Европанинг географик ўлкалари - Geografiya - Referatlar

Европанинг географик ўлкалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

104.5 KB

Ko'chirib olish

E вропанинг географик ўлкалари Режа : 1. Фенноскандия. 2. Исландия. 3. Ўрта Европа текислиги 4. Марказий Европа ва Британия ороллари 5. Альп-Карпат Европаси. 6. Ўрта денгиз Европаси, 7. Шарқий Европа текислиги.

Европа шаклланиш тарихи , геологик асоси , рельефи , иқлими ва табиий шароитига кўра бир - биридан тубдан фарқ қилувчи бир неча табиий географик ўлкаларга бўлинади . Бу ўлкаларни ўрганар эканмиз, уларни алоҳида ўлка сифатида ажратилишига албатта асос борлигига амин бўламиз. Ёши ва литологик таркибидаги тафовутга қарамасдан Фенноскандия рельефининг таркиб топиш тарихи озми-кўпми ҳамма жойда бир хил. Тўртламчи даврда Фенноскандия бир неча марта муз билан қопланган ва музлик вужудга келадиган марказ бўлган. Музликлар ва муз сувлари музлик рельефининг ажойиб комплексларини вужудга келтирган. Фенноскандия 56° шимолий кенглик билан 71° шимолий кенглик орасида жойлашгналиги сабабли иқлим жуда қаттиқ, булутли ва тунманли кунлар кўп, кучли шамоллар эсиб туради. Илиқ оқимли циклон циркуляцияси бўлиб турадиган Атлантика океанига яқин бўлганидан бу ерда ёғин-сочин сероб ва қиш давомида об-ҳаво шу кенгликдаги бошка жойларга нисбатан илиқроқдир. Энг жанубини хисобга олмаганда ёз қисқа ва салқин, июлнинг ўртача ҳароратси жанубда 17°С дан шимолда 10-12°С гача тушади. Ёғин турли жойда турли микдорда ёғса ҳам (ғарбда йилига 2-3 минг мм ва шарқда 400-600 мм) ҳамма жойда буғланишга нисбатан ортиқ, натижада намгарчилик ортиқча, ботқоқлар сероб, катта потенциал сув энергияси запасларига эга бўлган серсув дарёлар кўп. Кўпчилик районларда вегетация даври 120 кунга етмайди. Бу эса фақат бореал ўсимликлар учун қулайдир. Ғарбий Европа қарағай-ель тайгаси асосий ўсимлик типи хисобланади. Йирик ботқоқликлар, торфзорлар ва верескзорлар кўп. Иқлим шароити деҳқончилик учун унча кўлай эмас. Ана шунинг учун ҳам табиий ландшафтлар, жумладан ўрмонлар ҳам, яхши сақланиб қолган. Ўрмон мухим табиий ресурс бўлиб, Финляндия, Швеция ва Норвегиянинг экспортида мухим ўрин тутади, Гидроресурслардан электр энергияси олишда кенг фойдаланилади. Норвегия билан Швеция дунёда энг

кўп электрлаштирилган мамлакатлардндир. Фенноскандия темир ва мис рудаларига ҳамда қурилиш тошларига бой. Тоғлик область Фенноскандиянинг ғарбий тоғли қисми иккита йирик орографик бирлик: Скандинавия тоғлари ва Норландия ясси тоғлигидан иборат. Скандинавия тоғлари шимоли-шарқий йўналишда чўзилган ўртача баландликдаги усти ясси тўлқинсимон, тоғликлар-фъельдлардан иборатдир. Фъельдларни тектоник водийлар айрим массивларга ажратиб қўйган. Ғарбдан фьордлар, шарқдан дарё водийлари ва фьордсимон кўллар ана шу водийлар бўйлаб кириб борган. Скандинавия тоғларининг шарқий ён бағри ғарбий ён бағридан қиярок, лекин Нормандия ясси тоғлигига жарлик ҳосил қилиб тик тушади. Скандинавия тоғларидан Нормандия ясси тоғлигига ўтиладиган ён бағир қаттиқ букилган, бу ерда узун фъордсимон кўллар ва чуқур дарё водийлари ҳосил бўлган. Скандинавиянинг шарқий қисмини кесиб ўтадиган тектоник ёриқлар кўпинча шимолий-ғарбий йуналишдадир. Ер юзаси зина шаклида бўлганидан бундай ёриқларда серостона консквент дарёлар ҳамда трог типидаги кўл шаклида кенгайиб кетган сувлар бор. Баъзи дарёлар қуйи оқимида анчагина кенгаш террассали водийларда оқади. Ясси тоғликлар устида пастроқ айрим кряжлар, морена тепаликлари ва қатор-қатор озлар қад кўтариб туради. Лекин ясси ботқоқликлар ва қалин ўрмонлар асосий фонни ташкил этади. Швециянинг дарахт тайёрланадиган асосий ель ва қарағай ўрмонлари шу ердадир. Тоғли Фенноскандиянинг шарқий қисмида ғарбий қисмига нисбатан ўрмонларнинг кўп бўлишига намгарчиликнинг камлиги, ёзи иссиқ, узоқ давом этиши (июлнинг ўртача ҳароратси 14-15°С), шунингдек юмшок музлик ётқизиқлари устида пайдо бўлган қалин ва яхлит подзол тупроқлар мавжудлиги сабабдир.

Текислик области Фенноскандиянинг текислик қисми бутунлай Балтика қалқони доирасида жойлашган. Ғарбий Европадаги бошқа текисликлардан фарқ қилиб, бу жойнинг ер юзаси эрозияга чидамли кристалл ва метаморфик жинслардан тузилган. Марказий Швеция паст-текислигидагина қумтош ва кембрий-силур сланец ҳамда охактошлардан иборат чўкинди жинслар қолдиқлари учрайди. Скандинавия музликларининг чекиниш босқичларида қадимги Балтика денгизининг қирғоқ чизиқлари бор неча марта ўзгарган ва трансгрессиялар бўлган. Бир неча трансгрессия оқибатида Марказий Швеция пасттекислигида ва қисман Финляндиянинг Марказий Кўл пасттекислигида морена қоплами ювилиб кетган ва денгиз қумлари ҳамда гиллари ёткизилган. Бироқ трансгрессиялар узоқ давом этмаганлигидан Фенноскандия текисликларининг музлик рельефи умуман кам ўзгарган. Сув остида қолган районларда асосан тупроқ-грунт характери ўзгариб, майда донали гил фракциялар кўпайган. Бу фракциялар подзол тупроқларнинг гилли ва қумок турларининг пайдо бўлишига катта аҳамиятга эга. Фенноскандия текисликларининг Атлантика океанидан анча узоқ бўлганлиги ҳамда Скандинавия тоғлари билан тўсилганлиги туфайли мўътадил кенгликларнинг денгиз ҳавоси иқлимга кам таъсир қилади ҳамда Арктика ҳавоси билан континентал мўътадил ҳаво тез-тез кириб келади. Текисликлар иқлими учун қишнинг узоқ ҳамда совуқ бўлиши, Ғарбий Европадаги энг паст абсолют ҳарорат, қорнинг узоқ ётиши, кеч кўкламда ва эрта кузда тез-тез совуқ уриши характерлидир. Ёз қисқа бўлиб, жанубда ҳарорат 17°С, шимолда 11°С. Фенноскандиянинг тоғли қисмига нисбатан ёғин кам бўлишига қарамасдан сув кам бўлганлигидан нам сероб бўлади. Фенноскандиянинг текислик қисми Ғарбий Европанинг энг серўрмон қисмидир. Чунончи, Финляндияда мамлакат майдонининг тахминан 70% и ўрмон билан банд. Кўпгина ўрмон массивларини ботқоқ босган. Областнинг турли районларида Ер юзаси 15% дан 45%гача ботқоқлик билан қопланган. Шимолдаги баланд районларда ботқоқ босган тайга ўрмонлари билан

биргаликда тунтури тоғ-тундра ўсимликлари ҳам учрайди ва ландшафт ўрмон-тундра ландшафтларига ўхшаб кетади. Фенноскандия текисликлари асосан пастқам текисликлардир. Фақат икки жойда: Финляндияда Оунасселькя ва Манселькя, Швецияда Смоланд қирларидан иборат. Оунасселькя, Манселькя сертепа қирлари баландлиги 400-600 м келадиган паст баланд грядалардир. Финляндияда бундай ўрмонсиз тепаликлар "тунтури" деб аталади. Тундра сўзи ана шундан келиб чиққан. Швециянинг жанубида Балтика қалқонининг гумбаз шаклида кўтарилган унча баланд бўлмаган қисмида Смоланд қирлари бор. Смоланд қирлари ўз структурасига кўра, маркази баланд жануби, ғарби ва шарқи бир оз қия, бу қирлар шимолда Марказий Швецуия Кўл пасттекислигининг тектоник депрессиясига тик тушган. Смоланднинг ён бағирлари марказидан атрофга оқадиган кўп серостона дарёлар билан парчаланган, бу дарёларнинг водийлари тектоник ёриқлардан ўтади. Исландияни кўпинча олов ва музлар ороли дейишади. Бутун орол бошдан- оёқ тўртламчи ва учламчи давр базальтларидан таркиб топган. Бу базальтлар шимолий Атлантика қуруқлиги чўкканда пайдо бўлган чуқур ёриқлардан оқиб чиққан. Базальт қопламлари кўпдан-кўп платолар ҳосил қилган. Бу платолар вертикал харакатлар натижасида турли хил баландликка кўтарилиб қолган. Кўпчилик пла-толарнинг ўртача баландлиги 400-600 м улар денгизга ёки пасттекисликдан иборат камбар сохилларига тик тушган. Пасттекисликлар орол майдонининг бор-йўғи 7% ини ташкил этади. Қирғоқ айникса, шимол ва шимоли-ғарбда жуда уйилиб кетган, бу ерларда фъордлар ва кенг қўлтиқлар кўп учрайди. Исландиядаги кўпгина платоларнинг тепалари муз билан қопланган. Улардан энг йириклари Ватна-Йёкўль, Ховс-Йёкўль, Ланг-Йёкўль, МиндАльс-Йёкўль муз массивларидир. Исландияда хозирги музликларнинг умумий майдони тахминан 11,8 минг/км2. Исландия ҳамма фаслда ёмгир

ҳам, қор ҳам ёғиши мумкин. Тез-тез туман тушиб, қаттиқ шамол эсиб туради. Ёз салқин, одатда, ўртача ойлик харорати 10°С дан паст бўлади. Бу шароит дарахтлар ўсиши учун ноқўлайдир. Қайин, тол, четан, арчаларнинг (баландлиги 2-3 м) кичик-кичик чакалакзорлари Исландияда "ўрмонлар" деб аталади ва жанубдаги атрофи берк водийларда ёки иссиқ булоқлар атрофида бўлади. Қолган районларда мох-лишайник ёки пакана бута тундралари, торфзорлар кенг тарқалган. Платолардаги катта-катта майдонлар қорамтир чирксимон лишайниклар билангина қопланган. Шунинг учун ҳам бундай жойлар қора чўлларга ўхшайди. Орол жанубий қисмининг 6% га яқин майдони яйлов сифатида фойдаланиладиган турли ўтлар билан қопланган ўтлоқлардир. Европа текислиги Европанинг энг йирик табиий ўлкасидир. Ер юзаси текис ҳамда территорияси катта бўлганидан ва географик холати хусусиятларига кўра кенглик бўйлаб чўзилган ландшафт хоналари аниқ намоён бўлган. Бу эса ўлканинг ўзига хос табиий географик хусусиятидир. Ўлканинг асосий қисми Германия-Польша паст-текислиги, Ютландияни ва Шимолий ҳамда Балтика денгизларининг шу атрофдаги оролларини ўз ичига олади. Қисқарок бўлиши учун бу территорияларнинг ҳаммасини Германия-Польша текислиги области деб атаймиз. Ўлка ғарбий қисми геологик тараққиётнинг умумий обзорда тилга олинган хусусиятлари бу ерда аккумулятив музлик ва сув-музлик рельеф шакллари аниқ акс этган текисликлар ҳосил бўлишига олиб келган. Тўртламчи музлик чўкиндилари ва қисман саёз денгиз ва дарё чўкиндилари ер юзасида энг кенг тарқалган ётқизиқлардир. Қалинлиги 100-200 м келадиган тўртламчи давр жинслари тагидан баъзи жойларда учламчи ва мезовой қумтошлари ҳамда охактошлари чиқиб туради. Областнинг ғарбида тўртламчи ётқизиқлар рисс даврининг кучли даражада ювилган музлик ва музлик сувлари чўкиндиларидан ва музликдан кейинги денгиз ҳамда дарё оқизиқларидан иборат.

Балтика морена грядаси ландшафтлари анча хилма-хил. Бу ерда қатор параллел грядалар учрайди, бу грядалар вюрм музликлари турли босқичларида эгаллаган жойларга тугри келади. Бу пастликлар ландшафтларининг шаклланиши Балтика морена грядасида вюрм музликлари узоқ вакт туриб қолганлиги билан боғлиқдир. Музликлар муз сувлари ва дарё сувлари йўлини тўсиб кўйган. Дарёларнинг баъзи қисмлари кенглик бўйлаб, баъзи қисмлари меридиан бўйлаб оқади. Бу ўлка асосан герцин тектоника областидадир. Фақат Ирландия, Буюк Британиянинг ғарби ва шимоли бунга кирмайди. Юқорида айтилганидек, Герцин Европаси деганда тектоник ёки морфоструктурали территорияларгина эмас, балки умуман ландшафт ҳам тушунилади. Британия ороллари ва Герцин Европасини бир ўлкага бирлаштириш тўғридир. Чунки Британия ороллари кўпгина ландшафт хусусиятларига кўра материкдаги Герцин Европасининг бир қисмидир. Бу ороллар материк шельфида бўлиб, материкдан тўртламчи даврдагина ажралган. Ўлкада учта ландшафт области: Британия ороллари, Атлантика бўйи области ва Марказий Европа области бир-биридан аниқ фарқ қилади. Британия ороллари. Мўътадил, нам денгиз иқлими, мезофил ўсимлик формациялари (ўтлоклари, торф ботқоқликлари) ва верескзорларнинг кенг тарқалганлиги, ўртача баландликдаги қадимги тоғларнинг серсув дарё ва кўлларнинг кўплиги, маданий ландшафтларнинг анча кўп учраши Британия ороллари табиатининг асосий хусусиятларидир. Буюк Британиянинг жануби-ғарби Корнуэлл сертепа текислик бўлиб, унда бир канча қирлар бор. Бу қирлар герцин кристалл фундаментининг бир оз кўтарилиб қолган жойларига тўғри келади. Буюк Британиянинг жануби-шарқи кўпинча Лондон хавзаси деб аталадиган зинапоя шаклида бир оз паст-баланд текисликлардан иборат. Бу текисликлар бир оз қия бўлган мезозой қумтошлари ва охактошлари ҳамда учламчи давр гиллари билан тўлган мўльда шаклидаги синеклиза ўрнида жойлашган. Бу ётқизиқларининг моноклинал қатламлари Пеннин тоғлари ва

Уэлсдан Темзанинг ўрта оқими Лондон пасттекислиги томонга бир оз қия. Дарё эрозияси текисликни шимоли-шарққа томон йўналган қатор-қатор куэстали грядаларга ва улар ўртасида гилли пасттекисликларга бўлиб юборган. Британия ороллари орографик тузилишининг хусусиятлари ёғин- сочин, ўсимлик ва тупроқларнинг, гидрографик шахобчаларнинг тақсимланишига катта таъсир кўрсатади. Область иқлими шу кенгликдаги бошқа ерлардагидан қишнинг жуда юмшоқ келиши, ҳароратлар амплитудаларининг кичик бўлиши (йиллик ўртача ҳарорат шамолда тез-тез туман босиб туриши натижасида об-ҳаво нинг ўзгарувчан бўлиши билан фарқ қилади. (Лондонда қишда бир ойда 7-10 кун туман бўлади.). Британия ороллари устидан октябр ва март ойларида циклонлар айникса кўп ўтади. Ўрмонлар майдони жихатидан (Буюк Британия территориясининг тахминан 4%) бу область Ғарбий Европада (Исландия ва Альп тоғларини хисобга олмаганда) энг сўнгги ўринда туради. Бунда кишиларнинг хўжалик фаолияти, интенсив деҳкончилик, чорвачилик ва саноатнинг юксак даражада ривожланганлиги катта роль ўйнайди, албатта, Ўрмонлар табиий йўл билан жуда секин тикланади. Экилган дарахтлар яхши тутиб колади ва кичик-кичик барглар, парклар, дарё ҳам йўллар бўйидаги дарахтзорлар туфайли оролларда ўрмонлар кўпдан кўринади. Ўрмонларнинг 92% га яқини хусусий мулкдир. Бу эса давлат миқёсида дарахт ўтказиш ва ўрмон мелиорацияси ишлари олиб боришни қийинлаштиради. Марказий Европа области. Марказий Европа области ўлканинг Атлантика океанидан энг узоқ областидир. Шунинг учун ҳам унинг иқлимида, айниқса қишда, яъни Осиё максимумининг бир тармоғи кириб келган пайтда муайян континентал хусусиятлар сезилади. Бу областнинг бошқа областларидан фарқ этувчи иккинчи мухим хусусияти тоғларнинг ҳам, текисликларнинг ҳам кўплигидир. Шунинг учун ҳам ландшафтлари турли-туман, сернам, жуда серўрмон тоғлар билан тоғлари орасидаги ёғин кам тушадиган текисликлар ўртасида каттагина тафовут бор. Энг йирик тоғлар Рейн ва

Элғба хавзаларидир. Рейн хавзасида Шварцвальд, Вогеза, Рейн Сланецли тоғлари ва бошкалар, Эльба хавзасида Чехия массиви ҳамда чекка рудали тоғлар (Крушне), Судет, Шумова, Гарц, Тюрингия ўрмони ва бошқа тоғлар бор. Бу тоғлар орасида Шваба-Фракония ва Тюрингия хавзаларининг ўр-қир куэстали текисликлари жойлашган. Областда тоғлар, баланд текислик ва пасттекисликларнинг алмашиниб туриши сабабли иқлим, ўсимлик ва тупроқлар кичик майдонда ҳам хилма- хилдир. Тоғларнинг иқлими нам ва салқин бўлса, текисликларнинг иқлими нисбатан қуруқ ва илиқдир. Умуман область иқлими денгиз иқлими билан континентал иқлим орасидаги мўътадил иқлимдир; бу ерда қиш ўлканинг бошка областларидагичалик юмшок эмас, текисликларда январнинг ўртача ҳарорати ғарбда 1°С, шарқда 4°. Айрим йилларда шарқдан қуруқлик ҳавоси тез-тез кириб келиб, қиш анча қаттиқ бўлади. Бироқ совуқ об-ҳаво узоқ давом этмайди ва циклонлар келиши билан кун илиб кетади. Текисликларда қор узоқ ётмайди. Тоғларнинг 800-1000 м дан баланд жойларида қор 3-5 ой эримай ётади. Ёзги иқлим шароитида ҳам каттагина тафовут бор, текисликларда об-ҳаво илиқ (ойлик ўртача ҳарорат 18-20°С), тез-тез момакалдирок бўлиб туради, тоғларда эса кундузи илиқ, кечаси салқин бўлади, доим шамол эсиб, калин булўт олиб келади, кўпинча ёмгир севалаб туради, тоғларда текисликларга қараганда 1,5-3 хисса кўп: текисликларда 500-600 мм, тоғларда эса 1000-2000 мм ёғин тушади. Бу область ўрмон кунғир тупроқлари зонасидадир. Бироқ бу тупроқлар областнинг ҳамма жойида ҳам тарқалган эмас. Ўрмон қўнғир тупроқлари текисликларда ва тоғларнинг лёсс ёки бошқа жинслар билан қопланган қуйи ён бағирларида кенг баргли ўрмонлар тагида бўлади. Тупроқ таркиби кўпгина қумоқ ёки созли бўлиб, унда 4-6% дан 8-12 % гача чиринди бор. Ўлка таркибида Альп тоғли ўлкаси, Альп олдидаги Швейцария Бавария, платолари, Венеция-Подан текислиги, Карпат тоғлари, Стара Планина тоғлари ва Дунайбўйи текисликлари қиради.

Бундан олдинги ўлка каби бу ўлка учун ҳам тоғлар, ҳам текисликлар мавжудлиги характерлидир. Бироқ тўртламчи давр музликлари таъсирида анчагина ўзгарган ёш бурмали баланд тоғлар асосий ўрин тутади. Бу тоғларда хозирги даврда ҳам йирик музликлар бор. Альп орогеник характерлари ўлкани таркиб топишида энг мухим роль ўйнаган. Бу харакатлар ёш бурмали Альп, Карпат ва Стара Планинанинг тизимларинигина эмас, балки хозирги вақтда Қуйи Дунай, Ўрта Дунай ва Венеция-Падан текисликлари билан банд бўлган қадимги ўрта массивлар ва тоғ олди букилмаларининг чўккан йирик зоналарини ҳам ҳосил қилган. Тўртламчи даврда Альп тоғларини ва Карпат тоғларининг баъзи бир районларини тоғ музликлари босган. Тоғ этакларига тушиб келган Альп музликлари ва уларнинг сувлари Альп тоғлари этагидаги платоларда морена ва флювио-гляциал ётқизиқлар қолдирган. Дунай буйи текисликларида плейстоцен даврида жуда қалин лёсс қатламлари ҳосил бўлган. Музликдан кейинги даврда ҳам текисликлар рельефи тараққиёти билан тоғ рельефининг таркиб топиш жараёни бир-бири билан жуда боғлиқ бўлган. Европанинг Ўрта денгизбўйи қисми Евросиё, Африка Ўрта денгиз буйининг бир қисми бўлиб, Пиренея, Апеннин, Болқон ярим оролларини ва улар яқинидаги оролларни ўз ичига олади. Бу ер Европанинг доимий яшил ксерофит ўрмонлар ўрмонлар ва бўтазорлар зонасида жойлашган бирдан бир ўлкасидир. Учламчи ва тўртламчи даврларда табиат эволюцияси ҳамда бу ерда тоғ рельефининг устунлиги натижасида барг тўкадиган дарахтлар ва буталар ҳам кенг тарқалган. Барг тўкадиган фармациялар асосан ўлканинг тоғларида ва мўътадил минтақа яқинидаги шимолий районларида ўсади. Европанинг Ўрта денгизбўйи ғарбдан шарққа анча узоқ масофада чўзилганлигидан шу йуналишда ландшафтлар ҳам бир оз ўзгара боради. Ўрта денгиз бўйиининг анча сернам ва илиқ шарқий қисмида (Пиренея ярим оролининг ғарбий Апенин ярим оролида) баргли ва игна баргли анча намсевар доимий яшил ўрмонлар ва баланд буйли маквис чакалакзорлари

кўп тарқалган. Ўрта денгиз буйи келиб чиқиши ва морфологияси турлича бўлган тоғлар ўлкасидир. Пасттекисликлар бу ерда катта эмас ва асосан ярим ороллар чеккасидаги тектоник букилмаларда жойлашган. Қадимги бурмали-палахсали ясси тоғ массивлари ҳамда уларни ўраб турадиган бурмали Альп тизмалари туфайли тоғ рельефи хилма-хил кўринишга эга. Хар иккала типдаги тоғларда ҳам интенсив денудация, дизъюнктив дислокациялар ва табакали вертикал харакатлар рўй берган. Оқибатда ер юзаси (айниқса Болқон ярим оролида) тектоник жихатдан майда қисмларга бўлиниб кетади. Узилма харакатлари ва улар билан боғлиқ бўлган вулқон ходисалари хозиргача давом этмоқда. Ўрта денгиз буйи Европада энг сейсмик ўлка хисобланади. Пиренея ярим ороли. Пиренея ярим ороли табиатининг кўпгина хусусияти унинг рельефига боғлиқ. Пиренея ярим ороли рельефи умуман унинг ўрта қисмида ва ғарбида шимолдан, шарқ ва жанубдан анчагина баланд тоғлар билан ўралган паст ва ўртача баландликдаги плато ҳамда ясси тоғликларнинг кўплиги билан характерланади. Атрофдаги тоғлар ички районларни денгиз таъсиридан тўсиб туради. Ясси тоғликларнинг катта қисми палеозой ядроси-ярим оролнинг марказий ва шарқий қисмларини ишғол қилган Месета доирасидадир. Месетанинг структура морфология хусусиятлари узоқ давом этган денудация ҳамда пенепленлашиш ва шундан кейин табақаланган узилма дислокациялар натижасида таркиб топган. Платолар рельефи у қадар парчаланган эмас ва улардан террасали дарё водийлари таркиб топган. Жанубда Янги Кастилин платоси аста-секин кўтарилиб бориб, жуда ювилиб кетган Сьерра-Морена массивлари системасига ўтади. Бу массивларнинг ўзилмали ён бағирлари Андалузия паст текислигига тик тушади. Иберия тоғлари Месетани шимоли-шарқ томондан ўраб туради. Бу ерда учламчи даврнинг оддий бурмаланишлари герцин замини устини қоплаб турган мезозой жинсларига ҳам таъсир этан. Тоғлар учун юра типидаги

рельеф характерлидир. Тоғлар у қадар парчаланмаган бир неча тизимлардан- баландлиги 2316 м гача етадиган ва мезозой кварцитлари, оҳактош ва сланецлардан иборат антиклиналардир. Иберидларнинг сўнгги тоғ системаси-Каталония тоғлари Ўрта денгиз сохили бўйлаб Пиренея тоғларидан Эбро дарёсининг этакларигача давом этади. Бу тоғлар Альп тоғлари системасидаги энг паст тоғлар бўлиб, чўққилари 1741 м гача боради. Каталония тоғларининг денгиз сохилидаги тизмалари Ўрта денгизга зина шаклида тушиб боради ва бу ерда айрим гўзал манзарали бурунлар ҳосил қилади. Андалусия тоғлари структуралари Питиуз ва Балеар оролларида давом этади. Андалусия тоғлари структура жихатидан Альпидларга киради, лекин рельефига кўра, Альп тоғларидан жуда фарқ қилади. Андалусия тоғлари билан Сьерра-Морена орасида, тоғлараро букилмада Андалусия пасттекислиги бор. Бу пасттекислик шакли учбурчак шаклига эга, унинг тор шарқий қисми дарёлар эрозияси натижасида айрим қолдиқ платолари бўлган сертепа текисликка айланган. Пиренея ярим оролининг катта қисми Ўрта денгиз бўйи иқлимига эга. Бироқ унинг айрим қисмлари иқлим жихатидан анчагина фарқ қилади. Пиренея ярим оролининг Атлантика ва Ўрта денгиз таъсиридан тусилган ички районлари иқлими кескин континентал бўлиб, ёзи иссик, қиши анчагина совуқ, хийла қаттиқ совуқлар ҳам бўлади, совуқ шамоллар эсиб қор ҳам ёгади, қишда Месетада баланд босимли махаллий область пайдо бўлади, бу эса циклонларнинг қириб келишига халакит беради. Шу сабабли ёғин асосан баҳор ва куз ойларида ёгади. Йиллик ёғин микдори атига 400- 500 мм га етади. Янги Кастилия платосининг шарқий қисми иқлими айникса қурғоқчил. Ярим оролнинг марказий қисмларида фақат Марказий Кордильера тоғларида ёғин кўпрок тушади. Пиренея ярим оролининг катта қисми Ўрта денгиз зонасида бўлишига қарамасдан, рельеф ва иқлимнинг юқорида айтилган хусусиятлари туфайли ярим оролнинг ўсимлик ва тупроқлари жуда хилма-хилдир Пиренея ярим ороли флораси турларга бой

ва унинг эндемик турлари кўпдир. Доимий яшил ўсимликлар ҳам кўп. Бу ерда тош дуби пробка дуби ва кермес дуби, айникса, кенг тарқалган. Пиренея ярим оролининг иқлими Ўрта денгиз бўйи океан иқлими типидаги ғарбий районларида қаттиқ баргли доимий яшил ўрмонлар, баланд буйли маквис ва гаррига тарқалган. Дарахтлар бу ерда ҳам пробка дуби, тош дуби, Лузитани дубидан иборатдир. Пробка дуби дарахтзорлари энг сернам жойларда учрайди: уларнинг тагида дрок ва тошёрар турлари жуда кўп. Ғарбнинг бута формацияларида қулупнай дарахти, арчадан ташқари кермес дуби катта роль ўйнайди. Бута формациялари Янги ва Эски Кастилия платоларида ҳам асосий ўрин тутади. Апеннин области. Апеннин ярим ороли Сицилия, Қорсика, Сардиния ороллари ва Тирен денгизидаги кичикрок ороллар билан биргаликда Европанинг Ўрта денгиз сохилида Марказий ўрин тутадиган алохида бир бутун областни ташкил этади. Апеннин ярим ороли бошқа областларга қараганда кичик бўлиб, меридиан буйлаб анчагина чўзилган, кабар областдир. Областнинг ҳамма жойида Ўрта денгиз типидаги денгиз иқлими ҳукмрон. Пиренея ва Болқон ярим оролларининг сернам ғарбий ва курғоқчил шарқий қисмлари ўртасидаги каби кескин тафовут бу ерда йўк. Альп тоғлари тўсиб турганидан бу областнинг шимолида Ўрта денгиз бўйига ўткинчи полоса кўзга у қадар яққол ташланмайди. Бу областда асосан ўртача баландликдаги тоғлар ва қисман ўр-қир текисликлари рельефи характерлидир. Област ландшафтидаги асосий тафовут, аввало, ярим оролнинг шимолидан жанубга узоқ чўзилганлиги ва рельефнинг хилма- хиллиги билан боғлиқ. Рельефнинг асосий шакиллари, тектоникаси ва литологиясига кўра Шимолий, марказий ва Жанубий Апеннин тоғлари бир-бирларидан фарқ қилади. Шимолий Апеннин тоғлари Лигурия ва Тоскания Апеннин тоғлари тизмаларини ўз ичига олади. Шимолий Апеннин тоғларининг тузилишида учламчи давр гиллари асосий роль уйнайди, қумтошлар камроқ роль ўйнайди.

Марказий Апеннин тоғларига Умбро-Марк, Абруция ва Соби тоғлари қиради. Бу тоғлар Апеннин тоғларининг энг кенг ва баланд қисми бўлиб, Гран-Сассо массивидаги Корно чўққисининг баландлиги 2914 м. Шимолий Апеннин тоғларидан фарқ қилиб, марказий Апеннин тоғлари асосан тик бурмалар ҳосил қилган, баъзи жойларда устама силжиқларга айланган охактошлардан тузилган. Апеннин тоғларининг бурмали тизмалари жанубда Крати дарёси водийси томонда тик жарлик билан тугайди. Ана шу водийдан жанубда асосан қадимги гранит, гнейс ва кристалл сланецлардан ташкил топган Калабрия Апеннин тоғлари жойлашган. Апеннин тоғлари катта масофада Тиррен денгизидан пасти баланд тоғ этаклари ва сохил текисликлари полосаси билан ажралган. Ана шу полосада қадимги ва хозирги замон вулканизм шакллари яққол кўринади. Рим шахри яқинида кратерлари бузилиб, кальдералар ҳосил қилган кўп микдорда сўнган вулқонлар бор. Апеннин оролининг Тиррен денгизи сохили баъзи жойларда паст ботқоқ босган текисликдан иборат, бу текислик денгиздан қум дунглари полосаси орқали ажралган, қум дунглари сувнинг оқиб кетишини қийинлаштираи. Бу текисликлар яқин вақтлардагина қуритилган. Апеннин тоғларининг Шарқий тоғ олди у кадар хилма-хил эмас, Адриатика бўйидаги Апеннин олдининг Гаргано ярим оролигача тор полосада чўзилиб борадиган шимолий қисми Апеннин тоғларидан бошланадиган қисқа бир-бирига параллел кўпдан-кўп дарёлар кесиб ўтган сохил текислигидир. Жануброқда Апеннин тоғлари денгиздан карст шакиллари учрайдиган бир оз пасти баланд ясси платолар билан ажралган. Бу платолар асосан охактош, доломит ва бурдан таркиб топган. Бўлиб, улар горизонтал ётади, ёки бир оз бурмаланган. Дарёлар кам. Бу платолардан энг йириклари Гаргано Ле-Мурже платолари ва Салентина ярим оролидаги Апулия платосидир.

Болқон области Европанинг Ўрта денгиз сохилининг шарқида, Кичик Осиё билан шарқий Европа текислигига жуда яқин жойлашган. Ўлканинг бошқа областларидан фарқ қилиб, бу область шимолий Европанинг материк қисми билан кенг масофада туташган. Ана шу хусусиятлар туфайли континентал типдаги Ўрта денгиз бўйи ландшафтлари областда асосий ўрин тутади ва шимолдан мўътадил ўрмон ва дашт табиати хусусиятлари кўпроқ кириб келган. Субтропик ва мўътадил ландшафтларнигина шундай хилма- хил учраши кўп жихатдан бу ерда кўпдан-кўп тоғ тизмалари, массивлари ва текислик котловиналар борлигига боғлиқдир. Тектоник жихатдан жуда парчаланиб кетганлиги натижаси бўлган тоғ котловина рельефи котловиналар орқали Ўрта денгиз бўйи ландшафтларининг шимолга ва мўътадил ландшафтларнинг эса тоғлар орқали жанубга қириб келишга имкон беради. Карст ходисасини кенг тарқалганлиги ҳам областнинг ўзига хос хусусиятидир. Карст ходисалари туфайли областнинг кўпгина районларида гидрография ва тупроқ-ўсимлик қатлами ўзига хос хусусиятларга эга. Область рельефи асосан тоғлардан иборат. Текисликлар чеккаларда учрайди. Ўртача баландликдаги тоғлар кўпчиликни ташкил этади.

Ф ойдаланишга тавсия этиладиган адабиётлар 1. Ермаков Ю.Г. и др. Физическая география материков и океанов. М: В е сшая школа, 1988. 2. Рябчиков А.М. Физическая география материков и океанов. М: В е сшая школа, 1988. 3. Физическая география мирового океана. М: Издательство Московского Университета, 1988. 4. Рябчиков А.М. Дунё қитъалари табиий географияси, Тошкент, 1968. 5. Власова Т.М. Физическая география материков и океанов. Том I - II , М: Просвеўение, 1976. 6. Власова Т.М. Материклар ва океанлар табиий географияси. I - II том.Тошкент, 1985. 7. Леонтьев О.К. Физическая география мирового океана. М: 1982. 8. Энциклопедицеский словарь географических терминов. М: 1968.

O'xshashlar

Жанубий Америка материгининг табиий географик ўлкалари

Шимолий Америка материгининг табиий географик ўлкалари

Европанинг табиат зоналари

Европанинг иқлими ва ички сувлари

Европанинг шаклланиш тарихи. Рельефи. Фойдали казилмалари