Узбекистан Республикасининг географик ўрни, мандони, чегаралари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

78 KB

Ko'chirib olish

Узбекистан Республикасининг географик ўрни, мандони, чегаралари Ўзбекистон Республикаси мустакил давлат сифатида 1 сентябрь 1991 йилда ташкил топтан. Майдони 448,9 минг кв.км., ахолией 30,5 млн. киши (1.01.2014 й.). Маъмурий жиҳатдан Қорақалпогистон Республикаси, Андижан, Бухара, Жиззах, Наваий, Наманган, Самарканд, Сирдарё, Сурхоидарё, Ташкент, Фаргона, Хоразм ва Қашқадарё вилоятлари ва Тошкент шаҳридан иборат. Республика пойтахти - Тошкент шаҳри. Ўзбекистон луне ҳамжамияти ва сиёсий харитасида ўзига хос мавкега эга. У Бирлашган Миллатлар Ташкилотига аъзо бўлган 190 дан ортик давлатларнинг бири. Ўзбекистон Республикаси БМТ га 2 март 1992 йилда қабул килинган. Мамлакатимиз Евросие ва Марказий Осиёнинг деярли кок ўртасида жойлашган. Давлат чегараларининг умумий узунлиги 6221 км бўлиб, шундан 2203 км ёки 1/3 кисми Козоғистон Республикасига, 1721 км Туркманистонга, 1161 км Тожикистонга, 1069 км Қиргизистонга ва 137 км Афғонистон Республикасига тўгри келади. Республика худуди ғарбдан шарқка 1425 километрга чўзилган, шимолдан жанубга бўлган масофа эса - 930 км. Энг баланд нуктаси Ҳазрати Султон чўккиси (Ҳисор тизмаси) - денгиз сатхддан 4643 м баландликда, энг паст нуктаси Мингбулоқ чўкмаси (Қизилкум чўли) -минус 12 м. Мамлакатимизнинг энг шимолий нуктаси Устюрт платосининг Орол денгизига туташ кисмида, 45" 36 1 т.к., жанубий нуктаси Термиз шаҳри якинида - 73° 10 1 ш.к., ғарбий нуктаси Устюртда - 56° 00 1 шк.у. ва шарқий нуктаси Андижон вилоятининг чеккасида 73" Ю 1 шқ. узокдикда жойлашган. Ўзбекистон табиий, иктисодий ҳамда сиёсий географик ўрнининг энг муҳим хусусияти унинг Дунё океанидан узокда, Евросиё материгининг ичкарисида жойлашганлигидан иборатдир. Бундай географик ўрин нафақат мамлакат иқлимининг шаклланишида, балки унинг ижтимоий-иқтисодий ва

$геосиёсий ривожланишига хам ўз таъсирини кўрсатади. Бу эса умумгеографик конуниятлардан биридир. Энг аввало, таъкидлаш жоизки, Ўзбекистон ҳудудининг "марказий" географик ўрни ўтмишда, хусусан халкаро аҳамиятга эга бўлган Буюк Ипак йўлида, унинг асосий богловчи бўгинларидан бири сифатида ривожланишида катта ахамият касб этган. Юртимизнннг жа\ип маданияти, фани ва иқтисодиёти тарақкиётига таъсири айни шу даврда юқори бўлган. Ҳозирги шароитда, яъни "Океан цивилизацияси" босқичида республика-нинг куруклик ичкарисида жойлашганлиги бирмунча кийинчиликларни юзага келтиради. Бу ерда иктисодий географик ўриннинг тарихийлик (ўзгарувчанлик) хусусияти ўз ифодасини топади. Иктисодий географик ўрин (ИГУ) - бу маълум бир жойнинг (мамлакат, вилоят, шаҳар ва ҳ.к.) ўзидан ташқарида ўрнашган географик элементларнинг (тог, даре, денгиз, шаҳар, давлат, фойдали қазилма бойликлар ва б.) шу жойнинг ижтимоий-иктисодий, сиёсий маданий ривожланишига таъсири демакдир. Бундай таъсир вақт утиши билан ўзгариб туради, кулай жой ноқулай ва, аксинча, ноқулай жой кулай ўрнига эга бўлиши мумкин. Асосий иктисодий географик қонуният бу ерда шундан иборатки, ҳар бир жой ўзининг ИГЎни қулайлаштиришга. рақобатбардоитигипи оишриииа интилади. ИГЎ - иктисодий ва ижтимоий география фанининг ҳудудий меҳнат тақсимоти, иктисодий районлаштириш ва худуди и мажмуалар қаторида энг муҳим (фундаментал) тушунчаси ҳисобланади. У, айни вактда, бу фаннинг асосий, пурмазмун тадқиқот усули ҳамдир; ИГЎ иктисодий географик билимнинг ўзига хос "калити" саналади. Ўзбекистон Республикаси гарчи Ҳинд океанига, Шимолий муз океанига қараганда нисбатан якинрок бўлса-да, геосиёсий жиҳатдан у айни кўпроқ шимол йўналишида "очиқроқ". Жанубда ва жануби-шаркда тоғли ҳудудлар билан чегараланганлиги (бу мамлакатимизнинг асосий табиий географик хусусиятларини белгилаб беради), сиёсий жиҳадан эса унча барқарор$

вазиятга эга бўлмаган (айниқса Афғонистон Республикаси) давлатлар билан қўшничилиги, ҳозирча, нисбатан якин бўлган Ҳинд океани бандаргоҳларига чиқиш учун ноқулайликлар туғдиради. Умуман олганда, давлатимизнинг Дунё океанига чиқиши ва халқаро иктисодий алоқаларни ривожлантиришида қуйидаги мумкин бўлган асосий йўналишлар мавжуд: • Қозогистон орқали Россия Федерациясининг Шимолий муз океани ва Тинч океан портларига; • Туркменистан ва Кавказ орқали Қора денгизга ва ундан Ўрта денгиз - Атлантика океанига; • Афғонистон, Покистон ёки Эрон орқали Ҳинд океанига; • Туркманистон, Эрон ва Туркия орқали Истанбулга, Ўрта Ер денгизи ва ундан Атлантика океанига; • Қирғизистон ва Хитой Халк Республикаси орқали Тинч океанига. Юқоридаги йўналишлар ёки транспорт йўлаклари (коридорлари)дан фойдаланиш имкониятлари бир хил эмас. Ҳозирги кунда уларнинг амалдагиси асосан биринчиси, яъни Қозоғистон Республикаси ва Россия Федерацияси йўналиши ҳисобланади. Қолганлари эса, турли сабабларга кўра, аҳамияти паст ёки йўқ даражада. Хусусан, шарқ йўналишида ёки ТРАСЕКА лойиҳасининг амалга оширилиши, Буюк Ипак йўлининг қайта тикланиши ва жанубий йўналишининг ишга туширилиши мамлакатимиз ривожи учун ўта катта аҳамият касб этган бўлар эди (Дунё сиёсий харитасига қаранг, турли йўиалишларни таққослаб куринг ва улардан фойдаланиш ҳолати, сабаби ва муаммоларини тахлил қилинг). Ўзбекистон Республикасининг Дунё харитасида мавкеи унинг макрогеографик ўрнини тасвирлайди, мамлакатимизнинг МДҲ ва Марказий Осиёда давлатлари минтакасида жойлашганлиги эса мезогеографик ўрнини акс эттиради. Марказий Осиё минтақаси (мазкур тушунчани табиий география фанидаги анъанавий "Марказий Осиё" билан чалкаштирманг) умумжаҳон нуктаи назаридан Караганда жуда мухим геостратегик ўринга

эга. Айникса, бу ерда йирик ёкилғи-энергетика (кумир, нефть, табиий газ, уран) захираларининг мавжудлиги жахоннинг етакчи мамлакатлари - АҚШ, Европа Иттифоки, Янониянинг катта қизикишига, интилишига сабаб бўлмокда. Қолаверса, минтақанинг сўнгги йилларда жадал иктисодий ривожланиши нихоятда мухим геосиёсий ва геоиктисодий аҳамият касб этмоқда. Марказий Осиё давлатларининг умумий майдони 4,0 млн. кв.км. дан ортикроқ, ахолией, 2014-йил маълумотларига кўра, 62,7 млн. киши атрофида. Ўзбекистон Республикаси ушбу минтақада худуди бўйича иккинчи, ахоли сонига кўра эса биринчи ўринда туради. Мамлакатимиз Марказий Осиё минтакаси майдонининг 11,2, ахолисининг қарийб 48,5 фоизини ташкил килади (ушбу нисбий рақамларни содиштириб, Ўзбекистонда ўртача ахоли зичлиги неча марта юқори ёки пастлигини аниқланг). Юқорида қайд этилганидек, Ўзбекистон Марказий Осиё геосиёсий минтакасининг марказида жойлашган. Унинг айни марказда, ўртада жойлашганлиги иктисодий ва сиёсий география нуктаи назаридан куйидаги хулосалар чикаришга имкон беради: 1. Марказда, демак республиканинг кўшнилари куп. Ўзбекистон шимол ва шимоли-ғарбда Қозоғистон Республикаси билан, шаркда Кнрғизистон, жануби-шаркда Тожикистон, жанубда Афғонистон ва ғарбда Туркманистон билан чегарадош. 2. Республиканинг марказий географик ўрни унинг қўшни давлатлар билан иктисодий интеграция жараёнларини ривожлантиришга, ижтимоий, маданий ва сиёсий алокаларини олиб боришга кулайлик туғдиради. 3. Марказда жойлашганлик кўшни давлатлар учун бозор вазифасини бажаради. 4. Бу ердан мамлакатнинг транзит вазифаларини бошкариш имкониятлари мавжуд. 5. Марказий ўрин минтакада геосиёсий назиятни шакллантириш ва уни бошкаришда мухим ахамиятга эга.

6. Республикамиз минтақа ичкарисида жойлашганлиги боис, унинг йўллари, тарихи, ахолисининг урф-одатлари, минтаканинг ўзаро тугаш худудларда турли-туманлиги, дини ва бошка транечегаравий хусусиятларини белгилаб беради. 7. Ўзбекистон дарёлари хам ўткинчи (транечегаравий) шаклга эга; унинг асосий гидрографик шахобчалари - Амударё, Сирдарё ва Зарафшон кўшни давлатлар ҳудудида бошланади ва ҳ.к. Шундай қилиб, Ўзбекистон Республикасининг Марказий Осиё давлатларига нисбатан эгаллаган ўрни унинг ижтимоий-иктисодий, сиёсий- маданий ривожланиш имкониятлари ва йўналишларига ўз таъсирини кўрсатади. Бу ерда географик вазият минтақа давлатларининг хамжиҳатликда, ўзаро манфаатдор иктисодий алоқаларни ривожлантиришни тақозо этади. Ягона геосиёсий ва геоиктисодий маконнинг шаклланиб бориши Марказий Осиё минтакасининг жахон хамжамиятида тутган мавқеини янада кучайтиради, унинг таъсир доирасини кенгайтиради. Давлатларнинг ёки минтақанинг материк ичкарисида, ўртада, оролда ёки яриморолларда. денгиз-океан бўйларида, чеккада, икки қитъа оралигида жойлаигганлигини унинг иқтисодий-ижтимоий, сиёсий ривожланишига таъсирини Дунё сиёсий харитасидан фойдачаниб. мисоллар врдамида изоҳлаб беринг. Мамлакат ижтимоий-иқтисодий ривожланишида унинг ташки қиёфаси, чегара чизиқлари каби хусусиятлари ҳам муайян ахамиятга эга. Чунончи, Ўзбекистон Республикасининг узок масофада шимоли^арбдан жануби- шарққа чўзилганлиги, "энининг" торлиги, кисқа масофада жанубга туташганлигини турлича талқин қилиш мумкин. Республиканинг бундай географик шакли (геоқиёфаси), бир томондан, унинг транзит хусусиятини белгилаб берса, иккинчи томондан, мамлакатни бошқариш, ягона ички транспорт тизими ва транспорт хавфеизлиги ёки мустақиллигини таъминлаш хамда иқтисодий интеграция ва ахолига хизмат курсатишда бирмунча қийинчиликларга сабаб бўлади.

Республикамиз давлат чегара чизиқларининг кўриниши қам хар хил: агар улар шимол ва шимоли-гарбда (айниқса Навоий, Бухоро вилоятлари ва Қорақалпогистон Республикаси ташқи чегаралари) оддий, баъзан тўғри ёки кандайдир геометрик шаклларда бўлса, Хоразм ва Фаргона водийсида бу чегара чизиқлари мураккаб, эгри-бугри кўринишга эга'. Одатда, чегаралар оддий бўлса: ■ ўтмишда худуднинг кимнидир қарамоғида бўлганлиги ёки мустамлакаси эканлигини; ■ худуд табиий хусусиятининг ноқулайлиги, табиий ресуреларининг яхши ўзлаштирилмаганлиги ва иктисодий салохиятининг унча юқори эмаслигини; ■ бу жойда ахоли сийрак, йирик ахоли манзилгохлари шаклланмаганлиги, миллий таркибнинт мураккаб эмаслигини; ■ даре ёки орографик элементлариинг йўқлиги кабиларни билдиради. ■ Шу билан бирга, таъкидлаш жоизки, айни шундаи мамлакатнинг чиқиш ёки кириш қисмларида (дарвозаларида) иктисодий ҳамкорлик имкониятларидан фойдаланиш мумкин. Чегараларнинг икки муҳим хусусияти, яъни уларнинг барьер (тўсик, ажратувчи, узоқлаштирувчи) ҳамда контакт (боғловчи) вазифалари мавжуд. Қолаверса, баъзи давлатларда айни чегара иқтисодиёти ва инфратузилмасига жиддий аҳамият берилмоқда. ■ Дунё сиёсий харитасига назар ташлаиг, ундан оддий чегара чизиқларига эга бўлгаи давлатларни топинг ва уларнинг тарихий, иқтисодий ва геосиёсий ривожланиш хусусиятларини аниқланг. Айни вактда бу маъмурий, куп ҳолларда сунъий кўринишдаги чегара чизиқларининг географик яхлит (комплекс), Гумбольдтчасига фикрлаш, табиий географик жараёнларни тўлиқ тушуниб олишга салбий таьсирини ҳам унутманг. ■ Узбекистан Республикасининг авосий қисмидан деярли "узилиб" қолган тор масофада у билан боғланиб турадиган анклав ёки батамом узилиб қолган, кўшни давлат ичкарисида жойлашиб колган эксклав ҳудудлари ҳам мавжуд. Масалан, Фаргона водийси вилоятлари бирмунча анклав хусусиятга эга бўлган бўлса, Фаргона вилоятининг Сух тумани ёки Шоҳимардон

маскани эксклав холатда жойлашган. Табиийки, бундай географик ўринга эга бўлган худудлар ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий ривожланишида айрим муаммолар юзага келади. ■ Узбекистон ўзининг майдони ёки соф географик салохияти бўйича дунё мамлакатлари орасида ўртачадан юкорирок погонани эгаллайди. Ер юзасининг x ар бир давлатига ўртача 5,5 млн. кв.км. майдон ва 26 млн. атрофида ахоли сони тўғри келади. Ҳудуднинг кўлами бўйича мамлакатимиз Швеция, Ироқ ёки Марокашга тахминан тенг, демографик салохдяти нуқтаи назаридан эса у Саудия Арабистони, Непал, Перу, Венесуэла, Малайзия каби давлатлар қаторида туради ва жахон ҳамжамиятнда 41 -ўринни эгаллайди. ■ Ҳар бир мамлакатнинг геосиёсий тузилмаси, бутлиги унинг ички маъмурий-ҳудудий кисмлари, минтакавий бошкарув субъектлари асосида шаклланади. Республика ижтимоий-иктисодий хаёти ҳудудий ташкил этиш ва бошқариш тизими орқали амалга оширилади. Бундай тизим иерархик (боскичли) кўринишда бўлиб, у вилоят, туман, вилоят ва республикага бўйсинувчи шаҳарлар, кишлок туманлари, кишлок фуқаролар йиғинлари ва махаллалардан иборат. ■ Юкоридагилар орасида энг мухлм бўғин вилоятлар хисобланади ва бундай даражадага минтақаларда халқ хўжалигини комплекс ривожлантиришнинг хуқукий ва ташкилий имкониятлари мавжуд. Шу билан бирга, вилоят даражасидаги худудий бўғинларда ижтимоий- иктисодий, сиёсий муаммолар ҳал этилса, қуйи бўгинларга борган сари ижтимоий, экологик масалалар махаллий бошқарув органлари фаолиятида устувор ҳисобланади. Демак, энг юкорида сиёсат, энг пастда эса кишиларнинг кундалик хаёти, яъни соф ҳолдаги социал масалалар етакчилик қилади. ■ 1-жадвалда келтирилган маълумотлар бўйича, республикамиз вилоятлари ва Коракалпоғистон Республикасида жами 157 кишлок туманлари, 119 шахар, 1085 шаҳарча, 1471 та кишлоқ фукаролар йиғинлари мавжуд. Энг катта - Кўнгирот (майдони 76,0 минг кв.км) ва энг кичиги

Булоқбоши (0,18 минг кв.км) кишлок туманлари ўртасидаги нисбат 422 марта] а тенг. Бундай юкори кўрсаткич айни вақтда мамлакатимизнинг ички тафовутларга боЙлиги, унинг "географийлиги "дан далолат беради. Агар Қўнғирот туманига Учқудуқ (46,6), Томди (42,5), Мўйноқ (37,9) ва Тахтакўпир (21,1 минг кв.км) туманларини қўшиб хисобласак, у холда мазкур қишлоқ туманлари мамлакат худудининг деярли ярмини ташкил қилади (222,6 минг кв.км). Кичик кишлок туманлари ёки хар бири 0,25 минг кв.км-гача майдонга эга бўлганларга Сух, Бўз, Околтин, Норин каби туманлар ҳам мавжуд. Бу ерда Шфнисодий географик канукият шундан иборатки, туман штдони қанча катта бўлса унинг иқтисодий ва демографик салоҳияти Г'шчлиги") шунча паст бўлади ва, аксинча, кичик ҳудудлариипг сияют юқори даражада бўлади'. Кичик худудларга кушилиб кетиш "хавф" туғдирса, катта майдонни эгаллаган туманларда эса уларнинг табиий ресурсларини ўзлаштириш натижасида бўлиниб кетиш имкониятлари мавжуд бўлади. Айии вактда кичик туманлар (худудлар) табиатига антропоген ва техноген таъсир ёки босим юкори бўлиб, бу ерда худуднинг "зўрикиш" холати кузатилиши мумкнн (проф. Ю.Аҳмадалнсв ибораси). Юкори тоифадаги маъмурий бирликларнинг энг катталари Коракалпогистон Республикаси ва Навоий вилояти (улар биргаликда мамлакат майдонининг 61,8 фоизини эгаллайди), энг кичиклари эса Андижон ва Сирдарё вилоятлари хисобланади. Бу борадаги ҳудудий фарк ёки географик коэффициент 38,9 га тенг. Бундай минтакдларнинг сиёсий географик ўрни хам турлича. Аввало таъкидлаш лозимки, республиканинг барча вилоятлари давлат чегараларига "чикишади" Жумладан, Тошкент ва Сурхондарё вилоятлари 3 тадан давлатлар билан, Қоракалпоғистои Республикаси, Жиззах, Самарканд, Кашкадарё, Сирдарё, Наманган ва Фарғона вилоятлари 2 тадан давлатлар билан чегарадош.

Адабиётлар: 1. Каримов И. Узбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. -Т.: «Узбекистон», 1997. 2. Каримов И. Асосий вазифамиз - Ватанимиз тараққиети ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. -Т.: «Узбекистон», 2010. 3. Каримов И. Узбекистон мустақилликка эришиш остонасида. - Т.: «Узбекистон», 2011. 4. Асанов Г., Набихонов М., Сафаров И. Узбекистоннинг иктисодий ва ижтимоий жўғрофияси. -Т.: «Уқитувчи», 1994. 5. Ата-Мирзаев О., Тухлиев Н., Узбекистан: природа, население, экономика. - Т.: Узбекистон Миллий энциклопедияси, 2009. 6. Ахмедов Э., Сайдаминова 3. Узбекистон Республикаси. Қискдча маълумотнома. -Т.: «Узбекистон», 2006. 7. Воронин В.В., Шарыгин М.Д. Экономическая, социальная и политическая география. Учебное пособие. - Самара, 2006. 8. Глобальная социально-экономическая география. Под.ред. Н.А.Слука. - Москва-Смоленск, 2011. 9. Гранберг А.Г Основы региональной экономики. - М., 2000. 10. Доманьский Р. Экономическая география: региональный аспект. Пер. с пол. - М.: «Новый хронограф», 2010. 11. Мироненко Н. С. Введение в географию мирового хозяйства. Международное разделение труда. - М.: «Аспект Пресс», 2006.

O'xshashlar

Ўзбекистоннинг географик ўрни чегаралари ва табиатининг ўзига хос хусусиятлари

Ўзбекистоннинг умумий табиий -географик тавсифи географик ўрни, чегаралари, майдони ва умумий тавсифи

Табиий географик районлаштириш

Европанинг географик ўлкалари

Ахолининг географик урганилиши