Шимолий Америка материгининг табиий географик ўлкалари - Geografiya - Referatlar

Шимолий Америка материгининг табиий географик ўлкалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

111 KB

Ko'chirib olish

Шимолий Америка материгининг табиий географик ўлкалари Р Е Ж А: 1. Гренландия. 2. Канада Арктика архипелаги. 3. Лаврентий ясси тоғлиги. 4. Марказий текисликлар 5. Буюк текисликар 6. Аппалачи тоғлари. 7. Қирғоқ пасттекисликлари. 8. Аляска Кордильераси. 9. Канада Кордильераси. 10. АҚШ Қордильераси тоғлари. 11. Мексика Кордильераси.

Гренландия дунёдаги энг катта орол. Унинг майдони 2176 минг км. кв. Бундан 1800 минг км. кв. қисми ёки худуднинг 84% музликлар билан қопланган. Қуруқликнинг муз босмаган қисмлари асосан жануби – ғарбий, шимолий ва шимолий-шарқий қирғоқларида учрайди. Қирғоқларнинг табиий шароити деярли ҳамма жойда Арктиканинг юқори географик кенгликларидаги каби нихоятда қаттиқ. Муз қалқони яхлит массив шаклида бўлиб юзаси жуда қия, деярли ясси ва қирғоқлардан орол марказига томон аста – секин кўтарила боради. Бу ерда музнинг баландлиги 3300 м га етади. Муз қалқони 67°30 шимолий кенгликдан шимолда ва 66° шимолий кенгликдан жанубда жойлашган ва бир-бирига қўшилиб кетган иккита гумбаздан иборат. Музнинг қалинлиги 3,5 км, хажми 2,7 млн. км. кв. Бу музлик эриса дунё океани сатхи 7 м дан кўпрок кўтарилган бўлар эди. Оролнинг шарқий ярми қадимги бурмали тоғлардан иборат. Тоғларнинг ўртача баландлиги 2000 м дан баланд, энг баланд жойи 3700 м Ғарбда тоғлар аста-секин пасая бориб, муз қалқонининг тагида қолиб кетади. Оролнинг марказий қисмларида музликнинг таги океан сатхи билан баровар, баъзи жойларда эса ундан паст. Атмосфера циркуляциясининг қулай бўлиши ва совуқ Шарқий Гренландия оқими таъсири туфайли муз қалқони хозир ҳам мавжуд. Бундан ташқари музлик инерцияси ҳам катта аҳамиятга эга. Музлик юзасининг нурни акс эттириш қобилияти кучли бўлганидан куёшдан келадиган иссикликнинг фақат 19% ни ютади. Арктика фронти циклонларниниг катта қисми хеч қандай кучли тусиксиз орол устига ўтиб келади ва антициклонни хайдаб ёғин олиб келади. Муз қалқони шу ёғинлар билан туйинади. 68° шимолий кенгликда музлик марказида 300 м, чеккаларида 520 мм гача ёғин ёгади. Бу ёғинларнинг ҳаммаси қор бўлиб тушади. Музлик юзасида тушган қор аста-секин ўзгаради ва фирн ҳамда музликка айланади. Музликни Марказий балан қисмларида муз чеккаларига қараб аста-секин оқади. Муз қалқони чеккаларидан тор музлик тиллари бошланиб, океаннинг тропик водийларига етиб боради. Бундай музликларни харакат тезлиги суткасига 20-40 м га етади, Музликнинг силжиши натижасида жуда чуқур ва хавфли ёриқлар ҳосил

бўлади. Хар йили Гренландия қирғоқлари яқинида асосан оролнинг ғарбида 10-15 мингга яқин айсберг ҳосил бўлади. Музликнинг асосий қисми эришга ва буғланишга сарф бўлади. Муз қалқонининг йиллик баланси тахминан қуйидагича: қор тўпланиши - 425-446 км. куб қор ва музнинг сарф бўлиши - 295-315 км. куб айсберглар тарзида сарф бўлган муз - 115-215 км. куб жами сарф бўлган қор ва муз - 445-530 км. куб Бу муълумотлардан кўринадики, муз қалқони деярли ўзгармайди ёки бир оз қисқариб боради. Қирғоқларнинг иқлимига океан оқимлари ҳам анчагина таъсир кўрсатади. Ғарбий Гренландия иқлими оқим ўраб турадиган Жанубий Ғарбий Гренландия иқлими айниқса Илиқ ва юмшоқ, Январнинг ўртача харорати -1°С дан -4°С гача, яъни Шимолий Кавказдагига деярли тенг келади. Шарқий сохил иқлими айникса совуқ. Бу ерда Марказий Арктикадан Шарқий Гернландия совуқ оқими олиб келадиган музликлар йил бўйи ўтиб туради. Доимо муз билан ўраб олинган Шимолий соҳилнинг табиати айниқса қаттиқ. Бу ерда узоқ давом этадиган кутб кечасида совуқлар -52° С га етади ва фақат 2-3 ой давомидагина куёш узлуксиз ёритиб турганидан харорат 0°С дан бироз баланд бўлади. Оролда маданий ўсимликлар кам жанубида арпа ва картошка, баъзи бир районларида, асосан паниқларда сабзавотлар етиштирилади. Орол аҳолиси- эскимослар учун ов қилиш жуда мухим аҳамиятга эга. Ов хайвонларидан бу ерда кутб тулки, буғи, оқ айиқ яшайди. Балиқчилик ҳам мухим. Балиқ тутиш 1920 йилдан кейин авж олди. Ана шу пайтда иқлимнинг исиши оқибатида оролнинг қирғоқларини яқинида денгиз фаунаси бойиб, треска, сельд, палтус каби бошқа мухим балиқлар пайдо бўлади. Канада Арктика архипелаги Ер шаридаги энг катта архипелаглардан биридир. Унинг ороллари умумий майдони 1,3 млн. км 2 дан ортади. Бу оролларнинг энг йириклари Баффин Ери (512 минг км2), Виктория (208 минг км2), Элсмир (200 минг км.кв) оролларидир.

Оролларнинг кўпчилиги материкнинг айрим қисмларидан иборат, улар яқин геологик ўтмишдагина материкдан ажралиб қолган. Табиий шароитига кўра жанубий ва ғарбий ороллар материкнинг шимолий қисмларига, шимолий шарқий ороллар эса Гренландиянинг шимолий қисмига ўхшаб кетади. Архипелагнинг геологик тузилиши ва рельефининг таркиб топиш тарихи сўнгги йиллардагина умумий тарзда ўрганилган. Жанубий ороллар Шимолий Америка платформасининг бир қисмидан иборат. Яқинда ўтқазилган тадқиқотлар бу тоғларнинг геологик жихатдан мураккаб тузилганлигини кўрсатди. Улар тошкўмир, мезозой ва қуйи учламчи даврнинг дисклокацияланган чўкинди жинсларидан таркиб топган. Кейинчалик тез-тез трансгрессиялар бўлиб турган ва улар денгиз террасаларини вужудга келтирган. Бу террасалар кўпгина оролларда 200 м гача баландликда, Элсмир оролида эса хатто 330 м баландликда ҳам учрайди. Террасаларнинг вужудга келиши неотектоник харакатлар билан ҳам боғлиқ, чунончи оролларнинг кўпчилиги хозирги вақтда кўтарилаётганлиги аниқланган: шу билан бирга бу кўтарилиш нисбатан бир мунча кучли рўй бермокда. Архипелаг майдонининг анча катта эканлиги ва оролларнинг бир-бирига яқин жойлашганлиги архипелаг устида денгиз ҳаво массалари хоссаларининг ўзгаришига имкон беради. Худди шу сабабга кўра қишда ҳаво харорати деярли шимолий кутбдагидек жуда паст бўлади, ёзги хароратлар эса субарктика районлари ҳаво хароратларига яқин келади. Иқлим жуда совуқ бўлганидан бугозларни музлаш режими ноқулайдир. Шарқий қисмнинг иқлимий шароити музлар пайдо бўлиши учун қулай. Бу ерда музларнинг умумий майдони 154 минг мм га етади. Баффин Ери оролида ёғин нисбатан кўп тушади, ҳаво харорати эса бир мунча юқори бўлиб, қор чизиғи салкам 800-1000 м дан ўтади. Ундан юқорида типик тоғ водий музликлари, баланд ясси тоғларда эса муз гумбазлари учрайди. Шельф музликларининг кенглиги деярли 20 км ва қалинлиги бир неча ўн метрлаб бўлади. Унинг чекка қисмларидан йирик муз ороллари узилиб чиқади ва Шимолий Муз океанининг марказий қисмларида сузиб юради. Тундрадаги икки ёки уч ярусли ўсимлик туркумлари асосан йирик ғарбий ороллари нинг ички қисмларида тарқалган.

Архипелагнинг хайвонот дунёси ҳам умуман олганда, ўсимлик қоплами каби, бой эмас. Ороллар хайвонлар турига бойлиги жихатидан эмас, балки хайвонлар сонининг кўплиги билан характерланади. Архипелагнинг минерал ресурслари яхши ўрганилмаган ва улардан деярли фойдаланилмайди. Қазилма бойликлардан кўнғир кўмир, лигнит, мис конлари борлиги маълум. Архипелаг нефть конлари кўп деб хисобланади. Лаврентий ясси тоғлиги - бу худуд геологик тузилиши ҳамда, қисман, рельефига кўра бир-биридан фарқ қиладиган, шу билан бирга кўпгина умумий хусуиятларга эга бўлган бир қанча районларни ўз ичига олади. Лаврентий ясси тоғлиги Канада қалқонининг асосий қисмидир. У узоқ вақт давомида кўтарилган ва субаэраль Аль эрозия таъсирида бўлган. Лаврентий ясси тоғлиги табиий хусусиятларига кўра Фенноскандияга жуда ўхшаб кетади. Зандра текисликлари асосан жанубда Буюк кўллар яқинида жойлашган. Улар тўлкинсимон рельефга эга. Ботқоқланмаган подзол тупроқли ерларда ёруг қарағай ўрмонлари ўсади. Кўл музлик текисликлари музликлардан кейинги даврдаги йирик кўлларнинг қуриб қолиши натижасида вужудга келган бўлиб, улар ер устининг жуда яссилиги ҳамда ётқизиқлари механик таркибининг оғирлиги билан ажралиб туради. Бу ерда ҳам ботқоқликлар кўп. Музлик-денгиз текисликлари муз босиш давридан кейинги трансгрессиялар рўй берган райвонларда жойлашган: трансгрессиялар Гудзон кўлтиги сохиллари бўйлаб кенг тарқалган ва Макензи водийси бўйлаб жанубга узоқ кириб борган. Хозирги вақтда бу ерларда ботқоқликлар жуда кенг тарқалган. Ясси тоғликнинг шимоли билан жануби ва шарқи билан ғарби ўртасида ҳам катта иқлимий тафовутлар мавжуд. Масалан, вегетация даври Шимолий Муз океани сохилларида бор-йўғи 40-50 кун давом этса, жанубда 160 кунгача чўзилади. Аксинча, Гудзон қўлтиғидан ғарбдаги жойлар иқлими кескин континентал бўлиб, қиш қаттиқ келади ва океандан узоқлашган сари ёз нисбатан илиқ бўлади. Агар тупроқни яхши намлаб турадиган доимий музлоқ ерлар бўлмаганда эди, Кордильера тоғларидан шарқдаги худудларни қурғоқчил дейиш мумкин бўлар эди: чунки бу ерда йилига бор-йўғи 250-300 мм ёғин тушади.

Ясси тоғликнинг сув энергияси запаслари ҳам катта, бироқ хозирги вақтда Канада қалқонидаги кўплаб қазиб олинаётган рудалар-полиметаллар, темир, уран, олтин ва бошқалар энг катта қийматга эгадир. Марказий текисликларни табиий шароитига кўра Европа текислигига ўхшатиш мумкин. Уларнинг айниқса геологик тузилиши, рельефи, қисман иқлими ва тупроқ-ўсимлик қоплами кўпроқ ўхшайди. Хар иккала текислик геологик тарихининг бир хил босқичларини бошдан кечирган; бу геологик босқичларда кристал фундамент, кенг, қия синеклиза ва антеклизалар тарзида дислокацияланган қалин чўкинди жинслар қатламлари ҳамда герцин бурмали структурали вужудга келган. Хар иккала худудни ҳам тўртламчи давр музликлари босиб, улар табиатнинг барча хусусиятларида аниқ из қолдирган. Бу худуднинг иқлимида, чунончи харорат режимида ва континенталлигида ҳам бир-бирига ўхшаш томонлари бор. Лекин шу билан бирга, уларнинг бир-биридан мухим тафовутлари ҳам мавжуд, бу тафовутларнинг энг асосийлари намлик хусусиятлари билан боғлиқдир. Марказий текисликларнинг ер усти шакллари учламчи давр пенеплени шакли билан боғлиқдир: бу пенепленни шимолий қисмида музлик оқизиқлари, зандралар, лёсслар ва тўртламчи даврнинг бошқа хил ётқизиқлари мураккаблаштириб юборган. энг баланд жойлар денудация таъсирига кам бериладиган қаттиқ палеозой ётқизиқлари ва хатто кембрийдан олдинги ётқизиқлар ер юзасига чиқиб олган жойлардир. Намгарчиликнинг нотекислигидаги гидрография тармоқлари характерида ҳамда жарёларнинг гидрогеологик хусусиятларида ҳам акс этади. Деярли барча худуд Миссисипининг дарёси хавзасига киради. Миссисипи дарёси ўзининг асосий ирмоклари билан биргаликда текисликларнинг шимолий қисмларини жанубий қисмлари билангина эмас, балки ғарбий қисмларини шарқий қисмлари билан ҳам боғлаб турадиган сув йўллари системасини ҳосил қилади. Миссури дарёси жуда узун ва хавзасининг майдони катта бўлишига қарамай, хатто қуйи қисмларида ҳам саёздир: унинг ўзани эгри бугри ва доимо ўзгариб туради, суви лойка. Шунинг учун кўпинча уни "Бигмада", яъни "Катта ифлос дарё" деб ҳам атайдилар.

Миссисипининг Миссурининг лойка сув оқими унинг қуяр жойидан 180 км кетадиган катта тошқинлари бўлиб туради; бу тошкинлар кўпинча ёзнинг бошида, яъни Қояли тоғлардаги қорларнинг эриши ёзги ёмғирларнинг бошланиши билан бир вақтга тўғри келганда руй беради. Огайо дарёсининг сув режими ҳам бирмунча ўзгарувчан бўлиб, дарё этагида йилнинг кўп қисмида сув сарфи анча каттадир. Унинг ўзани хийла барқарор, суви тиниқ. Огайо дарёси одатда март-апрель ойларида тошади. Миссисипи дарёси Марказий текисликлар доирасида кам сув бўлса ҳам, унинг водийси Огайо дарёси водийси каби кенг. Дарё қайирининг кенглиги ўрта оқимда 20 км га етади ва бу ерда кўпдан-кўп қолдиқ ўзанлар ва ўзан кўллар учрайди. Унумдор тупроқли ерлар кам, чунки сув яхши силжимаслиги натижасида кўп жойлар ботқоқланиб қолган. Карст рельефи шакллари орасида энг ажойиби дунёдаги энг катта ғорлардан бири бўлган Мамонт ғоридир. Мамонт ғори 5 қаватдан иборат бўлиб, унда ўнлаб йўлаклар, гумбаззлар ва шахталар бор. Уларнинг умумий узунлиги 200 км дан ортади. Табиий ўсимликларнинг тарқалишидаги қонуният тупроқ қопламида ҳам акс этган. Ўсимликлар типига мос равишда шарқдаги ўрмон қўнғир тупроқлари ўрнини ғарбда прерияларнинг қора тупроқсимон тупроқлари эгаллайди. Марказий текисликлардан қишлоқ хўжалигида ғоят кенг фойдаланилади. Ерларнинг 90% дан ортиги фермерларга қарайди: фермерлар кўпроқ маккажўхори, буғдой ва ем-хашак учун ўт экадилар. Бу ернинг илиқ, нам иқлими ҳам, текис, экин экиш учун қулай рельефи ҳам деҳқончиликни ва деҳқончилик асосида тобора кенгаяётган чорвачиликни ривожлантиришга имкон беради. Марказий текисликларнинг жанубий қисмлари АҚШ нинг тупроқ эрозиясидан энг кўп зарар кўрган районларидан хисбланади. Марказий текисликларни жанубий ва шарқий чегараларида паст тоғлар ландшафти типик текислик ландшафтидан фарқ қилади. Бу ерда тошкўмир, полиметаллар ва бошқа қазилма бойликларнинг йирик конлари бор. Буюк текисликлар - Кордильера тоғларининг жуда кенг тоғ олди платосидан иборат бўлиб, мўътадил ва субтропик митақаларининг тайга, ўрмон-дашт ва дашт зоналари орқали шимолдан жанубга томон 4000 км га чўзилган. Буюк

текисликлар Марказий текисликлар каби, Шимолий Америка платформасининг бир қисмидир: бироқ бу ерда Кордильера тоғ системасининг таъсири жуда яхши сезилиб туради. Бу таъсир Буюк текисликларнинг геологик тузилишида ҳам, рельефида ҳам, ички сувларида ҳам ўз аксини топган. Буюк текисликлар иқлимининг қурғокчил ва континентал бўлиши Кордильера тоғларининг таъсири билан боғлиқдир. Иқлимдаги бу хусусият худуднинг табиати манзарасида яққол акс этади. Бу ерларнинг асосий ландшафти ўт қоплами ёзнинг ўрталарида қуриб қоладиган қуруқ даштли супасимон тоғлардан, кўпдан-кўп қумлок ороллари бўлган кам сув ва лойқа дарёлар водийларидан, сертармоқ жарликлардан иборатдир. Текисликларнинг увоқ жинслардан таркиб топганлиги ва шарқка томон нишоблиги рельефнинг ғоят парчаланишига сабаб бўлган. Марказий текисликлардан фарқ қилиб Буюк текисликлардаги палеозой чўкинди жинсларини катта худудида бўр даври ва кайнозой эраси ётқизиқлари қоплаб ётади: бу ётқизиқлар асосан қумтошлардан таркиб топган бўлиб, қумтошлар Кордильера тоғларидан емирилиб тушган жинслардан вужудга келган. Илиқ фасл бошланишида тез-тез ёғинлар бўлиб туради. Бу ёғинлар Мексика кўлтигидан келадиган нам шамолларга боғлиқ бўлиб, конвектив характердадир. ёғин микдори (500 мм дан кам) йилдан-йилга жуда ўзгариб туради. Баъзи йили бор-йўғи 200 мм ёғин тушади: бу ўсимликларга зарарли таъсир этади. Дарё ва вақтинчалик оқар сувлар кам сув бўлишига қарамай, жуда катта геологик иш бажарадилар: аккумуляция ва эрозия жараёнлари кучли рўй беради. Бу сувлар ғоят кўп микдорда хар хил оқизиқлар келтириб, дарё қайирларида ва айниқса, тоғлардан гох-гох хайқириб оқиб тушадиган сув оқимларининг ёйилма конусларида ётқизадилар. Сўнгра бу увоқ жинсларни қисман шамол тўзитиб, шарқка олиб кетади. Миоцен охиридан бошлаб ётқизилган майда чанглар қалин (150 м гача) лёссимон қумок қатламни вужудга келтирган. Платт-Миссури дарёлари оралиғидаги худуднинг шарқий қисмида қумоклар ўрнига хақикий лёсс учрайди. Буюк текисликларнинг энг кўзга ташланадиган геоморфологик хусусияти бу ердаги бедлендлардир. Платоларнинг Кордильера тоғларидан оқиб тушадиган дарёлар яқинидаги водий ёки қисмларини чуқурлиги 150 м гача бўлган жарлар ғоят ўйиб юборган. Масалан, платонинг Уайт-Ривер водийси бўлаб кетган тор

қисмини жарлар шу қадар парчалаб юборганки, бу жойларнинг рельефи тик ён бағирлар ва пирамидалардангина иборатдир. Альберт платоси ёнида бир қисми Канадада, бир қисми эса АҚШ худудида жойлашган Миссури платоси бор. Бу платода моренали тўлкинсимон рельеф билан бирга, айниқса, жанубда, бедленд энг кўп тарқалган ерларда эрозион рельеф ҳам ривожланган. Бу платодан жанубда Канейдиан дарёсига кадар Баланд текисликлар платоси жойлашган. Баланд текисликлар платосида музликлар бўлмаган, текисликлар усти анча текис, бироқ ерни ҳам чуқур дарё водийлари ўйиб юборган. Яна жануброқда, субтропик минтақада Льянос-Эстакадо ва Эддуарде платолари бор. Буюк текисликлар нефть, табиий газ, ҳамда полиметалларга бой. Қояли тоғлар этагидаги букилмада тошкўмир, кунғир кўмир ва лигнитнинг йирик конлари топилган. Аппалачи тоғлари - Аппалачи мўътадил митақанинг ўртача баландликдаги тоғлар ўрмон ландшафтига мисолдир. Бу тоғларда тектоник структуралар ёши, жинсларнинг литологик таркиби, дарё эрозияси ва музликларнинг рельефи ҳамда, бевосита ёки билвосита, табиатнинг бошка компонентларига бўлган таъсири, шунингдек ўсимликлар ва тупроқлар типининг баландликка, қайси географик зонада жойлашганлигига боғлиқ эканлиги яққол кўзга ташланади. АҚШ ва Канаданинг энг тараққий этган иктисодий районлари Аппалачи тоғлари доирасидадир. Бу ерда йирик шахарлар кўп. Орографик жихатдан бир бутун бўлган бу худуд икки табиий географик областдан: Шимолий ва Жанубий Аппалачи областларидан иборат, уларни бир- биридан Мохок-Гудзон ҳамда Гудзон-Гамплейн ботиқлари ажратиб туради. Шимолий Аппалачи тоғлари каледон даврининг кристалли жинсларидан таркиб топган. Улар унча баланд эмас, музлар таъсирида яссиланиб қолган ва игна баргли ўрмонлар билан қопланган. Жанубий Аппалачи ғарбий ва шарқий тоғ олди қисмидан ҳамда улар орасидаги тоғ тизмалари минтақасидан ташкил топган. Шимолий Аппалачи тоғларининг Каледон бурмали структуралари бу тоғлик ўлканинг шарқий қисмида ҳам давом этиб, баландлиги 400 м га етадиган, пенепленлашган Пидмонт тоғ олди платосини ҳамда бу плато устида қад кўтарган Ҳаво ранг тоғ тизмасини ҳосил қилади.

Жанубий Аппалачи рельеф шакллари литология ва структурага боғлиқ холда ғоят турли туман бўлишига қарамай, умуман, худуднинг кўтарилиши босқичларини ва бурмали эрозион рельеф шаклларининг вужудга келганлигини кўрсатиб турадиган бир қанча текис юзалар мавжуддир. Аппалачи тоғларида йилнинг барча фаслларида об-ҳаво режими ва харорати кескин ўзгариб туради ҳамда ёғин кўп ёгади. Жанубий Аппалачидаги йирик дарёлар тоғдан чиққандан кейингина уларнинг кўпида кемалар қатнай олади, лекин дарёларнинг серсувлиги ва тез оқиши гидроэнергия олиш учун катта имконият яратади. Аппалачи тоғларининг мухим табиат бойликлари ўрмонлар эди. Аппалачида қазилма бойликларнинг катта конлари бор. Бу ердан тошкўмир, нефть, темир, мис, қумушш, кобалт, ва бошқа кўпгина қазилма бойликлар олинади. Материкдан Сан-Лаврентий дарёсининг эстуарийси ва Бел-Ил буғози орқали ажралган Ньюфаундленд ороли Аппалачи тоғ системасиинг ўзига хос бир қисмидир. У рельефга кўра Шимолий Аппалачи тоғларига ўхшайди. Ньюфаунленднинг кўп қисми баландлиги 850 м гача етадиган тоғ тизмалари билан банд. Орол материк шельфидан кўтарилиб туради. Қирғоқ яқинида морена жинслари тўпланиб балиқ бойликлари билан машхур бўлган Ньюфаундленд саёзлигини вужудга келтирган. Орол материкдан тўртламчи даврда ажралиб чиққан бўлса керак, деб тахмин қиладилар. Ньюфаундлед оролининг иқлими океан иқлими хусусиятга эга ва Лабрадор оқими таъсири туфайли совуқ. Қирғоқ пасттекисликлари - материкдаги энг ёш табиий ўлкадир. Пасттекисликлар ер юзаси ясси, ботқоқликлар жуда кўп ва иқлими ўсимликлар ривожланиши учун ғоят қулай бўлган илиқ, намгарчил океан иқлимидир. Пасттекисликлар геологик тузилишига кўра бир-биридан фарқ қилади. Пасттекисликлар табиатининг хусусиятлари денгиз сохилларида айниқса ёрқин намоён бўлади. Атлантика океани ва Мексика кўлтиғи сохиллари рельефининг мураккаб парчаланганлиги билан ажралиб туради; у гуё иккита қирғоқ чизиғига эгадир. Ташқи қирғоқ чизиғини тор, кенглиги юзлаб метрдан бир неча километргача етадиган қум тиллари полосаси ташкил этади. Ички қирғоқ чизиги

ҳам қумлок саёзликлар билан ўралган, бундан ташқари уни кўп дарёларнинг эстуарийлари кесиб ўтади. Пасттекисликларнинг эни 100-150 км гача бўлган бу ички қисмида устки қатламдаги увоқ жинсларгина эмас, балки туб жинслар ҳам эрозия натижасида ювилиб кетган ва бирмунча қаттиқ қатламлар усти силлиқланган. Булар Мексика бўйи пасттекислигида айниқса яхши ривожланган куэсталарнинг вужудга келишига сабаб бўлган. Бу куэсталар Мексика буйи пасттекисликлигида бир неча юз км. га чўзилади. Миссисипи ва бошқа дарёлар ғоят кўп микдорда оқизиқлар келтириб ётқизишига қарамай, Мексика пасттекислиги хозирги вақтда, умуман, ўсаётгани йўқ. Қирғоқ пасттекисликларида қиш илиқ келади. Январ ойининг ўртача харорати 5-10° атрофида бўлади. Тез-тез ўтиб турадиган циклонлар вақтида осмонни булут қоплаб, ёмғир ёғади. Ёз иссиқ ва сер ёмғир. Июн ойида харорат 27°С атрофида бўлади. Муссон шамоллари кўп миқдорда ёғин келтиради, бу ёғин асосан кундузи жала бўлиб ёгади. Тез-тез момақалдироқ бўлиб туради. Юқори харорат тез-тез тропик циклонлари ўтиб туради, бунда шамол жуда кучли эсиб довулга айланади. Йиллик ёғин миқдори ҳамма жойда 1000 мм дан ортади Флорида ярим оролининг жанубида эса 1400 мм га етади. Қирғоқ пасттекисликларининг кўп қисми ботқоқланган бўлиб, қўшни жойларга қараганда кам ўзлаштирилган. Қазилма бойликлардан Атлантика бўйи пасттекисликдаги таркибида уран учрайдиган фосфоритлар ва Мексикабуйи пасттекислигидаги нефть мухим аҳамиятга эга. Аляска Кордильераси тоғлари. Бу табиий-географик ўлка Кордильера тоғларининг шимолий қисмини эгаллайди. ва Аляска штатининг барча худуди, шунингдек Юкон ясси тоғлигининг Канада жойлашган қисмини ўз ичига олади. Аляска Кордильераси тоғларида тоғ митақасининг барча қисмига тааллуқли бўлган бешта орографик зона мавжуд. Энг шимолий орографик зонага Брукс тоғ тизмаси киради. Ички ясси тоғликлар области пастроқ Юкон ясси тоғлигидан

иборат; бу ясси тоғликни жануб томондан Аляска тоғ тизмаси ўраб туради. Аляска тоғ тизмаси невадий структурасига эга ва уни чуқур даралар ўйиб тушган. Брукс тизмасини ва Артика пасттекислики ўз ичига олган Арктика областининг табиий шароити энг қаттиқдир. Брукс тоғ тизмаси асосан қадимги қуйи палеозой чўкинди жинслардан таркиб топган бўлиб, баландлиги 3000 м гача бўлган ва карра ҳамда тоғлар билан парчаланган бир қанча тоғ тизмаларидан иборат. Иқлим қуруқ бўлганидан бу ерда хозирги замон музликлари кам, тоғ ён бағирларида тошлоқ мох-лишайник тундраси кенг тарқалган, фақат жанубдагина сийрак ель ўрмонлари учрайди. Арктика пасттекислиги ёзда мутлақо ўтиб бўлмайдиган ботқоқликка айланади. Арктика пасттекислигида полигонал грунтлар, ёстиқсимон шишма дўглар, гидролакколитлар ва Арктика қуруқлиги учун характерли бўлган бошка хил рельеф шакллари кенг тарқалган. Брукс тоғ тизмасидан жануброқда Юкон ясси тоғлиги - энг континентал иқлимли катта районда жойлашган. Қишда совуқ -63°С га етади. Кучли шамоллар тоғ этаклари яқинидагина бўлади. Аляска тоғ тизмасининг жанубий қисмида илиқ ён шамоллари тез-тез эсиб туради: Брукс тоғ тизмаси этакларида бора типидаги совуқ шамоллар эсади. Ёз илиқ келади. Узун кутб кунларида қуруқ Арктика ҳавоси харорати баъзан +20°С гача кўтарилади. Ясси тоғликнинг Беринг денгизига қадар борадиган ғарбий қисмида ер пўстининг ёш тектоник харакатлари рўй бериб туради. Трог шаклидаги тектоник водийлар ўйиб юборган Сьюард ярим ороли энг баланд палахсадир. Чўккан структуралар пасттекислик ёки қўлтиқлардан иборат. Булардан энг каттаси Юкон дарёси дельтасининг аллювиал пасттекислигидир. Ғарбда иқлим шарқдагичалик континентал эмас. Йил буйи булутли кунлар салкам 70% ни, ҳаво очик кунлар эса бор-йўғи 5% ни ташкил этади. Хароратнинг паст бўлиши, кучли шамоллар эсиб туриши ва ҳаво нинг жуда сернамлиги сабабли сохилда ўрмонлар йўқ: бу ерда тоғ тундраси кенг тарқалган бўлиб, у жанубда ўтлоқлар билан алмашади. Аляска тоғ тизмасининг катта қисми - юра ва бўр даври батолитларидан таркиб топган. Бу тизмадан жанубда Кук қўлтиғи ва бир қанча пасттекислик ҳамда

платолар бор. У Аляскадан Калифорния қўлтиғига қадар давом этган синеклинорийнинг бир қисмидир. Баландлиги 4000 м гача бўлган Кенай ва Чугач тоғ тизмалари ички ёйни ташкил этади. Ёзги хароратларнинг паст бўлишига ва ёғинларнинг кўплигига алохида Аляска типидаги кучли музликлар сабабдир. Қор чизиғи 500 м гача пасаяди. Канада Кордильераси тоғлари. Бу тоғли ўлка Кордильера тоғ поясининг Канададаги қисмини, шунингдек, Аляска штатининг жануби-ғарбий ва АҚШ Қояли тоғларининг шимолий қисмларини ўз ичига олади. Канада Кордильераси тоғларидаги морфоструктура пояслари Кордильера тоғлари учун типик бўлган йўналишга эга, яъни шимоли-ғарбдан жануби-шарқка томон ғарбий ҳаво массаларига кўндаланг йўналишда давом этган. Шу сабабли тоғ тизмалари мухим иқлим айирғич ролини ўтайди. Ўлка табиатининг ривожланиш хусусиятлари ўзига хос океанбўйи игна баргли ўрмонларни вужудга келтирган; бу ўрмонлардаги кўпгина дарахт турлари плиоцен эпохасидан сақланиб қолган. Бу музликлар тоғ рельефига кучли таъсир этган ва афтидан худуднинг ялпи чўкишига ҳам сабаб бўлган. Тоғлар поясининг Қояли тоғлар жўягидан шарқдаги қисми одатда Олд тизма деб аталади. Олд тизма Буюк текисликлар устидан тик қад кўтариб туради ва баландлиги Робсон тоғида 3954 м га етади. Қояли тоғлар иқлими-намгарчил, салқин, мўътадил, иқлимидир. Тоғлар этагида январ ойининг ўртача харорати -15°С дан -20°С гача, июл ойининг харорати эса 14°С дан 20°С гача боради. Ғарбий, шамолга рўпара ён бағирларига йилига 1500 мм дан 2500 мм гача ёғин тушади: шу билан бирга тоғларнинг шимолий қисмида бу ёғиннинг 40-45% қор бўлиб ёгади. Ўсимликлари оқ ель, бальзам пихтаси, Банкс қарағайи ва оқ қайин энг кўп ўсадиган текислик тайгаси ўрмонларидан океан бўйи сернам игна баргли ўрмонларига ўтувчи оралиқ характерга эгадир. Ички ясси тоғликлар ва платолар қўшни районлардан катта фарқ қилади. Ер юзасининг кўп қисми мезозой учламчи давр пенепленидан иборат бўлиб, кембрийдан олдинги давр бурмалари очилиб қолган, жанубда бу бурмаларни учламчи давр лавалари қоплаб ётади.

АҚШ Кордильераси тоғлари. Канада билан АҚШ чегарасидан жанубида Кордильера тоғлари, асосан ички платолар ҳамда ясси тоғликлар хисобига 2,5 минг км гача кенгаяди, бу ерда тоғларнинг шакли ва қисман, тизмаларнинг йўналиши ҳам ўзгаради, иқлим бир оз қуруқ ва илиқ бўлади, тупроқ ҳамда ўсимликларнинг янги типлари пайдо бўлади. Кордильера системасининг кўриб ўтилган ўлкаларидан фарқ қилиб, бу областда тўртламчи давр музликлари унча катта бўлмаган. Фақат Колумбия платосининг шимолий қисмларигина Қояли тоғлардан тушиб келган тоғ олди музликлари билан қопланган, баъзи тоғ тизмаларида тоғ музликлари бўлган, хозирда музликлар хеч бир ерда сақланиб қолмаган. Ўлканинг катта қисми субтропик иқлим митақасида жойлашган. Жанубга томон иқлим илиқ ва қурғоқчил бўлиб боради. Тинч океан сохилларида йиллик ёғин микдори 6000 мм га етади. Катта Хавзада қиш совуқроқ келади, шимолий қисмида совуқ кўпинча тунда тушади. Ёғин кам тушганидан фақат тоғлардагина қор қоплами вужудга келади. Колорадо платоси геологик жихатдан платформадан иборат бўлиб, унинг чекка қисмларида вўлкан жинслари қоплами кенг тарқалган. Платони Колорадо дарёси ва унинг ирмоқларининг кўпдан кўп чуқур ўйиб юборади. Мексика тоғлиги Кордильера тоғликларининг Шимолий Америкадаги қисмининг энг чекка қисмини ташкил этади. Рельефининг ўзига хос хусусиятлари, шунингдек, ўлканинг жануби-ғарбий қисмида актив вулқон харакатлари ва зилзилалар бўлиб турадиган ёш бурмали зоналар мавжуд. Бу зона жанубдан Бальсас дарёсининг чўкмаси билан ажралиб турган вулқонли Серра тоғларини ўз ичига олади. Худуднинг анча қисмида табиатнинг ривожланиши арид иқлим таъсирида бўлган.

ФОЙДАЛАНИШГА ТАВСИЯ ЭТИЛАДИГАН АДАБИЁТЛАР 1. Ермаков Ю.Г. и др. Физическая география материков и океанов. М: Вқсшая школа, 1988. 2. Рябчиков А.М. Физическая география материков и океанов. М: Вқсшая школа, 1988. 3. Физическая география мирового океана. М: Издательство Московского Университета, 1988. 4. Рябчиков А.М. Дунё қитъалари табиий географияси, Тошкент, 1968. 5. Власова Т.М. Физическая география материков и океанов. Том I - II , М: Просвеўение, 1976. 6. Власова Т.М. Материклар ва океанлар табиий географияси. I - II том.Тошкент, 1985. 7. Леонтьев О.К. Физическая география мирового океана. М: 1982. 8. Энциклопедицеский словарь географических терминов. М: 1968. 9. www.ziyonet.net

O'xshashlar

Жанубий Америка материгининг табиий географик ўлкалари

Шимолий Америка материгининг табиат зоналари

Австралия материгининг табиий географик улкалари

Шимолий америка материгининг иклими ва ички сувлари

Европанинг географик ўлкалари