Жанубий Америка материгининг табиий географик ўлкалари - Geografiya - Referatlar

Жанубий Америка материгининг табиий географик ўлкалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

87.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ж анубий А мерика материгининг табиий географик ўлкалари Режа: 1 . Лъянос-Ориноко. 2. Гвиана тоғлиги 3. Амазония. 4. Бразилия ясси тоғлиги. 5. Ички тексиликлар. 6. Кордилъера олди. 7. Шимолий Анд. 8. Марказий Анд. 9.Субтропик Анд ва Патагония Анд тоғлари.

www.arxiv.uz Л ъ янос Ориноко. Ориноко дарёсининг сўл қирғоғи бўйлаб кетган ва Анд тоғлари, Гвиана тоғлиги ҳамда Гуав p яре дарёси орасида жойлашган текисликдан иборат худуд Лъянос-Ориноко дейилади. Лъяноснинг субэкваториал географик кенгликларда жойлашганлиги ёзги нам экваториал ҳавонинг қишки қуруқ тропик ҳаво билан алмашиниши, саванна типидаги ўсимликлар ҳамда қизил тупроқларнинг кенг тарқалганлиги, бутун табиат ривожланиш ритмидаги мавсумийликни белгилаб берувчи омилдир. Лъянос-Ориноко жануби ғарбидан шимоли- шарққа томон тахминан 1000 км га чўзилган. Табийки, бундай масофада давом этган худуд ландшафтнинг бошқа компонентларида ҳам тафовут бўлади. Юқори Лъяносда қурғоқчил фасл янада кескин ва узоқ давом этади, ёмғирли давр эса қисқаради. Лъяносни шарқдан Ориноко дарёси ўраб туради. Ориноко Жанубий Американинг узунлигига кўра (2500 км) тўртинчи, хавзаси майдонига кура учинчи (1 млн. км.кв. га якин) ўринда турадиган дарёси хисобланади ва суви ёмғиргарлик даврида бирдан кўпайиб, қурғоқчил даврида кескин камаиб кетадиган субэкваториал дарёлар типига киради. Ориноконинг бош ирмоқлари С ъ ерра Парима ён бағриларида вужудга келади. Гвиана тоғлиги - Жанубий Америка платформасининг шимолий антеклизаси Лъянос-Ориноко билан Амазония оралиғидаги чўкмада Гвиана тоғлиги Атлантика океани томондан йил бўйи, айниқса қиш ва бахорда кўпрок эсадиган пассатлар келтирадиган намни ўзида тутиб колади; ёзда эса бу ерга экваториал ҳаво масалари кириб келади. Иссиқ ва нам иқлим шароитида рўй берган нураш ва ювилиш жараёнлари мезозой қумтошли қопламларни емириб, кристалл фундамент пенепленини ғоят мурракаб сертепа тоғликка айлантирган: бу тоғлик кўпдан- кўп узилмалар таoсирида бўлиниб - бўлиниб кетган ва энг сўнги тектоник харакатлар натижасида кўтарилган. Дарёлар чўкинди жинслар қатламида ўзан хосил қилган бўлиб,

www.arxiv.uz қаттиқ жинсларни чуқур ўйиб туша олмаган ва шу сабабли шаршаралар ҳамда остона тошларнинг ғоят кўплиги билан ажралиб туради. Тоғликнинг кўп қисми субэкваториал муссон ўрмонлари зонасида жойлашган; тупроқ — ўсимлик қопламининг тақсимланишига ёнбағирлар экспозицияси ва литологиясининг роли жуда каттадир. Тоғликнинг марказий қисми океандан узоқда ва бирмунча юқори географик кенгликда жойлашган. бу ерда қумлоқ қопламлар колдигиқ жуда яхши сақланиб қолган, қурғоқчил ва намгарчил даврлар бирмунча яхши ривожланган, ландшафтларнинг экспозицияга боғлиқ эканлигини яққол кўзга ташланиб туради. Тоғликнинг жанубий чеккаси ғоят ўзига хосдир: бу ерда кристалли негиз устида жойлашган ва эрозия таoсиридан омон колган қум тошлар кенг тарқалган. Улар бўйламасига давом этган тик деворли тепаси ясси грядалар сатхидан 2200 — 2300 метр жанубий тик ён бағри 1500 м бўлган Съерра Пакараима тоғ тизмаси (ёки Съерра — Парима тоғ тизмаси) ёки тоғликнинг энг юксак қисмидаги Рорайма (2771 м) тоғи каби айрим қолдиқ массивлар хосил килган. Амазония- умуман олганда, нам экваториал иқлим шароитида шаклланган подзоллашган қизил тусли латерит тупроқлар устини ёппасига гилея қоплаб олган жуда кенг ясси текисликдир. Бироқ типик экваториал тоғликлари орасида жойлашган. Шарқий Амазония кўшни табиий областлар таoсирида булиб, субэкваториал типли ландшафтларга эга. Ғарбий Амазония, хақиқатда ҳам нам экваториал ландшафтларнинг классик намунасидир. Атрофидаги қирлар орасида жойлашган букилма бу ерда энг кенгаяди (1300 км гача) ва жуда чуқур. Йил бўйи экваториал ҳаво хукумронлик қилади. Ғарбий Амазонияга йилига 3000 — 3500 мм гача ёғин тушади. Зич ва серсув дарё тармоқлари, бепоён ўрмонлар нам буғланиши кучайтиради. Ёғин мўл ёгиши туфайли юқори Амазонка хавзаси дарё тармоклари зич. Бу дарёлар Анд тоғларидан бошланди ва қор муз ёмгирсувларидан (аралаш туйинади сўл ирмоқлар апрелдан июнгача, яoни шимолий ярим шар ёзининг бошида, унг қирғоқлар эса декабрдан то

www.arxiv.uz февралгача тўлиб оқади. Худди шу даврларда Маран p он пасттекислигида ва юқори Амазонкада тошқинлар юз беради. Табиийки, Амазонияда ҳам сувда, ҳам қуруқликда яшовчи ва судралувчи хайвонлар: дарахт бақалари, “жонли лианалар” яoни илонлар, тошбақа ва калтакесаклар нихоятда кўпдир. Дарёларда Кайман ва майда йиртқич балиқлар — пиран p я (дарё одамхўри), жуда катта (5 м гача) арапаима ва 2000 га яқин бошқа хил балиқлар тўлиб тошиб ётибди. қушлар ҳам кўп: йирик йиртқич қушлардан тортиб, оғирлиги икки- куч грамм келадиган калибригача учрайди. Хашорат ва ўргамчикларнинг минглаб тури; улар Ғарбий Амазонияда оғир хаёт шароитини янада мушкуллаштиради. Ғарбий Амазония Ер шаридаги инсон томонидан энг суст ўзлаштирилган областлардан биридир. Шарқий Амазония—Ғарбий Амазония билан бир хил географик кенгликда жойлашган, унинг харорати хаттто бирмунча юқорироқ (26—28 0 С) Ғарбий Амазониядаги каби йил бўйи бир ме o ёрда туради. Бироқ Шарқий Амазония релъефи у қадар бир хил эмас; ёғинлар режимида қурғоқчил дарё сезилиб туради, дарёлар режими ҳам бирдай турмайди, дарёларда остона тошлар кўп; гилея массивларида кўп миқдорда баргини ташлайдиган дарахтлар хатто саванналардан иборат жойлар учрайди. Жануби-Шарқий пассатлар деярли бутун шарқий Амазонияга та o сир кўрсатади ва июндан то сентябрга қадар қурғоқчил фасл қарор топади. Бу даврда йиллик ялпи ёғиннинг (2300мм) бор йуғи 175 мм қисми ёгади (айрим ойлари 12- 14 мм дан ёгади, ёмғирли мавсумда эса 450 мм га етади). Шарқий Амазонияда ёғинлар тақсимотининг нотекислиги ва геологик тузилишнинг хилма-хил эканлигини тупроқ ўсимлик қопламининг ғарбий Амазонияга қараганда ғоят турли туман бўлишига сабаб бўлган. Шарқий Амазонияда хайвонлар билан бирга ўрмонсиз ерларда яшайдиган хайвонлар—мазам буғулари, майда броненосецлар, ўртача катталикдаги чумолихўрлар ва бошқалар ҳам учрайди.

www.arxiv.uz Кордилъера олди (тоғ олди тизмалари) ва Пампа (ёки Пампас) Съерралари улкан жанубий Чако ҳамда Пампа текисликлардан ғарбдадир. Баланд тоғ ва ўрмон билан қопланган тоғ тизмалари бу ерда жуда кенг чала чўл чўкмалар билан алмашиниб келади. Ландшафтларнинг умумий хусусияти худуднинг релъефи, иқлими, ўсимликлари ва хўжалик жихатидан фойдаланишидаги кескин тафовутлардан иборатдир. Релъефнинг умумий манзараси баланд текисликлар хосил қилади: бу текисликлар устида ўртача баландлиги 2500—4000 м келадиган, ён бағирлари тик тушган массивлар мавжуд. масивлар хар хил йўл билан хосил бўлган. Уларнинг ба o зилари, масалан, Пампа Съерралари кембрийдан олдинги қадимги структураларнинг палахсаларидир. Кордилъера олди палеозой харакатларида вужудга келган. Шарқий Кордилъера эса блоклардаан иборат. Бироқ бу массивларнинг ҳаммаси узоқ вақт емирилган ва яссиланган, Анд тоғларидаги тектоник харакатлар- кўтарилиш ва чўкиш, ёрилиш, дарз кетиш ва хатто вулканлар таoсирида бўлган Меридианал узилмалар тоғ массивларини қирралари силлиқланган, платосимон ва ёнбағирлари тик, камбар тоғ тизмаларига айлантирилган. Тоғ тизмалари уларни ажратиб турган бўйлама чўкмалардан 1600—2000 м баландга бўй чўзиб туради: бўйлама чўкмалар ёки тор, чўзиқ водийлар Вал p есдан, ё бўлмаса бир томони очиқ кенг бол p сонлардан иборат. Ўлка материкнинг марказий қисмида ва Анд тоғлари ёмғирларидан тўсиб турадиган ерда жойлашганлигидан, унинг иқлими континентал ва қурғоқчилдир. Ёғин йил бўйи ҳам территория бўйича ҳам нотекис тақсимланади. Қиш иссиқ келган, яoни энг совуқ ойнинг температураси 8-12 0 С бўлган. Тоғ тизмаларидан кичик дарёлар оқиб тушади. Бўйлама давом этган тоғ водийлари кенг дарё водийларинг хосил бўлишини осонлаштиради, дарёлар бу водийларга ён ёйилма конуслар орасидан ёмғиргарчилик вақтида айқириб оқиб, қурғоқчил вақтда қуриб қолади. Ён эрозия тараққий этган. Дарё тармоклари жуда сийрак ва тарқоқдир.

www.arxiv.uz Котловиналар тагидаги ён бағирларнинг ўрта минтақаси (400 – 1600 м) тропик типдаги субтропик типга ўтувчи бирмунча қалин ўрмонлардан иборат. Ўсимликлар таркибида дарахтсимон папоротникларнинг борлиги, лиана ва эпифитларнинг жуда кўплиги тропик типдаги ўрмонларнинг эслатса, дағал баргли доимий яшил дарахт ва буталарнинг мавжудлиги субтропик ўрмон типини эслатади. 2500 м дан юқорида тоғ ўтлок дашти бошланади, жануби — ғарбдаги текисликлар асосан шўр бўз тупроқли чала чўлдан иборат. Чала чўлнинг сийрак ўтлоклари ва бутАзонларида қўй ва эчкилар боқилади. Ўлканинг катта территорияси шўрхоклар, шўр кўллар, шўр ботқоқликлар, мустахкамланган ва сочилма қумлар билан банд. Шимолий Анд тоғлари - Венесуэлла, Колумбия ва Эквадор Анд тоғлари орографик планига ва қисман орогеник жараёнлар характерига кўра турличадир. Уларнинг умумий хусусияти намгарчил иқлимли экватор ёни географик кенгликларда жойлашганлиги бўлиб, бу иқлим шимолга ва жануби ғарбга томон тобора қурғоқчил субэкваториал иқлимга айлана боради. Шимолий Анд тоғларида бутун Анд системасига нисбатан ҳам Тинч океангга ва шарқдаги текисликларга қараган ёнбағирлар ландшафти орасидаги тафовут кам пезилади. Шимолий Анд тоғларининг кўп қисмида ягона баландлик минтақалари спектри сақланиб туради. Шимолий Анд тоғларининг этаклари яқинида катта територияларини қирғоқ аккумуляция пастекисликлари ишғол қилган. Кариб Анд тоғлари бошқа тоғларга қараганда ўз хусусиятлари билан кескин ажралиб туради. У Анд тоғлари системасининг ғарбдан шарққа томон йўналган бирдан бир қисми бўлиб, бу хол баландлик минтақаларининг ягона структурага эга эканлиги сабаб бўлган. Бу тоғлар энг шимолий, энг паст (2765 м гача). энг ёш, энг оддий тузилган, энг қурғоқчил ва намгарчил ўрмонлар деярли учрамайдиган тоғлардир. Тоғларнинг қуйи минтақаси ҳамма ерда ёзда кўм кўк бўладиган сийрак ўрмонлардан ёки чаппарал- гуаякан, диви- диви ва бошқалар ўсадиган қизил

www.arxiv.uz жигар ранг тупроқли тиканли бутАзонлардан иборат. Ёнбағирларнинг қуйи қисмида ғовак қумтошлар ва охактошларнинг кенг тарқалганлиги ҳам ўсимликларнинг ксерофитлашишига имкон беради. Фақат 1000 м дан юқорида, яoни температура пасайиб, нам кўп хосил бўладиган жойлардагина ўрмонлар қуюқлашади ва 1500 м дан бошлаб доимий яшил дарахт турлари учрайди. Асосан кристалли жинслар очилиб ётган жойларда тоғ қирралари ясси релъеф характерини сақлаб қолган ва кўпинча бутали ўтлоклар билан қопланган. Марказий Анд тоғлари 5 -28 0 ш.к орасида буюк тоғ системасининг энг кенг, мурракаб ва кескин тафовутли қисмида жойлашган. Субтропик антициклон бу минтақа ғарбий қисмининг чўл эканлигига, ички районлар атрофининг тоғлар билан ўралганлиги ландшафтларнинг континентал характерига, шимоли-шарқий ёнбағирларининг шамолга рўпара эканлиги эса-намгарчил тоғ гилеясининг таркиб топишига сабаб бўлган. Бу ердаги ёш Алъп структуралари шарқдаги палеозой бурмаларига уланиб кетган ва Марказий Анд тоғларида, Шимолий Анд тоғлариниг чуқур чўкмалари ўрнига кенг ясси тоғликлар ёйилиб ётади. Пуналар Марказий Анд тоғларининг характерли хусусиятидир. Территориянинг бу типик белгилари шимолдан жанубга томон орта боради. 5 0 ш.к билан 14 0 30’ ш.к орасида, яoни субэкваториал минтақада жойлашган Перу Анди тоғларида сернам шарқий шамоллар ён бағирларида (шамолга рўпара қисмларига) йилига 2000 мм гача ёғин келтиради. Бу шамоллар баландлиги 5000 м га етадиган ва қор ҳамда музлар билан қопланган ғарбий тоғ тизмаларига ҳам етиб боради. Худди шу ерда, яoни Ғарбий Кордилъераларнинг шарқий ён бағирларида ва олд интрузив тоғ тизмаларида музликлар ҳамда каар кўлларда Маран p он дарёси, унинг Уял p ги ва Укаяли ирмоқлари бошланади. Экспозиция таoсирида бўлмаган субэкваториал иқлим типи Анд тоғлари оралиғидаги ясси тоғликларда яққол намоён бўлган. Ёғинларнинг 90% дан ортиғи ёз ойларида тушади (йилик миқдори 800 - 900 мм), қишда эса бор

www.arxiv.uz йўғи 5-7 % ёғин тўғри келади. Ўртача температуралар ҳам (4 дан 12 гача) Шимолий Анд тоғларида қараганда у қадар характерли эмас. Суткалик температура амплитудаси 20 га етади, қуёшли, очиқ ҳаво 5-10 минут мобайнида қор бўронларига айланиб кетиши мумкин. Қурғоқчил давр узоқ бўлганлигидан ўсимликлар вегетацияси йил бўйи давом эта олмайди. Ички ясси тоғликлар, иқлимнинг континенталлиги ва қурғоқчилиги жануброқда, хусусан Марказий Анд тоғларида энг ёрқин акс этган. Бу тоғлар тропик минтақада жойлашган ва бошқа территориялардан кескин фарқ қилиб, материк ичкарисига хос ландшафтларга эга. Шарқдаги тоғ тизмалари (баландлиги 6550) м гача бўлган Кордилъера Реал ва бошқалар шарқдан келадиган барча нам ҳаво массаларини ўзида тутиб қолади. Субтропик (Чили- Аргентина) Анд тоғлари - Намликнинг жанубга томон тобора орта бориши Анд тоғли системасини бу қисмида ландшафтларнинг чала чўлдан тортиб, типик ўрта денгиз бўйи ландшафтлари орқали намгарчил субтропикларгача ўзгаришига ва уларнинг баландлик минтақалари таoсирида ғоят мураккаблашишига сабаб бўлади. Бу ўлканинг релъеф типлари нихоятда турли тумандир: қадимги ва хозирги сув эрозияси, вулкан ҳамда музлик релъефи шакллари мавжуд субтропик Анд тоғларининг табиат комплекси ана шундай мураккаб ва у АҚШ нинг жануби ғарбий қисмидаги Кордилъера тоғларига ўхшаб кетади. Ўлканинг орографияси содда: у нисбатан паст (2300 м гача) Қиргоқ Кордилъераси тоғларидан, Аконкагуа (6960) тоғи жойлашган Бош Кордилъера ва улар орасидаги Бўйлама гребендан иборат. Ўлканинг марказий қисмида йиллик ёғин миқдори сохилда 500-750 мм Бўйлама водийда 250-400 мм,бош Кордилъеранинг ўрта минтақасида 2000 мм гача етади ва ундан ҳам ортади. Шу сабабли сув эрозияси жараёнларининг роли янада кучаяди. Дарёлар бу ерда ҳам йилига икки марта тўлиб оқади, бироқ уларда йил бўйи сув бўлади. Географик кенглик бўйича 19 масофада қор чизиғи бирданига пасайиб, 4900 м дан 1800 м гача пасаяди. Бу ерда энг юксак тоғлар Аконкагуа ва Тупунгато жойлашган бўлиб,

www.arxiv.uz уларнинг баландлиги деярли 7000 м га боради. Бош Кордилъеранинг бир вақтлар яссиланган қирралари қадимги музликлар та o сирдагина эмас, балки, Алъп типидаги хозирги замон музликлари таoсирида ҳам ўткир чўққиларга айланган 4000 м дан юқорида Майо, Тингиририка ва бошқа вулканлар юксак қад кўтариб туради. Бир оз намгарчил ён бағрида литре, тик, кил p яй каби дарахтларга персеян, қишин ёзин яшил бўладиган бук, Канело ва реликт асал хурмо қўшилади. Бош Кордилъеранинг ўрта минтақасида кенг япроқли дарахтларга игна баргли дарахтлар аралашиб ўсади: ўрмоннинг юқори чегарасини ёзда яшил бўладиган бук дарахтлари ташкил этади, ундан юқорида эса материкда ягона бўлган хақиқий Алъп ўтлоқлари кенг ёйилиб ётади. Анд тоғларининг шарқий ён бағирларида қурғоқчил ва бу ерда ўсимликлар ўсмайди. Бўйлама водийнинг табииий ўсимликлари субтропик курғоқчил даштлардан иборат бўлган. Хозир водийнинг ҳамма жойлари хайдалган бўлиб, буғдойзорлар, токзорлар, мева боғлари, ем-хашак ўтлари ва сабзавот экинлари билан қопланган. Бу ер Чилининг асосий дехкончилик районидир. Патагония Анд тоғлари . Ёғинларнинг мўллиги ва бир ме o ёрда тушиши, температуранинг жуда кам ўзгариши ҳамда паст эканлиги Патогония Анд тоғлари ландшафтнинг кўпгина хусусиятларини белгилаб беради: бу хусусиятлар- сув оқимининг материк буйича энг кўп эканлигидан, зич дарё тармоқлари территорияни чуқур ўйиб юборганлигидан, хозирги музликлар ва музлик релъефи шакилларининг анча тараққий этганлигидан, қалин намгарчил ўрмонларнинг мавжудлигидан иборатдир. Патогония Анд тоғларининг ёзги температуралари нисбатан паст бўлса, қишки температуралари жуда юқоридир. Патогония Анд тоғларида қишин ёзин яшил турадиган кенг япроқли дарахт зотлари билан ёнма ён ўсади. Патагония Анд тоғларининг шимолий қисмида ўрмонлар гемигилеядан иборат. Қуйи минтақадаги бу ўрмонларда қишин ёзин яшил турдаги субтропик дарахтлар тик, литре, персия, канело каби дарахтлар ўсади. Дарахтга ўхшаш папаротниклар, сершох ўсадиган ғаровлар, қалин бўлиб

www.arxiv.uz ўсадиган лианалар ва кўпдан-кўп эпифитлар бу ерни гилеяга ўхшашлигини янада оширади. 500 м дан юқорида нотафагуслар кенг тарқалган бўлиб, бунга игна баргли ўсимликлар: баландлиги 60 мга етадиган улкан қолдиқ дарахт- алерце, саксеготея кенг тарқалган. юқори минтақа ёзда яшил бўладиган эгри бугри бук ўрмонларини вужудга келтирган. Патогония Анд тоғларининг жануби қисмини Ғарбда паст бўйли гигрофил субантартик ўрмонлар қоплаб ётади. Бу ерда кўпгина Дафна барглилар, лианалар, дарахтларга ўхшаш папаротниклар, гуллайдиган эпифитлар ўсмайди, кўпинча ботқоқлар ҳамда торфли жойлар учраб туради ва баргини тўкадиган бук дарахтлари билан игна баргли дарахтлар кенг тарқалган. Бироқ бу ерда ҳам канело, всейнеманния ҳамда қишин-ёзин яшил турадиган бук учраб туради. Эгри-бугри дарахтли ўрмон минтақаси 300 — 500 м дан бошланади ва улар орасида Алъп ўтлоқлари суқилиб киради. Доимий қорлар яқинида у ер-бу ерда торфли ерлар учраб қолади. Бу ердаги тоғлар шимолдаги тоғларга қараганда баландроқ ва яхлитдир. Шу сабабли қор қоплами турғун бўлган бир оз континентал иқлимли шарқий ён бағирларда баргини тўкадиган бук билан игна баргли дарахтлар аралаш ўсадиган ўрмонлар кенг тарқалган. Бошқа материклар мў o тадил минтақаларнинг ғарбий қисмидаги каби Патагония Анд тоғларидаги ўрмонларда ҳам подзоллашган қўнғир тупроқлар таркиб топган. Қалин ўрмонларда Патагониядагига ўхшаш хайвонлар яoни Магеллан ити, Патагония бўрсиғи, нутрия, сувсар ва бошқалар эндемик буғу- эмул ҳамда пуду кўп, қушлар орасида ҳам эндемиклар анчагина учрайди.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар: 1. Ермаков Ю.Г. и др. Физическая география материков и океанов. М: Вқсшая школа, 1988. 2. Рябчиков А.М. Физическая география материков и океанов. М: Вқсшая школа, 1988. 3. Физическая география мирового океана. М: Издател p ство Московского Университета, 1988. 4. Рябчиков А.М. Дунё қит o алари табиий географияси, Тошкент, 1968. 5. Власова Т.М. Физическая география материков и океанов. Том I - II , М: Просвеўение, 1976. 6. Власова Т.М. Материклар ва океанлар табиий географияси. I - II том.Тошкент, 1985. 7. Леонт p ев О.К. Физическая география мирового океана. М: 1982. Энциклопедицеский словар p географических терминов. М.1968. 8. http://ziyonet.uz

O'xshashlar

Шимолий Америка материгининг табиий географик ўлкалари

Австралия материгининг табиий географик улкалари

Жанубий Америка материгининг иклими ва ички сувлври

Европанинг географик ўлкалари

Одам (Жанубий Америка)