳам “чегара ҳудудлари”нинг маданий-интеллектуал имкониятларини ўзларига оғдиришга ҳаракат қилишади. Бундай геосиёсий салоҳиятдан оқилона фойдала билиш қарама-қарши томонларнинг геосиёсий стратегия санъатига боғлиқдир.

Бу санъатни мукаммал эгаллаган “денгиз кучлари” ҳамиша босиб олинган ерларни тез ва тўлиқ ўзлаштириш ҳамда улардан оқилона фойдаланишга интилиб келган. Бу уларни қуруқлик босқинчиларидан ажратиб турган. Негаки қуруқлик босқинчилари босиб олинган ҳудудларни “ўзиники”, деб ҳисоблаб ундан самарали фойдаланишга шошилмаган. 2. Геосиёсат миллий сиёсат инструменти сифатида Таъкидлаш жоизки, геосиёсий қонуниятлар сиёсий тарих, дипломатия тарихи ҳамда стратегик режалаштириш ва таҳлил этишда айниқса қўл келади. Ушбу фаннинг социология, сиёсатшунослик, этнология, ҳарбий стратегия, дипломатия, дин тарихи каби кўпгина фанлар билан кесишув нуқталарига эга. Айрим мутахассислар ушбу фаннинг кўпгина ҳолларда иқтисодиёт билан ҳам узвий боғлиқлигини назарда тутиб, “геоиқтисодиёт” деб номланган фанни киритиш таклифини илгари сурган. Ҳозирги вақтда турли фанларнинг интеграциялашуви таъсирида янги умумий фанлар (макрофанлар) ва андозаларнинг шаклланиши жараёнида геосиёсат ҳам назарий тадқиқотлар учун, ҳам умумсайёравий ёки муайян давлат ёхуд давлатлар ҳамжамияти миқёсидаги мураккаб тамаддуний жараёнларни бошқаришда ғоят муҳим амалий аҳамият касб этиб бормоқда. Бу келажак фани бўлиб, унинг асослари нафақат махсус ўқув юртлари ва академияларда, балки оддий мактабларда ҳам ўқитилади. Геосиёсатнинг ижтимоий соҳадаги аҳамияти ҳам ортиб бормоқда. Ахборотнинг ривожланиш даражаси, оддий инсоннинг бутун минтақа миқёсида рўй бераётган ҳодисаларга фаол жалб этилгани, оммавий ахборот воситаларининг “мондиализация”си – буларнинг барчаси геосиёсий тафаккурни биринчи ўринга олиб чиқади, халқлар, давлатлар, тузумлар ва динларни соддалаштирилган ягона шкала воситасида тафсифлашга хизмат қилади. Бу эса энг оддий телерадио янгиликларнинг ҳам маъносини оз бўлсада тушунарли қилишга ёрдам беради. Халқаро муносабатларга оид янгиликларга нисбатан heartland, rimland, World Island каби геосиёсий атамалар қўлланган заҳоти барчанинг нигоҳида аниқ манзара гавдаланади, рўй берган воқеани англаш учун махсус билим талаб қилинмайди. Масалан “НАТОнинг Шарққа кенгайиши” ушбу ёндашув бўйича rimland ҳажмининиг кенгайиши ва талассократиянинг кучайишини, Германия ҳамда Франция ўртасидаги Европа ҳарбий кучларини тузиш тўғрисидаги битим “минтақавий теллурократик тузилма томон қўйилган қадам” экани, “Ироқ ва АҚШ ўртасидаги тўқнашув Форс кўрфазидаги қирғоқ ҳудудларини бевосита назорат қилишга тўсқинлик қилаётган талассократик тузилмани йўқ қилишга интилишилари” ни англатади ва ҳоказо.

Шу ўринда, геосиёсий ёндошувнинг ички ва ташқи сиёсатга таъсири ҳақида тўхталиш мақсадга мувофиқ. Агарда сиёсий партиялар, ҳаракатлар ёки ҳокимият тузилмалари ҳатти-ҳаракатларининг геосиёсий мазмуни маълум бўлса, уларни умумбашарий манфаатлар тизими билан қиёслаш ва асл мақсадларини билиб олиш мумкин. Масалан, Россиянинг Европа давлатлари (асосан Германия) билан интеграциялашуви – теллурократик учлар, яъни евросиёликлар фаолияти ҳосиласидир, дея баҳоланиши лозим. Зеро бундай саъй-ҳаракат негизида мамлакатда “социалистик” ғояларнинг кучайиши мумкинлигини олдиндан башорат қилиш мумкин. Москванинг Вашингтон билан яқинлашуви эса, аксинча, талассократик йўналиш асосида рўй бериши ва “бозор муносабатлари” тарафдорларининг кучайиши муқаррарлигини билдиради. Шундай қилиб ички геосиёсий қонуниятлар муайян мамлакатда айирмачилик ҳатти-ҳаракатларининг сиёсий сабаблари, шунингдек, турли маъмурий тузилма ҳамда вилоятлар ўртасида икки томонлама ва кўп томонлама тузиладиган турли хил битимларнинг туб моҳиятини осонгина англаш имконини яратади. Дарҳақиқат, ҳар бир воқеа-ҳодиса геосиёсий услуб воситасида таҳлил қилинганда у аниқ маъно-мазмун касб этади. Бинобарин, бундай ёндашув билан воқеа-ҳодисаларни таҳлил этиш ҳамда истиқболни белгилашда ғоят самарали натижаларга эришиш мумкин. Геосиёсатнинг миллий сиёсат инструменти сифатидаги мазмуни унинг амалий моҳиятидан келиб чиқади. Чунки шўро тизими ҳамда Варшава шартномасининг парчаланиши оқибатида Евроосиё қитъасида кўплаб янги давлатларнинг пайдо бўлиши, ер юзидаги энг улкан қитъада кучларнинг стратегик мувозанатининг қайтадан тақсимланишини тақозо этди. Россия улкан ҳудудини сақлаб қолган бўлса-да, дунё миқёсидаги қудратли давлатдан минтақавий даражага тушиб бормоқда. Хитой ҳарбий ва иқтисодий жиҳатдан қудратли кучга айланди. АҚШнинг Евроосиё атрофидаги таъсир доираси йилдан-йилга кенгаяётир. Ҳиндистоннинг ҳам сиёсий, ҳарбий ва иқтисодий салоҳияти сезиларли даражада кучаймоқда. Бундай вазиятда ер юзида стратегик мувозанатнинг қайтадан ўрнатилиши бир неча ўн йилликларга чўзилиши мумкин. Натижада Кавказ ёки Марказий Осиё каби минтақалар у ёки бу куч ёки кучлар бирлигининг гравитацион майдони доирасига тортилиб бориши табиий. Марказий Осиё минтақаси ҳам турли кучлар билан жадал геосиёсий таъсирлашувга киради ва ўз ўзидан у ёки бу қудрат атрофида ягона географик ва сиёсий бирлик шаклида ёки алоҳида алоҳида ҳолда бирлашади. Акс тақдирда Марказий Осиё республикалари ўзаро бирлашган ҳолда алоҳида сиёсий ва иқтисодий кудрат барпо этишлари керак бўлади. Геосиёсий тадқиқотларга кўра Евроосиёда кечаётган барча геосиёсий жараёнлар тарихан шаклланган қатъий қонуният асосида қирғоқ ҳудудлардан қитъанинг марказига

интилишга қаратилган. Бунга биринчи жаҳон ва иккинчи жаҳон урушлари, шунингдек кейинги 15 йил давомида Болқон ярим ороли минтақасида, Ироқ, Кавказ, Афғонистон ва Шимолий Корея атрофида кечаётган жараёнлар яққол мисолдир. Бу жараёнларнинг жиддийлашуви дунёни қайтадан бўлиб олишга интилишни ифода этар экан, бундай пайтларда айнан Евроосиёни қўлга киритиш биринчи галдаги ва асосий вазифа эканлиги ўртага чиқади. Қудратли давлатлар ўртасида кечган шафқатсиз қирғинбарот курашлар айнан ана шу қитъада стратегик мувозанатнинг бузилиши оқибатида келиб чиққан. Иккинчи жаҳон урушидан сўнг авжига чиққан қуролланиш пойгаси ҳам геосиёсий тадқиқотларда акс этган ер юзида минг йиллардан давом этиб келаётган икки куч қарама- қаршилигини ифода этади. Кенг маънода “хартланд” ва “римланд” ўртасида зиддият, бошқача айтганда ер юрагига интилиш бугунги кунда ҳам юз йиллардан бери давом этиб келаётган геосиёсий жараёнларни белгилаб бермоқда. Бу жараёнлар геосиёсатчи олимлар томонидан чуқур илмий тадқиқотлар орқали ўрганилган ва айнан ушбу изланишлар кўпгина ҳарбий ҳаракатларининг назарий асоси бўлиб хизмат қилган. Ҳар икки жаҳон урушларида ҳам Берлин – Москва – Токио ёки Рим – Берлин – Токио, Вашингтон – Лондон - Москва иштирокидаги геосиёсий лойиҳалар асосида қитъа тақдири геосиёсий ўйинлар саҳнасига айланган ва қонли урушлар рўй берган. Қудратли давлатлар айнан геосиёсий тадқиқотлар асосида ўз ташқи стратегиясини қуришган, ташқи сиёсат борасида муҳим қарорлар айнан геосиёсатчиларнинг қатъий маслаҳатларига таянган ҳолда амалга оширилган. Буни Британияда ўн тўққизинчи аср охири ва йигирманчи аср бошларида яшаб ўтган Хэлфорд Маккиндер ҳамда ўтган асрнинг сўнги чорагида алоҳида шов-шувга сабаб бўлган геосиёсатчи олимлар С.Хантингтон, Ф.Фукуяма ёки З.Бзежинскийлар мисолида яққол кузатиш мумкин 1 . С.Хантингтон ўз асарида турли цивилизациялар ўртасидаги тарихий рақобат сирларини айнан геосиёсий талқинда қўлга олади. У турли цивилизацияларни талқин қилар экан Марказий Осиёнинг геосиёсий аҳамияти ва қандай геосиёсий кучлар таъсирида эканлигини кўрсатиб беради. Ф.Фукуяма умумбашарий миқёсдаги мондиализмнинг тарғиботчиси сифатида майдонга чиқади. Унинг асарида ҳам нафақат минтақалар, балки қитъалар тақдири геосиёсий нуқтаи-назардан ягона марказга бўйсундирилишини ўз ичига олади. Бзежинский эса ўз асарида ер юзидаги геосиёсий кучлар ўртасидаги рақобат стратегиясини очиқдан-очиқ кўрсатиб етакчи кучлар ўртасидаги рақобат айнан геосиёсий қоидаларга асосланишини исботлаб берди. 1 С.Хантингтоннинг машҳур “Цивилизациялар тўқнашуви ва дунё тартиботининг қайтадан қурилиши” асари, Ф.Фукуяманинг “Тарих интиҳоси” мақоласи ҳамда З.Бзежинскийнинг “Буюк шахмат тахтаси” асарлари назарда тутилмоқда.

Евроосиёда стратегик мувозанатнинг бузилишини мамлакатимиз ва минтақамиз атрофида кечаётган воқеа-ҳодисалар мисолида осонроқ тушуниш мумкин. Аниқроқ айтганда, 199 йилдан 2005 йилгача биргина Ўзбекистонда рўй берган террорчилик актлари Марказий Осиё атрофида кейинги ўн йилликларда рўй бераётган геосиёсий жараёнларнинг оқибати эканлигини намоён этди. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.Каримов бу воқеанинг буюртмачилари узоқ хорижда эканлигини, умуман бундай воқеалар ёқилғи-энергетика захиралари улкан минтақалар атрофида ташқи таъсир остида рўй беришини таъкидлаганларида, геосиёсий жараёнларнинг муҳимлиги янада ойдинлашади. Ана шу нуқтаи-назардан бундан буён геосиёсатнинг туб моҳиятини ўрганиш, бу соҳада илмий тадқиқотлари олиб бориш айниқса муҳим аҳамият касб этади. Марказий Осиёнинг геосиёсий аҳамияти ва унинг хавфсизлиги тўғрисида ҳам даставвал исмлари қайд этилган хорижлик мутахассислар ва геосиёсатчилар атрофлича фикр билдиришган. Чунки Марказий Осиё қитъадаги энг йирик кучлар, жумладан Россия, Хитой, Ҳиндистон ва Эроннинг ўртасида жойлашганлиги туфайли унинг турли манфаатлар тугунида эканлигини бирдиради. Минтақавий хавфсизлик тўғрисидаги ҳар қандай тадқиқот айнан геосиёсий нуқтаи-назардан қўлга олиниши, минтақанинг турли геосиёсий кучлар ҳамда марказлар ўртасида жойлашганлигидан келиб чиқилиши керак бўлади. Бунинг учун эса геосиёсат фанининг назарий моҳиятини англаш, хавфсизлик категориясини эса айнан геосиёсий қоидалар асосида қуриш мақсадга мувофиқдир. Геосиёсий муаммолар илмий муаммо сифатида Ўзбекистонда фақат мустақилликка эришилгандан кейин ўрганила бошланди. Маълумки, ҳар бир давлат мустақил ривожланиш йўлига қадам қўяр экан, ўз миллий манфаатлари тизимини аниқ белгилаб олиши, миллий хавфсизликни таъминлашнинг энг асосий тамойиллари ҳамда устувор йўналишларини ишлаб чиқиши зарур. Бунинг учун миллий ёки минтақавий хавфсизлик қандай тамойилларга асосланишини чуқур ўрганиш мақсадга мувофиқдир. Хавфсизлик ҳодисасини геосиёсий асосда тадқиқ қилиш Ўзбекистонда илгари олиб борилмаганлиги туфайли етакчи давлатларда бу борада олиб борилган изланишларга таянишга тўғри келади. Маълумки геосиёсий муаммолар собиқ иттифоқнинг марказий қисмидаги махсус тадқиқот марказларида тегишли мутахассислар томонидан ўрганилган. Барча иттифоқдош республикаларда бўлгани каби Ўзбекистонда ҳам ижтимоий-сиёсий соҳадаги олимларнинг хавфсизлик масалаларига бўлган илмий қизиқиши қатъий чекланган эди. Бунга сабаб иттифоқдош республикаларнинг миллий манфаатлари ягона миллат аталмиш “совет халқи” манфаатларига бўйсундирилган бўлиб, ҳар бир миллатнинг ўз миллий манфаатлари бўлиши мумкинлиги ҳақидаги фикр қаттиқ таъқиб этилган эди. Бундай

ҳатти-ҳаракат коммунистик мафкурага қарши чиқиш, айирмачилик, халқ душмани ва ҳакозо тамғалар билан аёвсиз қораланган. Илмий жамоатчилик учун миллий хавфсизлик ва миллий манфаат мавзулари ёпиқ мавзу бўлиб, тадқиқотчилар ўз миллий манфаатларини четлаган ҳолда иттифоқ манфаатини миллий манфаат сифатида тан олгани ва улуғлагани учун илмий даражага эга бўлган. Бир сўз билан айтганда ўз миллий манфаатларини қанчалик англаган бўлмасин, олимлар ва тадқиқотчилар бошқа йўналишларда илмий изланишлар олиб боришга мажбур бўлганлар. Иттифоқнинг парчаланиши оқибатида дунё харитасида Марказий Осиё минтақаси географик, сиёсий ҳамда иқтисодий бирлик сифатида қайтадан намоён бўлди. Бу пайтда бир томондан миллий давлатчилик шаклларининг ривожланиши кузатилаётган бўлса, иккинчи томондан Марказий Осиёнинг умумий геосиёсий мавқеи, унинг геоиқтисодий салоҳияти мавзуси пайдо бўлди. Минтақага етакчи кучларнинг қизиқиши кучайди. Бундай вазиятда минтақада илгаридан манфаатлари бўлган ҳамда бу ерда янгидан иқтисодий манфаат шаклланаётган етакчи кучлар Марказий Осиёни сиёсий жиҳатдан бирликда кўришдан манфаатдор эмаслиги геосиёсий қоидалар призмаси орқали таҳлил қилинганда яққол намоён бўлади. Шу нуқтаи-назардан минтақавий хавфсизлик ҳодисаси фақат геосиёсий қоидалар ва жараёнлар контекстида тадқиқ қилиниши мақсадга мувофиқдир. Зеро етакчи кучлар у ёки бу минтақага кириб борар экан, аввало геосиёсий ва геоиқтисодий мақсадлардан келиб чиқишлари табиий. Масалан мустақиллика эришган Марказий Осиё республикалари табиий захираларга ғоятда бой мамлакатлар ҳисобланишади. Ушбу бойликларни жаҳон бозорига олиб чиқиш учун етакчи давлатлар ўртасида рақобат кечаётганлигининг гувоҳи бўлмоқдамиз. Бу жараёнда минтақадаги республикалар ўртасида мавжуд бўлган айрим зиддиятли масалалар ишга солиниши мумкин. Маълумки, Марказий Осиё республикалари айрим минтақавий масалаларнинг ҳал этилиши борасида бир хил фикрга эга эмаслар. Ушбу омилларнинг зарур пайтда ташқи кучлар томонидан ишга солиниши ва бунинг учун минтақа республикаларида турли гуруҳлар шакллантирилиши ҳам бугунги кунда сир эмас. Демак, геосиёсат ҳар қандай давлатнинг миллий манфаатларини ифода этувчи амалий аҳамиятга эга бўлган ташқи сиёсатдир. У миллий сиёсат инструменти сифатида ҳар қандай давлатнинг, шу жумладан, Марказий Осиё давлатлари ташқи сиёсатида ҳам ифодаланади. 3. Ҳудуд ва да в лат куч-қудратини тасаввур этишнинг замонавий талқини

XXI аср халқаро муносабатларда кучлар нисбати ўзгариб бораётган бир шароитда бошланди. Бутун инсониятни, жумладан, Ўзбекистонликларни ҳам бугунги даврнинг асосий жиҳатлари ташвишлантиради. Дунёнинг қиёфаси қандай тусга кирди? Инсоният ўз тараққиётининг қайси маррасига кўтарилди? XXI асрга келиб Евроосиёда тинчлик ва кучлар мувозанатини таъминлаш учун қандай имкониятлар пайдо бўлди? - деган саволлар барчани ўйлантириши табиий. Ушбу масалаларни, Марказий Осиё атрофида кейинги йилларда рўй берган геосиёсий жараёнлар орқали таҳлил этиш муаммони ёритишга ёрдам беради. Зеро, Марказий Осиё йирик кучлар ўртасидаги геосиёсий рақобатнинг асосий нуқталаридан бири эканлиги аён бўлмоқда 2 . Марказий Осиёдаги геосиёсий вазият бу ердаги кучлар мувозанатига таъсир этувчи энг муҳим омиллардан эканлигини назардан қочирмаган ҳолда, бевосита бу ҳудуддаги давлатлар қудрати, муаммолари ва улар олиб бораётган сиёсатни таҳлил этишга ҳаракат қиламиз. Марказий Осиёдаги мувозанатга бевосита таъсир этишдан манфаатдор бўлган Россия 2005 йилга келиб ўз бюджетида биринчи марта 30 миллиард долларлик йирик даромадга эришди. Айни пайтда, Россия олдида бир тарафдан ички ижтимоий-иқтисодий масалаларни ҳал этиш, иккинчи тарафдан, илгариги сиёсий мавқеини тиклашдек улкан ва мураккаб вазифа турибди. Россиянинг Евроосиёдаги асосий геосиёсий “ўйинчи” экани унинг юқоридаги вазифаларни муваффақият билан амалга оширишига боғлиқ. Россиянинг ички иши бўлиб кўринган ижтимоий-иқтисодий характердаги масалалар унинг Евроосиёда геосиёсий мувозанатнинг бузилишига ёки аксинча сақланиб қолиши ва ҳатто кучайишига ҳам таъсир этади. Россия ўз муаммоларини ҳал этиш учун зарур бўлган вақтни қўлдан бой бермаслик учун аввало МДҲ ҳудудида тинчлик сақланиб туришидан манфаатдордир. Айни пайтда, Россия Ғарб таъсирига тушиб қолаётган МДҲ давлатларини ўз таъсир доирасида сақлаб туришга ҳам ҳаракат қилади. Аммо Россия ўз муаммоларига қоришиб ётган бир пайтда Болтиқбўйи давлатлари бутунлай Европа ва НАТО тарафига ўтиб кетди, Украина ва Грузия ҳам шу йўидан бормоқда. Марказий Осиёда эса Ўзбекистондан ташқари барча давлатлар муайян ташқи таъсирга дош бериш ёки халос бўлиши қийин кечмоқда. Россиянинг МДҲ давлатлари манфаатларига мос равишда ташқи сиёсат олиб боришига таъсир қилувчи икки хил омил мавжуд. Бири собиқ шўролар тизимидан қолган ва Ельцин даврида янада мураккаблашган ижтимоий-иқтисодий характердаги ички муаммолар бўлса, иккинчиси Ғарбнинг Россияни парчалаб ташлашни кўзда тутган 2 Жалилов А. Ўзбекистон ва жаҳон ҳамжамияти. Маърузалар матни.- Т.:Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатия Университети, 2002 , 73 - бет.

интилишлари билан боғлиқ. Ички ва ташқи муаммоларни қуйидагича тавсифлаш мумкин. Ички муаммолар: - давлат бошқарув тизимини тўлиқ эгаллаб олган коррупция; - иқтисодий жиноятлар; - эски тузумдан қолган ва ҳозиргача бартараф этиш имкони бўлмаган ижтимоий- иқтисодий муаммолар; Ташқи омиллар: - Россиянинг таъсир доирасини торайтиришга қаратилган НАТОнинг Шарққа кенгайтирилиши, “рангли инқилоблар”ни амалга ошириш орқали Ғарб таъсиридаги “буфер” давлатларни шакллантириш; - халқаро террористик гуруҳларни қўллаб-қувватлаш орқали айирмачилик кайфиятларини кучайтириш; - Транснмиллий корпорациялар воситасида Россиянинг хом ашё захираларига эгалик қилиш; - Россияда демократик ислоҳотларни, фуқаролик жамияти тамойилларини жорий этиш мамлакат миллий яхлитлигига хорижий нодавлат нотижорат ваколатхоналарини очиш ёки шундай ташкилотларни ташкил этиш ва қўллаб-қувватлаш. Шундай қилиб, Евроосиёнинг асосий қисмини эгаллаган Россияга ҳам ташқаридан, ҳам ичкаридан салбий таъсир этувчи жиддий таҳдидлар ва муаммолар мавжуд. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.Каримов таъбири билан айтганда, “табиий бойликларининг қанчалик кўплигини тасаввур ҳам эта олмайдиган” 3 бу давлатга кўз тикканлар талайгина. Хусуан, АҚШнинг собиқ давлат котиби Мадлен Олбрайт “…бу қадар катта ҳудуднинг битта давлатга тегишли эканлиги адолатдан эмас”лигини таъкидлаб, давлатининг геосиёсий мақсадларини ошкор этган эди. Демак, Россия жўғрофий хусусиятлари, майдонининг катталиги, табиий захираларининг кўплигига қарамасдан қатор ички муаммоларнинг ҳал этилмагани боис Евроосиё стратегик мувозанатини бир ўзи сақлаб қолиши мумкин эмас. Бунинг учун МДҲдаги барча давлатларнинг бирлиги, бир ёқадан бош чиқариб ҳаракат қилиши талаб этилади. Бошқача айтганда, бу каби мураккаб масаланинг ҳал этилиши МДҲ давлатлари, жумладан, Марказий Осиё мамлакатларидаги ички барқарорлик ва улар олиб борадиган ташқи сиёсатига ҳам боғлиқдир. Шу маънода, Марказий Осиё давлатларининг Евроосиёдаги стратегик мувозанат масаласига нисбатан геосиёсий позициясига тўхталиш мақсадга мувофиқ бўлур эди. 3 И.Каримовнинг МДҲ давлат раҳбарларининг Санкт-Петербург учрашувига кетиш олдидан ОАВга Тошкент аэропортида берган интервьюсидан.

Евроосиё стратегик мувозанатига таъсир этадиган давлатлар қаторига Украина ва Белоруссияни киритиш мумкин. Бир неча йиллардан буён ҳукума инқирозини бошидан кечираётган Украинада президент, ҳукумат ва мухолифат ўртасидаги зиддият шу қадар авж олганки, бу мамлакатда соғлом сиёсий вазиятни яратиш ўта мушкуллигича қолмоқда. Украинадаги вазиятнинг нозик жиҳати унинг Ғарб ва Россия ўртасидаги геосиёсий ўйин қурбонига айланганлигига бориб тақалади. Айнан Ғарбдан келган кучлар Ғарбий ва Шарқий Украина феноменига урғу бердилар. Албатта, ўз миллий манфаатлари чегарасининг торайиб боришига қараб тура олмаган Россия тез орада Украинага сотиладиган газ нархини оширишини эълон қилди. АҚШ томонидан Украинада (Чехия ва Польшада ҳам) Ракетага Қарши Мудофаа (РҚМ) тизимини ўрнатиш тўғрисидаги 2007 йилнинг бошидаги эълони Россиянинг манфаатларига навбатдаги зарба бўлганлигини таъкидлаш мумкин. Маълумки, Украинанинг НАТО ва ЕИга қабул қилиниши эҳтимоли бир неча йиллардан бери таъкидланиб келинмоқда. Бу эса жиддий ўзгариш – яъни мамлакат сиёсий, иқтисодий, қолаверса маданий ёки янада кенгроқ, тамаддуний стратегиясининг шарқий йўналишдан Ғарб томон бурилаётганини кўрсатмоқда. Бу ўринда Ғарб олами Украинадаги унчалик жиддий католик омилини ҳам ишга солишга ҳаракат қилмоқда. Оқибатда Украина ва Россия тарихида бир неча бор рўй берган “ажралиш” жараёни яна бир бор рўй берди. Белоруссия ҳам Украина сингари Россия билан инқирозли муносабатлар гирдобига тушиб қолган. Евроосиё Иқтисодий Ҳамжамияти қароргоҳи жойлашган Белоруссия бу ташкилотнинг ривожланиши учун қанчалик ҳаракат қилмасин жўғрофий ва геосиёсий омиллар бунга йўл бермаяпти. Россия ва ЕИ ўртасида жойлашган Белоруссия узлуксиз икки ёқлама геосиёсий таъсир остида. Натижада Россия Билан иттифоқ тузиш режаси ҳам номаълум муддатга чўзилмоқда. Вазиятнинг ҳозиргидагидек давом этиши Белоруссия ўз сиёсий йўналишини аниқ белгилаб олишини бундан кейин ҳам мураккаблаштираверади. Бир сўз билан айтганда, жўғрофий жиҳатдан Европа ҳудудида жойлашганлигига қарамасдан Белоруссиянинг Европа Иттифоқи ёки НАТОга кириши учун биринчи навбатда у Россия билан келишувга эришиши керак бўлади. Акс тақдирда ҳар икки тарафдаги кучлар унинг ташқи сиёсатига тескари таъсир кўрсатаверади. Айрим мутахассислар Белоруссия учун энг мақбул йўли сифатида ЕИни кўрсатишаётган бўлса, бошқалари Россия Билан бирлашиш маъқул эканини таъкидлашмоқда. Белоруссиянинг ЕИ томон юриши Евроосиёдаги стратегик мувозанатда Россия мавқеининг заифлашуви ва аксинча Европа ёки бошқача айтганда Ғарб омилининг кучайишига олиб келади. Кавказ минтақаси ҳам Евроосиёдаги Янги тартибда фаол иштирок этаётган минтақа ҳисобланади. Грузия Россиянинг азалий ҳамкори бўлса-да, мустақиллик

йилларида бу мамлакат иқтисодий имкониятларининг чекланиб қолиши уни Россиянинг рақибига айлантирди. Ғарб бу минтақада ўзига шерик сифатида Грузияни танлагани бежиз эмас. Бундан ташқари, Грузияда Россия билан бўлган Шимолий Осетия ва Абхазия деб аталган “оловли нуқта”лар мавжуд бўлиб, уларни ишга солиш, аввало Россияни ташвишга солиш, кези келганда эса Грузиянинг ўзига ҳам қарши ишлатилиши мумкин. Кези келганда деганда, бу ерда Грузиянинг ўзи бир кун келиб Ғарбга қарши бўлиб қолган тақдирда миллатлараро негизда фуқаролар урушини бошлаш эҳтимоли назарда тутилмоқда. Россия эса бевосита ўз миллий манфаатлари чегарасида рўй берадиган бундай жараёнларга қараб тура олмайди ва албатта Грузиянинг Ғарбга қарши чиқиши учун қўлидан келган барча имкониятларини ишга солади. Грузия Ғарб билан яқин ҳамкорликка киришмасдан илгари Евроосиё стратегик мувозанатида катта аҳамиятга эга эмас эди. Аммо бундай шерикчилик бу давлатнинг Кавказ минтақасидаги стратегик аҳамиятини кескин ошириб юборди. Бошқача айтганда, бирор бир стратегик ашёга эга бўлмаган кичкина бир давлат тўсатдан, қарийб бир аср ҳамкорлик қилиб келган Россия қўшинларини ўз ҳудудидан ҳайдаб чиқарди ва унинг стратегик рақибига айланди. Бунга албатта Грузияда амалга ошган “рангли инқилоб” сабаб бўлди. Аммо бу инқилоб Грузияни Россияга қарши рақибга айлантиришидан ташқари, Грузия халқига на ижтимоий-иқтисодий ҳаётда на демократияни ривожлантиришда бирор бир наф келтирганини айтиш қийин. Аммо , бу ҳудудда Россиянинг манфаатларига навбатдаги жиддий зарба бўладиган Баку – Тбилиси – Карс нефть қувури лойиҳаси амалга оширилмоқда. 2007 йилнинг февраль ойида эълон қилинган бу ҳамкорлик Озарбайжон нефтини Грузия орқали Туркиянинг Қарс вилоятига ва ундан кейин Европага олиб чиқишни назарда тутувчи йирик стратегик лойиҳадир. Ғарб Евроосиё ҳудудидаги энергетика захираларини Россияни четлаб ўтган ҳолда дунё бозорига олиб чиқиш йўлларини ҳамиша излаб келганини назарда тутсак, Баку - Тбилиси - Қарс қувурининг амалга ошиши айнан ана шу режани ҳаётга тадбиқ этилишини англатади. Албатта, бу ерда Арманистон ўзининг иштирокини ва албатта ўзига тегишли бўладиган улушни “талаб” қилмоқда. АҚШдаги кучли арман диспораси бу стратегик лойиҳини амалга ошмаслигини талаб қилиб АҚШ раҳбариятидан амалий ҳаракат талаб қилмоқда. Бунга жавобан ана шу лойиҳа эълоқ қилинган кундан икки-уч кун ўтар-ўтмас АҚШ давлат департаментининг Кавказ минтақаси бўйича вакили бу лойиҳа тўғрисида ўзининг салбий муносабатини билдирди. Бошқа тарафдан Россия ҳам Грузиянинг “қилмиш”лари учун бу лойиҳани қўлламаслиги табиий. Оқибатда жуда амбицияли бўлган бу лойиҳа минтақада турли кўринишдаги зиддиятларга ва бутун Евроосиёдаги кучлар нисбатига таъсир кўрсатиши

мумкин. Евроосиёда ўз мавқуини мунтазам ошириб келаётган, Марказий Осиё ва Россиянинг ўртасида жойлашган Қозоғистоннинг геосиёсий йўналишига тўхталиб ўтиш жоиз. Қозоғистон МДҲ, ШҲТ ва Евроосиё Ҳамкорлик Ташкилотининг фаол аъзоси ҳисобланади. Бу ташкилотларга аъзолик Қозоғистон ташқи сиёсатининг тўлиқ Евроосиё ҳудудига йўналтирилганини намоён этади. Бинобарин, иқтисодий жиҳатдан ривожланиб бораётган Қозоғистон учун МДҲ давлатлари манфаатларига зид келадиган ташқи сиёсат юритишга асос йўқ. Аммо кейинги вақтда Қозоғистоннинг ўзи аъзо бўлган минтақавий ташкилотлар низомларига ва демакки, шу ҳудуддаги давлатлар манфаатларига зид ҳатти- ҳаракатлар кўзга ташланаётгани ғоят ачинарлидир. АҚШнинг йирик компаниялари Қозоғистон ғарбидаги Шимолий Каспий шельфида жойлашган энг йирик конлар ҳисобланган Тенгиз ва Қорачиғаноқ конларидан бир неча йиллардан бери нефть қазиб хорижга экспорт қилмоқда. АҚШнинг бундай жиддий иқтисодий манфаатлари Қозоғистонни ўз таъсир доирасида сақлаб туришни талаб этади. Буни таъминлаш учун эса Ғарбий давлатлар турли ноанъанавий усуллардан ҳам фойдалангани сезилмоқда. Шундай фаолият натижаси бўлса керак Қозоғистон ўзи фаол иштирокчи бўлган МДҲ ҳудудидаги минтақавий ташкилотларда фаоллиги кескин сусайиб кетди. Бу эса унинг Ғарбдаги иқтисодий шериклар манфаатларига оид айрим мажбуриятларни ўз зиммасига олганлигини намоён этади. Шуни таъкидлаш керакки, Қозоғистоннинг нефтга бойлиги бундан кейин ҳам унга турли таҳдидларни келтириб чиқариши мумкин. Қирғизистоннинг минтақавий вазиятга нистабан ёндошуви ҳам ўзига хосдир . Қирғизистондаги 2005 йилнинг март ойида ушбу мамлакатда юз берган ҳукумат инқирози А.Акаевнинг ҳокимиятдан четлашишга ва бир неча йиллар давомида қамоқда ётган собиқ ички ишлар вазири Ф.Куловни ҳукумат тепасига келтирди 4 . Президентлик лавозимини эса Жалолобод вилоятидан бўлган Қ.Бакиев эгаллади. Қирғизистонда вужудга келган вазият бу мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий тараққиёти натижасида эмас, балки ташқи геосиёсий таъсир оқибатида юз берди. Давлат раҳбарияти мамлакатнинг тарихий тараққиёт йўли, маданияти, дини ва миллат тийнатини ҳисобга олмаган ҳолда хориж политтехнологлари таъсирига тушиб қолди ҳамда ғарбона қадриятларнинг кириб келишига йўл қўйиб берди. Оқибатда иқтисодий ночор бўлган мамлакат аҳолиси мавжуд муаммоларни бартараф этиш учун ҳокимиятни алмаштириш зарур, деган хулосага келди. Эътиборли жиҳати шундаки, беш мингдан ортиқ хорижий нодавлат ташкилотлари 4 Узоқ давом этган ҳукумат инқирозидан кейин 2007 йилнинг январ ойида Қирғизистон Президенти Қ.Бакиев Ф.Кулов ҳукуматини тарқатишга қарор қилди.

ўн йилдан ортиқ давр мобайнида асосан ижтимоий-сиёсий, маънавий йўналишда юритган фаолияти ўз “мевасини” берди. Мамлакатдаги муаммоларнинг негизида аввало иқтисодий масала билан боғлиқ эканини эътиборга олмайдиган, уларнинг ечимини топа олмайдиган мухолифат пайдо бўлди ва халқни анъанавий йўналишидан тойдирган ҳолда миллий бирликка путур етказди. Қирғизистонда вужудга келган вазият ҳам Евроосиёдаги геосиёсий мувозанатни қўлга олишга интилаётган Ғарб давлатларининг иши экани аён бўлиб қолди. Маълумки, Қирғизистон ШҲТ аъзоси сифатида, ўз ҳудудида чет эл (бу ташкилотга аъзо бўлмаган давлатларнинг) ҳарбий қисмларини сақламаслик мажбуриятини зиммасига олган. Шунга қарамасдан, халқаро терроризмга қарши кураш пайтида Бишкек аэропортига жойлаштирилган АҚШнинг “Ганси” номли ҳарбий базасини Қирғизистон ҳукумати ҳали-бери чиқариш нияти йўқ 5 . Шуни таъкидлаш керакки, ШҲТ талаби билан “Манас” аэропортидан АҚШ ҳарбий базасининг чиқарилиши Қирғизистонда ижтимоий-сиёсий вазиятнинг янада чигаллашувига олиб келиши мумкин. Ҳозирги вақтда ташқи кучлар томонидан мамлакатни жануб ва шимолга бўлиб юбориш, жанубий вилоятлар –Ўш, Жалолобод ва Баткен ҳудудида фаолият олиб бораётган радикал кучларнинг қўллаб-қувватланиши бутун Фарғона водийсидаги барқарорликка путур етказиши мумкин. Қирғизистон ҳукуматининг жанубий вилоятлардаги ижтимоий-сиёсий вазиятни тўлиқ назорат қила олмаётганлиги, турли нодавлат нотижорат ташкилотлари ниқоби остида ташқи кучларнинг эркин фаолият юритаётгани, шунингдек, Қирғизистон ва Тожикистон ўртасидаги чегараларнинг заифлиги бу мамлакатни катта геосиёсий ўйин қурбонига айлантирмоқда 6 . Оқибатда Қирғизистон нафақат ШҲТ, балки Евроосиё Иқтисодий Ҳамжамияти олдидаги мажбуриятларини ҳам бажаришга ожизлик қилмоқда. Евроосиёда стратегик мувозанатни сақлаш, уни ташқи кучлар таъсиридан ҳимоялаш мақсадида ташкил этилган ушбу минтақавий ташкилотлар Қирғизистондан бу борада изчил сиёсат юритишни талаб этиши табиийдир. Қирғизистон бу вазиятда қирғиз халқининг стратегик манфаатларидан келиб чиққан ҳолда, мамлакат тарихи ва келажагини кўзда тутган ҳолда йўл тутиши лозим. Қирғизистоннинг Хитой ва Россия манфаатлари тўқнашадиган ҳудудда жойлашганлиги бу икки улкан давлатнинг унга бўлган муносабатида доим акс этиб туради. АҚШнинг бу мамлакат билан яқинлашувига 5 Майкова Г., Американская стратегия в Центральной Азии: кризис и расстановка региональных сил. - Кремл.Орг. , 2005, 16 июль . 6 Мухаммеджанов Б. Потеря властями Киргизии контроля над правоохранительными органами приведет страну к распаду .- Кремл.Орг. , 2006, 8 ноябрь .

сабаб эса бир томондан Хитойга нисбатан ўз таъсирини кучайтириш, иккинчи томондан Қирғизистонни Россия таъсиридан ихоталашга қаратилади. Марказий Осиёдаги стратегик мувозанатда Тожикистоннинг ҳам ўзига хос ўрни мавжуд. Чунки минтақадаги энг мураккаб вазият сақланиб қолаётган, бошқача айтганда, Ғарб ва Шарқ геосиёсий кучлари ўртасидаги бир асрдан ортиқ давр мобайнида буфер давлат сифатида мавжуд бўлиб келган Афғонистон билан чегарадош давлатдир. Афғонистон ва Покистоннинг шимолий ҳудудларида жойлашган террористик гуруҳларнинг Тожикистон орқали Қирғизистонга бемалол ўтиши ва Марказий Осиёнинг бошқа давлатларига ҳужум қилиши бу мамлакатдаги вазият ҳам геосиёсий таъсир доирасида эканини яққол намоён этади. 2006 йил ноябр ойида бўлиб ўтган сайловлар арафасида Тожикистоннинг АҚШ ва Европа Иттифоқи билан алоқалари жадаллашиб кетди. АҚШ Ташқи ишлар вазири ўринбосари Р.Баучер 2006 йилда икки марта Тожикистонга келиб мамлакат Тожикистон раҳбарияти билан Марказий Осиёдаги геосиёсий вазият хусусида суҳбатлашди. Тожикистоннинг турли соҳадаги мутахассислари қатор дастурлар орқали АҚШга малака оширишга юборилди. Ғарбий давлатлар турли халқаро дастурлар доирасида Қирғизистон ва Тожикистонга миллион-миллион доллар миқдорида моддий-техникавий ёрдам кўрсатмоқда. Тожикистоннинг бундай сиёсати МДҲ, Евроосиё Иқтисодий Ҳамжамияти ва ШҲТ олдидаги мажбуриятларини бажаришга маълум маънода тўсқинлик қилиши мумкин. Бошқача айтганда, бу давлат юқорида санаб ўтилган ташкилотларга аъзо бўла туриб, уларнинг сиёсатини қўллаб-қувватлаш ўрнига, Ғарб давлатлари таъсирига тушиб қолмоқда. Россиялик сиёсатчи Г.Павловскийнинг таъбири билан айтганда, Тожикистон президенти Э.Рахмонов турли геосиёсий кучлар орасида иккиланган ҳолда “тебраниш”да давом этмоқда 7 . Бу билан Тожикистон Марказий Осиёдаги барқаророликка ҳисса қўшиш эмас, балки ички хавфсизлигини таъминлаши қийин бўлади. Туркманистон олиб бораётган ташқи сиёсатга келганда шуни таъкидлаш керакки, бу мамлакат ўзининг бетарафлик позицияси туфайли Марказий Осиёда кечаётган геосиёсий жараёнлардан ташқарида қолишга ҳаракат қилмоқда. Айни пайтда, мамлакат ичкарисида олиб борилаётган сиёсат туркманларнинг ўз қобиғига ўралиб, ташқи дунё билан алоқаларининг сусайишига олиб келмоқда. Туркманистон президенти С.Ниёзов 2004 йилда Бухорога ташриф буюрган чоғида икки мамлакат ўртасида муносабатларни ривожлантириш, чегара ҳудудларида икки тараф 7 Г.Павловский бошловчилигида НТВ каналидаги “Реальная политика” кўрсатувининг 2006 йил 25 ноябрдаги сонидан.

манфаатларига хизмат қиладиган иқтисодий инфратузилма шакллантириш зарурлигини таъкидлаган. Амалда эса Туркманистон олиб борган сиёсат чегара ҳудудларидаги вазиятнинг мураккаблашуви вабаб бўлмоқда. Туркманистон нафақат Ўзбекистон, балки МДҲ билан ҳам ана шундай беқарор сиёсат олиб бормоқда. Бундай сиёсат Туркманистон учун жуда салбий оқибатларга олиб келиши мумкин. Туркманистон бетараф бўлишига қарамасдан, Марказий Осиёдаги геосиёсий жараёнлардан четда қолиши мумкин эмас. Бунга аввало Ғарбдаги кучлар йўл қўймайди. Европа Иттифоқи, ЕҲХТ ва БМТнинг турли минтақавий бўлинмалари Туркманистон раҳбариятини узоқ вақтдан буён огоҳлантириб келмоқда. Ғарб сиёсий технологлари Туркманистоннинг истиқболи, давлат тузумини қай тарзда, қачон ва кимлар орқали ўзгартиришга оид муайян режалар ишлаб чиқилган. Хуллас, Туркман давлатчилигининг келажаги минтақадаги геосиёсий вазиятни унинг раҳбарияти томонидан теран англанишига боғлиқ бўлиб қолди. Бундай вазиятда мамлакат раҳбарияти ўз халқи тақдирини ўйлаган ҳолда, аввало МДҲ ва Евроосиё Иқтисодий Ҳамжамияти билан алоқаларини мустаҳкамлаши зарур. 2006 йилнинг охирида Туркманистон президентининг тўсатдан вафот этиши бу мамлакатга нисбатан турли кучларнинг қизиқишини кескин ошириб юборди. Мутахассислар Туркманистонда ўз ҳукмронлигини ўрнатиш учун турли гуруҳлар ўртасида кураш бошланишини тахмин қилмоқда. Масалан, Россиялик тадқиқотчи, “Политика” жамғармасининг президенти В.Никонов Россия телеканалининг “Вести” программасига берган интервьюсида “Президент С.Ниёзовнинг вафоти муносабати билан Турманистонда гилам остида бульдог итлар ғажиши бошланади”, деган эди. Бундай вазиятда Туркманистон сиёсий саҳнасида муайян жонланиш рўй бериши табиийдир. Бу ҳол, биринчидан, мамлакатда узоқ йиллардан бери С.Ниёзов ва унинг сиёсатига қарши бўлган мухолиф кучлар, иккинчидан, бу мамлакатни ўз таъсир доирасига олишга интилаётган қудратли давлатларнинг мақсад-муддаолари, учинчидан, кўп йиллар мобайнида Туркманбоши яратган сиёсий тузумдан азият чеккан, масалан, сиёсий айбловлар билан қамалган, чегара ҳудудларида давлатнинг адолатсиз сиёсатидан жабр кўрган турли миллат вакилларидан иборат ижтимоий қатламларнинг сиёсий тузумнинг ўзгаришидан манфаатдор экани билан боғлиқдир. Бир сўз билан айтганда янги тузум шакллантирилмагунча Туркманистон минтақадаги энг беқарор мамлакатга айланиб қолиши мумкин. Туркманистоннинг келажагига бевосита ва билвосита алоқадор бўлган давлатлар бу мамлакатда ўз манфаатларига мос сиёсий тузумни шакллантиришга ҳаракат қилади. Бу мақсадни амалга ошириш учун турли геосиёсий ўйинлар амалга оширилади. Туркманистоннинг биринчи

президенти ҳаётлигида усталик билан қўллаб келган бетарафлик позицияси ҳам унинг вафотидан кейин “де-юре” сақланиб қолса-да, айрим ташқи кучлар бу мақомни “де-факто” йўқотишга ҳаракат қилса ажаб эмас. Оқибатда юқорида қайд этилган ички ва ташқи омиллар туфайли Туркманистонда мустақиллик даврида яратилган давлатчилик анъаналари барбод бўлиши ва қудратли давлатлар тарафидан хомталаш бўлиши эҳтимоли катта. Кўриниб турибдики, Ўзбекистондан ташқари Марказий Осиёнинг бошқа давлатларидаги ички ва ташқи сиёсий вазият анча нозик бўлиб, улар ташқаридан амалга оширилаётган кучли геосиёсий таъсир остида қолиб келмоқда. Ушбу давлатларнинг суверенитетини таъминлаш ва иқтисодий қудратини ошириш мақсадида ташкил этилган минтақавий тузилмалар – Евроосиё Иқтисодий Ҳамжамияти ва ШҲТнинг аҳамияти беқиёсдир. Масалан, Евроосиё Иқтисодий Ҳамжамиятига Белоруссия, Россия, Қозоғистон, Тожикистон, Қирғизистон ва Ўзбекистон аъзо бўлиб, Украина, Молдова ва Арманистон бу ташкилот фаолитятида кузатувчи сифатида иштирок этмоқда. Шуни таъкидлаш керакки, тузилгандан буён бу ташкилот Евроосиёнинг турли минтақаларидаги геосиёсий босим туфайли жиддий муваффақиятга эришганича йўқ. Бошқача айтганда, аъзо давлатларнинг баъзилари ҳанузгача ғарбий кучлар таъсирида мустақил сиёсат юрита олмаяпти. Бу эса ташкилот олдида турган амалий ишларнинг оқсашига олиб келмоқда. МДҲнинг такомиллашувига эҳтиёж сезилаётган бир пайтда маълум даражада унинг ўрнини босиш мумкин бўлган Евроосиё Иқтисодий Ҳамжамиятининг кучайиш ўрнига заифлашуви минтақадаги стратегик мувозанатга салбий таъсир кўрсатади. Бу ташкилотга Ўзбекистон аъзо бўлгунига қадар у қайсидир маънода тугал бир шаклга эга бўлмаган эди. 8 Бошқача айтганда, Марказий Осиёда асосий геосиёсий мавқега эга бўлган Ўзбекистон Евроосиё Иқтисодий Ҳамжамиятига аъзо бўлмаган пайтда, ушбу ташкилот жиддий истиқболга эга эканлигига барча шубҳа билан қарар эди. Энди эса бу ташкилот ҳар тарафдан кучли позицияга эга бўлган Россия ва Ўзбекистон сингари аъзоларга эга бўлганлиги туфайли божхона иттифоқи, ягона иқтисодий маконни шакллантириш учун аниқ имкон туғилди. Бу мақсадга эришиш учун собитқадамлик, бирлик ва мустақил сиёсат талаб этилади. Бироқ, юқорида кўрганимиздек, аъзо давлатлардаги вазият уларнинг кўпчилигида сиёсий ироданинг етишмаслигини намоён этмоқда. Бу эса ташкилотнинг амалий самарадорлигига путур етказади ва уни навбатдаги бюрократик тузилмага айлантириши мумкин. 8 Ўзбекистон 2006 йил 26 январда бу ташкилотга расмий аъзоликка қабул қилинди.

Ҳозирги даврда Марказий Осиёдан ўз иқтисодий манфаатларини қидираётган ташқи кучлар турли усуллар билан бу ердаги давлатлар суверенитетига таҳдид солаётганлиги ҳеч кимга сир эмас. Улар бу билан нафақат ёқилғи захираларига эгалик қилиш, балки Евроосиёнинг маркази бўлган “Ер юраги”ни забт этишни ҳам мақсад қилган. Бу НАТОнинг Шарққа силжиши, АҚШнинг 2007 йилнинг бошида эълон қилинган Чехия, Польша ва Украинада Ракетага Қарши Мудофаа (РҚМ) тизимини ўрнатишга қаратилган сиёсатида ҳам очиқ намоён бўлмоқда. Шундай қилиб, мамлакатимиз атрофида кечаётган геосиёсатда ҳудуд ва куч ҳодисаси ўзига хос аҳамиятга эга. Етакчи кучларнинг Марказий Осиёдаги геосиёсатига қарши тура оладиган тузилмаларнинг кучайиши, минтақадаги давлатларнинг изчил ва қатъий ташқи сиёсати, Евроосиёга йўналган аниқ позициясига кўпроқ боғлиқ экани намоён бўлмоқда. Акс ҳолда бу ҳудудда геосиёсий вазият тубдан ўзгариши ва янги стратегик тартибот вужудга келиши мумкин. Бундай ҳолатда миллий бирлигини сақлаб қолган, ўз миллий манфаатларига таянган ҳолда, аниқ ва изчил сиёсат юритган давлатгина узлуксиз ривожланади. Ҳар қандай ҳолатда ҳам Евроосиёдаги стратегик мувозанатнинг ташқи кучлар назоратида қолиши маҳаллий халқлар учун жиддий синов бўлади. Бундай мураккаб ҳолатни олдини олиш учун минтақадаги вазиятнинг барқарорлашувига хизмат қиладиган ШҲТ сингари тузилмалар фаолиятининг такомиллаштириш масаласига жиддий эътибор қаратиш зарур.

Адабиётлар : 1. Бжезинский Великая шахматная доска. Господство Америки и его геостратегические императивы. - М., 2000 , 256 -бет. 2. Боден Ж. Метод легкого познания истории. - М. : Наука, 2000 , 412 - бет 3. Василенко И.А. Геополитика. - М. Логос, 2003 , 204 -бет . 4. Гаджиев К.С. Введение в геополитику. Изд 2, доп. и перераб. М., 2001. 5. Гаджиев К.С. Геополитика. – М .: Международные отношения , 197 , 384 -бет . 6. Геополитика: теория и практика // Сб.статей под ред. Позднякова Э.А. -М., 193 , 236 -бет . 7. WWW.Ziyonet.uz

O'xshashlar

Геосиёсий карашларнинг замонавий халқаро муносабатларга таъсири

Маккиндернинг геосиёсий карашлари

Узбекистан Республикасининг географик ўрни, мандони, чегаралари

Ўзбекистон республикасининг геосиёсий келажаги

Ўзбекистон республикасининг геосиёсий келажаги