Геосиёсий карашларнинг замонавий халқаро муносабатларга таъсири - Geografiya - Referatlar

Геосиёсий карашларнинг замонавий халқаро муносабатларга таъсири

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

252 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Г еосиёсий карашларнинг замонавий хал қ аро муносабатларга таъсири Режа: 1. Европа ва Осиёнинг геостратегик истиқболи тўғрисида Европа-Америка мактаблари 2. Геосиёсий жараёнлар борасида ҳозирги тадқиқотлар 3. Е вроосиёчилар янги оқими вакилларининг геосиёсий қарашлари

www.arxiv.uz Геосиёсий қарашларни тадқиқ этиш кейинги вақтда тобора кучайиб бораётган минтақавий можароларнинг олдини олиш, Евроосиёнинг тақдири хусусида муҳим хулосалар ясашга ёрдам беради. Биз юқорида инглиз ва немис олимларининг Евроосиёнинг геосиёсий манзараси, ҳукмрон кучларнинг ҳаракат дастурига айланган илмий қарашларнини таҳлил қилишга ҳаракат қилдик. Маълумки, иккинчи жаҳон урушига қадар Германия ва Буюк Британия Европадаги энг қудратли давлатлар ҳисобланган. Бу икки давлат нафақат Ғарбий Европа, балки Шарқий Европа ва ҳатто бутун Евроосиёнинг тақдирида ҳал қилувчи ўрин тутган. Шу билан бир қаторда, Италия, Франция, Швеция каби давлатларнинг ташқи сиёсати ана шу икки давлатнинг геосиёсатига қараб белгиланган. Аммо Иккинчи Жаҳон урушидан кейинги даврда АҚШ энг қудратли денгиз давлати сифатида жаҳон сиёсати саҳнасида пайдо бўлди. Унинг кучли ҳарбий салоҳиятга эга бўлиши ва НАТОнинг ташкил этилиши “Совуқ уруш” якунига (1991 йилга) қадар Евроосиёни икки қутб асосида бошқаришни таъминлади. Бу ўринда Евроосиё ва АҚШ геосиёсатида муҳим назарий манба сифатида хизмат қилган француз олими Видаль де ла Блаш, америкалик олимлар Альфред Мэхен ва Николас Спайкменларнинг қарашларига алоҳида эътибор қаратиш лозим. Француз олимлари Евроосиё мувозанатини ҳам қитъачилик, ҳам атлантистик қарашларни мужассамлаштирган ҳолда тадқиқ этган. Улардан бири - таниқли олим француз география мактабининг асосчиси В.Блаш ҳисобланади. Гарчи у немис геосиёсий мактабининг кўп жиҳатларини қаттиқ танқид қилган бўлсада, ўз назариясини Ф.Ратцелнинг “Сиёсий география”сига таяниб яратган. В.Блаш “Франциянинг жўғрофий манзараси” (1903) асарида немис геосиёсиёсатчилари учун ўта муҳим ҳисобланган замин тушунчасига мурожаат этиб, шундай деб ёзади: “Францияда замин ва инсон ўртасидаги муносабат ўтмишнинг бетакрор хусусияти бўлган узлуксизлик билан характерланади. Бизнинг мамлакатда одамлар қадим-қадимдан бир ҳудудда яшаганини кузатиш мумкин. Булоқлар ва калцийли қоялар илк даврлардан бошлаб кишиларни яшаш ва ҳимояланиш учун қулай ҳудуд сифатида ўзига тортган. Бизда инсон ҳаёт сирларини ҳақиқий маънода заминдан ўрганган. Заминни ўрганиш аҳолининг феъл-атвори, ахлоқи ва урф-одатларини аниқлашга ёрдам беради.” Бироқ жўғрофий омил ва унинг маданиятга таъсири борасида айнан немис олимлари сингари ёндашганига қарамасдан, В.Блаш Ф.Ратцел ва унинг издошлари табиий омилнинг таъсири ва аҳамиятини ҳаддан ташқари бўрттириб юборишганини

www.arxiv.uz таъкидлайди. Унинг назарида, нафақат табиий омил, балки инсон ҳам “ташаббускор”лиги туфайли “муҳим жўғрофий омил” сифатида талқин этилиши зарур. Олимнинг таъкидлашича, инсон табиатдаги жонсиз буюм эмас, балки жараёнлардаги асосий ижрочидир. Ф.Ратцел қарашлари ва илмий меросига танқидий ёндашув асосида В.Блаш “поссибилизм” деб номланган ўзига хос геосиёсий концепцияни илгари суради. Унга кўра, сиёсий тарих макон (жўғрофий омил) ҳамда замон (тарихий омил) каби жиҳатларга эга. Жўғрофий омил атроф муҳитда, тарих эса инсон борлиғида акс этади. В.Блаш фикрича, рельефни давлатнинг сиёсий тарихидаги асосий омил деб ҳисоблаш “немис геосиёсатчилари”нинг хатосидир. Унинг ўзи эса жўғрофий ёки ҳудудий жойлашувни долзарб ва чинакам сиёсий омилга айланиши мумкин бўлган “эҳтимоллик”, “имконият” деб талқи этишни таклиф қилади. Бу эса, аввало, субъектив омилга, аниқроғи ўша ҳудудда яшаётган халққа боғлиқ. Бундай ёндашув К.Хаусхофер мактабига мансуб немис геосиёсатчилари томонидан эътиборга олинган ва В.Блашнинг танқидини ғоятда муҳим ва асосли деб топган эди. Зеро, айнан шундай ёндашув муайян давлатнинг сиёсий тарихини ўрганишда этник ва ирқий омил аҳамиятининг кучайишини ифода этган эди. В.Блаш Франциянинг ўша вақтдаги асосий сиёсий рақиби бўлган Германияга алоҳида эътибор қаратади. Унинг фикрича, геосиёсий истилосига Европадаги бошқа ривожланган давлатлар томонидан тўсқинлик қилинаётган Германия минтақадаги ягона қудратли давлат ҳисобланади. Ер юзида Англия ва Франциянинг кўплаб мустамлакалари мавжуд, Россия деярли бутун Осиёни қамраб олган, АҚШ бўлса жануб ҳамда шимолга деярли эркин ҳаракат қила олади, Германия эса ҳамма томондан қисилган ва ўз қувватини ташқарига чиқара олмайди. Блаш Германияни Европа ҳудудида жойлашган, лекин дунё тинчлигига путур етказувчи асосий таҳдид ва бундай хавфли қўшнини ҳар қандай йўллар билан бўлса-да заифлаштириш керак, деб ҳисоблайди. Германияга нисбатан бундай муносабатда бўлиш, Францияни минтақавий даражадаги давлатга қарши йўналтирган «Денгиз кучлари» умумий фронти таркибига қўшилишини билдиради. Блашнинг йўналиши француз геосиёсатчилари ўртасида ягона эмас эди, чунки унга параллел ҳолда адмирал Лавал ва генерал Де Голл томонидан ўртага ташланган бутунлай тескари германпараст йўналиш ҳам мавжуд эди. Н.Спайкмэн 1917 йилда нашр этилган «Шарқий Франция» номли китобида Эльзас–Лотарингия провинциясининг аслида қадимдан Францияга тегишли бўлиб, немисларнинг бу ҳудудга нисбатан даъвоси ноқонуний эканлиги исботлайди. Бу билан В.Блаш Француз инқилобини таҳлил этишга ҳаракат қилади ва ушбу инқилобдаги якобинчиларга хос мезонлар ўз давлатини жўғрофий интеграция орқали

www.arxiv.uz марказлаштириш ва мустаҳкамлашга интилган француз халқи геосиёсий интилишларининг ифодаси эканлигини таъкидлайди. У сиёсий либерализмни ҳам кишиларнинг заминга боғлиқлиги ва уни хусусий мулк сифатида эгаллашга бўлган табиий интилишлари орқали тушунтиришга ҳаракат қилади. В.Блаш шу тарзда геосиёсий воқеликни ўз майлича мафкураавий воқелик билан шундай боғлайди: Ғарбий Европа (Франция)нинг ҳудудий сиёсати «демократия» ва «либерализм» билан чамбарчас боғлиқ. Бундай тенглаштириш орқали В.Блашнинг геосиёсий қарашларини Х.Маккиндер ва А.Мэхен қарашлари билан қиёслаш мумкин. В.Блашнинг «денгиз йўналиши»ни танлаши мазкур схемага жуда мос келади. Шуни эътиборга олиш керакки, Евроосиёданинг геосиёсий тақдири доимо Америкалик геосиёсатчилар ва олимларнинг диққат марказида бўлган. Бундай қарашларнинг асосчиларидан бири – Америкалик геосиёсатчи Альфред Мэхэн ҳисобланади 1 . А.Мэхэннинг 1890 йилда нашр этилган “Тарихда Денгиз кучлари” (1660-1783) 2 деб номланган илк асари ҳарбий стратегия бўйича ноёб қўлланмага айланди. Бироздан кейин унинг “Денгиз кучининг Француз инқилоби ва империясига таъсири” (1793- 1812) 3 , “Американинг ҳозирда ва келажакда денгиз кучларига эҳтиёжи” 4 , “Осиё муаммоси ва унинг халқаро сиёсатга таъсири” 5 ҳамда “Денгиз кучлари ва унинг урушга муносабати” 6 каби бошқа асарлари нашрдан чиқади. Унинг деярли барча китоблари ягона “Денгиз кучи” - Sea Power масаласига бағишланган эди. А.Мэхен нафақат ҳарбий стратегия назариётчиси бўлиб қолмай, балки сиёсатда ҳам фаол қатнашган. Жумладан, у Генри Кэбот Лодж ва Теодор Рузвельт каби сиёсатчиларга кучли таъсир ўтказган. Бундан ташқари, XX аср Америка ҳарбий стратегиясига назар ташланса, у А.Мэхэн ғоялари асосида шаклланганига ишонч ҳосил қилиш мумкин. Гарчи бу стратегия Биринчи жаҳон урушида АҚШга сезиларли муваффақият олиб келган бўлмаса-да, Иккинчи жаҳон урушида қўлга киритилган ютуқлар, айниқса, “совуқ уруш” даврида эришилган ғалаба “Денгиз кучлари” стратегиясининг мавқеини янада мустаҳкамлади. 1 2 3 4 5 6

www.arxiv.uz А.Мэхэн сиёсатнинг асосий воситаси – савдо деб ҳисоблайди. Ҳарбий ҳаракатлар эса сайёравий савдо тамаддунининг шаклланиши учун қулай шарт-шароит яратиши керак. А.Мэхэн “денгиз қудратининг тарихий тараққиётга таъсири” асарида иқтисодий циклни 3 ҳолатда кўриб ўтади: 1. Ишлаб чиқариш (сув йўллари орқали товар ва хизматлар алмашинуви) 2. Навигация (ушбу алмашинувни амалга оширади) 3. Мустамлакалар (дунё миқёсида маҳсулот айирбошлаш айланмасини таъминлайди). А.Мэхэн давлатнинг геосиёсий мақоми ва ҳолатини таҳлил қилишда олти мезонга асосланиш кераклигини таъкидлайди: 1. Давлатнинг жўғрофий ҳолати, унинг денгизга очиқлиги, бошқа давлатлар билан денгиз коммуникацияларига эга бўлиш имконияти. Қуруқликдаги чегаралар масофаси, стратегик муҳим минтақаларни назорат қилиш имконияти. Рақиб ҳудудига ўз флоти билан таҳдид солиш имконияти. 2. Давлатнинг “Жисмоний шакли”, яъни денгиз қирғоқларининг шакли ва унда жойлашган портлар сони. Савдонинг равнақи ва стратегик ҳимоя ана шу омилга боғлиқ. 3. Ҳудуднинг узунлиги. У қирғоқ чизиғининг масофасига тенг. 4. Аҳоли миқдори. Бу билан давлатнинг кемалар қуриш ва уларга хизмат қилиш имкониятини баҳолаш мумкин. 5. Миллий феъл-атфор. Халқнинг савдо билан шуғулланиш имконияти. 6. Ҳокимиятнинг сиёсий табиати. Энг самарали табиий ва инсон ресурсларини қудратли денгиз салоҳиятини яратишга йўналтириш ана шу омилга боғлиқ”. Юқорида таъкидланганидек, А.Мэхэннинг геосиёсий назарияси фақат “Денгиз қудрати” ва унинг манфаатларидан келиб чиққан ҳолда яратилган. Унинг учун қадимда Карфаген ҳамда яқин тарихда ( XVII - XIX асрларда) Англия денгиз қудратининг тимсоли ҳисобланади . А.Мэхэнга кўра, “денгиз қудрати” тушунчаси “денгиз савдоси”нинг эркинлигига асосланади, ҳарбий денгиз флоти эса ана шу савдони таъминлашнинг кафолати ҳисобланади. А.Мэхэн масалага янада чуқурроқ ёндашиб, “денгиз қудрати”ни энг мукаммал ҳамда энг самарали бўлган ва шу туфайли дунёвий ҳукмронликка мўлжалланган алоҳида турдаги тамаддун, деб билади. Таъкидлаш жоизки, А.Мэхэннинг концепцияси бутун дунёда эътироф этилди ва Европа кўпгина геосиёсатчилар қарашлари ва сиёсий фаолиятига таъсир кўрсатди. Ҳатто асосан қуруқликда жойлашган минтақавий Германия ҳам адмирал Тирпиц бошчилигида А.Мэхэн ғояларига таяниб жадаллик билан денгиз флотини ривожлантиришга

www.arxiv.uz киришади. 1940-41 йилларда А.Мэхэннинг икки асари собиқ Иттифоқда ҳам нашр этилган эди. Аммо унинг асарлари биринчи навбатда Америка геосиёсатчиларига мўлжалланган эди. Маълумки, А.Мэхэн президент Монро (1758-1831) доктринасининг қизғин тарафдори бўлган. Чунки, ушбу ҳужжатда (1823 йилда) Америка ва Европа мамлакатлари ўртасида бир-бирига тажовуз қилмаслик тамойили эълон қилинган, шунингдек, АҚШ қудратининг юксалиши яқин атрофдаги ҳудудларни истило қилиш билан боғлиқ экани кўрсатилган эди. Бинобарин, А.Мэхэн ҳам Американинг “келажаги денгиз билан узвий боғлиқ” деб ҳисоблаган ва бу “м anifest destiny ” (яъни, муқаррар тақдири азал)дир, деб ҳисоблаган. У биринчи босқичда бутун Америка минтақасини стратегик жиҳатдан бирлаштиргач, дунёда ҳукмронлик ўрнатишдан иборат эканини уқтирган. Дарҳақиқат, А.Мэхэннинг узоқни кўра билиш қобилиятига эътибор бериш керак. Чиндан ҳам А.Мэхен яшаган даврда АҚШ ҳали дунёнинг қудратли давлатлари қаторига кирмаган, бунинг устига, дунёдаги етакчи давлатлар келажакда муқаррар равишда “денгиз” давлатларига айланиши ҳам номаълум эди. Масалан, Х.Маккиндер 1905 йилда “Тарихнинг жўғрофий ўқи” мақоласида АҚШни “ташқи ярим ой” таркибига кирувчи Англиянинг ярим мустамлакаси ҳамда стратегик мақсадларининг давомчиси деб, уни “қурукликка асосланадиган давлат”лар қаторига қўшган эди. Х.Маккиндернинг асари пайдо бўлишидан роппа-роса 10 йил олдин адмирал А.Мэхэн Американинг сайёравий миқёсдаги тақдирини, яъни дунё тақдирига бевосита таъсир қилувчи асосий денгиз давлатига айланишини башорат қилган эди. 1897 йилда нашрдан чиққан “Американинг денгиз қудратидан манфаатдорлиги” асарида А.Мэхэн Американинг дунё давлатига айланиши учун қуйидаги фаолиятни амалга ошириши кераклигини таъкидлайди. 1. Денгиз давлати бўлган Британия билан мунтазам ҳамкорлик. 2. Германиянинг денгизчиликни ривожлантиришга оид даъво ва эътирозларига тўсқинлик қилиш. 3. Япониянинг Тинч океанидаги истилосини диққат билан кузатиш ва унга қарши ҳаракат қилиш. 4. Европаликлар билан ҳамкорликда Осиё халқларига қарши олиб борилаётган ҳаракатларни мувофиқлаштириб бориш. Эътиборли жиҳати шундаки, А.Мэхен “Денгиз цивилизациялари” учун асосий хавф борасида Х.Маккиндердан бехабар ҳолда айнан у ясаган хулосаларга келган эди. Бу хавфни у биринчи навбатда, Евроосиёнинг минтақавий давлатлари – Россия ва Хитой

www.arxiv.uz ҳамда Германиядан кутиш мумкинлигини таъкидлайди. Унинг фикрича, Россия билан, яъни Ғарбдаги Кичик Осиёдан бошланиб, шарқдаги Япон меридианигача чўзилган Рус империяси кучлари билан жанг қилиш денгиз кучлари учун узоқ муддатли асосий стратегик вазифадир. А.Мэхэн 1861-1865 йилларда Шимолий Америка фуқаролар урушида америкалик генерал МакКлеллан қўллаган “анаконда” тамойилини сайёравий миқёсга олиб чиқади 7 . Бу тамойил душман ҳудудини денгиз ҳамда қирғоқ йўлаклар орқали қамал қилиш ва натижада рақибни стратегик жиҳатдан босқичма-босқич заифлаштиришдан иборат. А.Мэхэнга кўра, давлатнинг куч-қудрати унинг “Кучли денгиз давлати”га айлана олиш салоҳияти билан белгиланса, рақибга қарши туришнинг бош стратегик вазифасини белгиловчи омил – унинг шундай кучга айланишига йўл қуймасликдир. А.Мэхэннинг таъкидлашича, рақиблар – E вросиё давлатларини 8 “анаконда” айланасида бўғиб ташлаш учун улар назоратидан қирғоқ ҳудудларини тортиб олиш ва имкон қадар денгиз ҳудудларига чиқиш йўлларини беркитиб, сиқувга олиш керак. Биринчи жаҳон урушида ушбу стратегия “оқ ҳаракат” томонидан Антантага мадад бериш мақсадида (большевикларнинг Германия билан имзолаган тинчлик битимига жавоб тариқасида) Евросиё теварагида амалга оширилди, иккинчи жаҳон урушида у яна Марказий Европага, шунингдек, амалга оширилган ҳарбий-денгиз юришлари орқали қисман Япония ва ўқ давлатларга қарши қўлланди. Ушбу геостратегия XIX асрнинг охиридан бошлаб геосиёсатчилар томонидан назарий жиҳатдан ривожлантирилганлиги маълум. Аслини олганда НАТО, ASEAN , ANZUS , CENTO каби блокларнинг Совет Иттифоқига қарши қаратилган стратегияси адмирал А.Мэхеннинг асосий тезисларини ривожлантириш орқали ишлаб чиқилган эди. Бу ҳол уни замонавий атлантизмнинг “маънавий отаси” деб аташга асос бўла олади. Ўз фаолиятини Евроосиёда стратегик мувозанат ўрнатишга бағишлаган америкалик олимлардан яна бири – Николас Спайкмэн ( Nicholas Spykman ) ҳисобланади. Келиб чиқиши голландиялик бўлган Н.Спайкмэн (1893-1943) адмирал А.Мэхеннинг бевосита издошидир. Н.Спайкмэн халқаро муносабатлар профессори, кейинчалик Йель университети қошидаги Халқаро муносабатлар институти директори бўлган. Аввалги геосиёсатчилардан фарқли ўлароқ, уни жўғрофия, халқнинг замин билан алоқаси, рельефнинг миллий характерга таъсири каби муммолар унчалик қизиқтирмаган. Н.Спайкмэн назарида геосиёсат – халқаро сиёсат амалиётида қўлланадиган муҳим қурол, 7 Еврооосиёнинг геосиёсий бос қ инчилигини жиловлаш ма қ садида , унинг қ ир ғ о қ ҳ удудларини имкон қ адар к ў про қ эгаллашга қ аратилган Атлантизмнинг геосиёсий й ў налиши . 8 Бу ерда А.Мэхен Россия, Хитой ва Германияни назарда тутмоқда

www.arxiv.uz энг самарали стратегияни ишлаб чиқиш имконини берадиган таҳлилий услуб ва формулалар тизимдир. Шу маънода, у немис геосиёсат мактабининг “адолатли ва адолатсиз чегаралар” тўғрисидаги тасаввурларини метафизик сафсата эканини таъкидлаб, кўпгина, айниқса 1944 йилда Нью Йоркда нашрдан чиққан “Тинчлик географияси”(“ The Geography of the Peace ”) асарида бу ёндашувни кескин танқид қилди. Н.Спайкмэн А.Мэхэн каби АҚШнинг “дунё ҳукмронлиги”га тезроқ эришишини таъминлайдиган самарали геосиёсий дастур ишлаб чиқиш тарафдори бўлган. Унинг кейинги тадқиқотлари ҳам ана шу мақсадга қаратилган прагматизмга йўғрилган. Х.Маккиндер асарларини синчиклаб ўрганган Н.Спайкмэн асосий геосиёсий схема борасида ўзининг бошқалардан фарқли бўлган дастурини ўртага ташлади. Н.Спайкмэн Х.Маккиндернинг heartland га ҳаддан ортиқ баҳо берганлигини таъкидлади. Бундай баҳо нафақат дунё харитасидаги кучларнинг ҳолати, балки дастлабки тарихий схемага ҳам таъсир этади. Н.Спайкмэн фикрича, “қирғоқ ҳудудлар”ини ташкил этган “ички яримой”, яъни rimland ’нинг жўғрофий тарихи (худди Х.Маккиндер фикри каби) “қуруқлик кўчманчилари” босими остида эмас, балки табиий равишда кечган. Унингча, heartland барча маданий таъсирларни қирғоқ ҳудудлардан олади, унинг ўзи мустақил геосиёсий вазифа ёки тарихий ривожланиш салоҳиятига эга бўлмаган ҳудуддир. Спайкмэн Heartland эмас, айнан Rimland дунё ҳукмронлигининг калити эканини уқтиради. У Х.Маккиндернинг биз юқорида келтирган хулосасини янгича талқин этиб, “Кимки Rimland да устунлик қилса Евроосиёда устунлик қилади, кимки Евроосиёда устунлик қилса дунё тақдирини ўз қўлига олади”, - деган қоидани илгари суради. Н.Спайкмэн бу билан геосиёсат фанига айтарлик янгилик киритмади. Х.Маккиндер учун ҳам “қирғоқ ҳудуд”, “ташқи ярим ой”, ёки Rimland минтақани назорат қилиш учун асосий стратегик мўлжал ҳисобланган. Лекин Х.Маккиндер ушбу ҳудудни мустақил ва фаровон геосиёсий макон эмас, балки “денгиз” ва “қуруқлик” унсурларининг ҳудудий қарама–қаршилиги сифатида тушунган. Бироқ heartland ни назорат қилиш деганда, у ҳеч қачон Россия ва унга яқин бўлган минтақавий ҳудудда ҳукмроклик қилишни назарда тутмаган. 1. Ҳ удуднинг юзаси 2. Ч егаралар табиати 3. А ҳоли миқдори 4. Ф ойдали қазилмаларнинг мавжудлиги ёки йўқлиги 5. И қтисодий ва техник тараққиёт 6. Молиявий имкониятлар 7. Бир миллатлилик ёхуд аҳоли таркибида битта миллатнинг устунлиги.

www.arxiv.uz 8. И жтимой интеграция даражаси 9. С иёсий барқарорлик 10. Миллий руҳият Н.Спайкмэн “Дунё сиёсатида Америка стратегияси: Қўшма Штатлар ва кучлар мувозанати” (“ America ' s Strategy in World Politics : The United States and the Balance of Power ”, Нью Йорк, 1942 ) ва “Тинчлик географияси” асарларида биринчи бўлиб А.Мэхэн томонидан таклиф қилинган давлатнинг геосиёсий қудратини белгиловчи ўнта мезонни кўрсатиб ўтади. Мазкур мезонлар асосида баҳоланган давлатнинг геосиёсий имкониятлари етарли даражада бўлмаса, у ҳолда бундай давлат умумбашарий стратегик ҳимоядан фойдаланиш учун суверентетининг бир қисмидан воз кечиш эвазига муайян стратегик иттифоққа аъзо бўлиши керак бўлади. Rimland тушунчасига ҳаддан ташқари юқори баҳо бериш билан, Н.Спайкмэн дунё геосиёсий харитасига “денгиз қудрати” позициясидан аҳамиятли бўлган яна бир муҳим қўшимча – “оралиқ океан” ( Midl а nd Ocean ) тушунчасини илмий муомалага киритади. Унинг негизида Европа, Яқин Шарқ ва Шимолий Африканинг қадимги тарихида Ўрта Ер денгизи қандай ўрин тутган бўлса , Ғ арб цивилизациясининг энг янги тарихида Атлантик а океан и худди шундай мавқега эга экани ҳақида геосиёсий ғоя ётади. Н.Спайкмэн тамаддуннинг асосий тарихий ҳудуди айнан “қирғоқ ҳудуд”лари билан ( Rimland ) узвий боғлиқ, деб ҳисоблаган. Шу туфайли у Ўрта Ер денгизи атрофидаги ҳудудларни кейинчалик минтақа (қуруқлик босқинчиларини маданийлашувига олиб келган) ичкарисига ва айрим оролларга тарқалаган (денгиз босқинчиларини маданийлашувига олиб келган) маданият намунаси сифатида талқин этган. Қадимда Ўрта Ер денгизи атрофида кечган жараёнлар бугунги кунда сайёравий миқёсда Атлантика океани доиасида рўй бермоқда. Океаннинг ҳар икки қирғоғи Ғ арб тамаддунининг технологик ва иқтисодий жиҳатдан энг ривожланган ҳудуди бўлиб қолмоқда. Бундай талқин этилган Midlend Ocean , яъни “оралиқ океан” ажратувчи эмас, балки бирлаштирувчи омил сифатида More Intemum , яъни “ички денгиз”га айланади. Шундан келиб чиқиб, Н.Спайкмэн шартли равишда “атлантика минтақаси” деб аташ мумкин бўлган қуруқликдан иборат геосиёсий воқелик ҳақида сўз юритади. Ушбу минтақа марказида жойлашган Атлантика океани кўл вазифасини бажаради. Назарий тусдаги ушбу “минтақа” ёки “янги Атлантида” Ғ арбий Европа маданиятининг муштарак, демократия ва либерал–капитализм мафкураси, сиёсий, этник ҳамда технологик тараққиётнинг узвий боғлиқлигини ифода этади.

www.arxiv.uz Н.Спайкмэн ушбу “атлантик минтақа”да интеллектуал омил айниқса муҳим аҳамият касб этишини таъкидлайди. Ғарбий Европа ва Шимолий Американинг Шарқий қирғоғи (айниқса Нью-Йорк) ушбу янги “атлантик ҳамжамият”нинг ўзак марказини ташкил этади. Бунда АҚШнинг савдо ҳамда ҳарбий-саноат мажмуи унинг бошқарув маркази ва қудратли механизми вазифасини бажаради. Европа маълум маънода АҚШнинг интелектуал таркибий қисмига айланади ва шу боис АҚШнинг геосиёсий манфаатлари ва стратегик йўналиши барча Ғарб давлатлари учун ягона ва асосий йўл бўлиб қолади. Шундай экан, Спайкмэн Европа давлатларининг сиёсий суверенитети ҳам аста-секин қисқариши ва ҳақиқий ҳокимият “атлантика” ҳудудининг барча вакилларини бирлаштирувчи АҚШ етакчилигидаги махсус тузилма ихтиёрига берилиши керак, деб ҳисоблайди. Бошқача айтганда Н.Спайкмен “Шимолий Атлантика Иттифоқи” (НАТО) тузилиши натижасида рўй берган кўпгина жараёнлар, жумладан, урушдан кейин Европа давлатлари суверенитетининг камайиши ва АҚШнинг сайёравий ҳукумронликка интилишини олдиндан англаб етган эди. Шу боис Спайкмен айрим олимлар томонидан Американинг “совуқ уруш”даги ғалабасининг меъмори деб тан олиниши бежиз эмас. АҚШнинг “денгиз қудрати” сифатида минтақа ва денгиз кучлари ўртасидаги курашда ҳал қилувчи ғалабага эришиш учун Евросиё, жумладан Европа, Араб мамлакатлари, Ҳиндистон, Хитой каби давлатларнинг қирғоқ ҳудудларини назорат қилишни назарий жиҳатдан асослаш Спайкмен концепциясининг мазмун-моҳиятини ташкил этади. Макендер талқинида сайёравий иккилик деб аталган денгиз ва қуруқлик ўртасидаги зиддият “абадий” ва “ўзгармас” бўлса, Н.Спайкмэн фикрича , “денгиз давлатларининг” Rimland устидан ўрнатадиган мутлақ ҳукумронлиги қуруқлик давлатларини тўла-тўкис назорат остида тутиб туриш имконини берадиган ғалабага олиб келади”. Аслида бундай ёндашув А.Мэхен илгари сурган “анаконда” тактикасининг мантиқий якунига етказилган ва ривожлантирилган кўринишидир. Н.Спайкман Марказий Евроосиёнинг геосиёсий ҳолати ва ушбу минтақада рўй бериши мумкин бўлган ўзгаришлар хусусида ҳам фикр-мулоҳозаларини баён этган. Чунончи, у Марказий Евросиё сиёсий жиҳатдан кучайиши ва бутун қитъани эгаллашга интилиши мумкинлиги тўғрисидаги Х.Маккиндер назарияларидан воз кечишга ҳали эрта эканини уқтиради. Шундай қилиб, Н.Спайкмэн геосиёсат тарихида “атлантизмнинг отаси” “НАТОнинг ғоявий раҳнамоси” сифатида ном қолдирган. Шундай қилиб , Евроосиёнинг геосиёсий тақдири француз геосиёсий мактаби вакиллари томонидан илгари сурилган концепциялар Ғарбий Европада стратегик

www.arxiv.uz мувозанатни сақлашга қаратилган бўлса, атлантистлар вакиллари томонидан илгари сурилган концепциялар бутун Евроосиёда стратегик мувозанат ўрнатишни назарда тутади. Америка геосиёсатида Буюк Британиянинг Евроосиёни эгаллаш ва унинг марказига интилишга қаратилган стратегиясининг давомини кўриш мумкин. АҚШ стратегияси “совуқ уруш” даврида ғоявий-мафкуравий жиҳатдан асосан собиқ Совет Иттифоқига қарши йўналтирилган эди ва бу курашда геосиёсий мақсадлар ошкора намоён бўлмаган. Совет тизими парчалангандан кейин Евроосиёнинг турли минтақаларида АҚШ олиб бораётган ҳарбий ҳаракатлар, ушбу қитъанинг маркази – Марказий Осиёга нисбатан турли ҳийла ва найранглар воситасида кириб бориш ва бу ҳудудни имкон борича узоқроқ ўз таъсир доирасида сақлаб туришга интилишлар мазкур давлатнинг юз йилдан буён амалга ошриб келаётган геосиёсатининг муҳим йўналишларидан бири эканини намоён этади. Хулоса қилиб айтганда, А.Мэхеннинг “Анаконда” стратегияси ва Н.Спайкмэн илгари сурган концепция ер юзида ва асосан Евроосиёдаги стратегик вазиятни назорат этишга йўналтирилган геосиёсатни англатади. 2. Геосиёсий жараёнлар борасида замонавий тадқиқотлар Маълумки, ўтган асрнинг асосий геосиёсий қарама-қаршилиги “совуқ уруш”да яққол намоён бўлган. Бу даврда унинг интиҳоси, умуман жаҳон ҳамжамиятининг келажаги тўғрисида турли ёндашув ва назариялар илгари сурилди. Баъзи олимлар ядровий ҳалокат дунё тараққиётига якун ясашини таъкидлаган бўлса, бошқалари Шарқ ва Ғ арб ўтрасидаги зиддият охир-оқибатда ягона умумсайёравий тартиботга бўйсунишга олиб келишини уқтиради. Айнан ана шу ёндошув мондиализм назариясининг мазмун- моҳиятини ифода этади 9 . Ушбу концепция Ғ арбнинг “совуқ уруш”да эришган ғалабасидан анча илгари пайдо бўлган э ди . Унга кўра , тўлиқ сайёравий интеграциянинг рўй бериши муқаррар бўлиб, давлатлар, халқлар, миллатлар ва маданиятларнинг хилма-хиллиги босқичидан ягона дунё, яъни “ One World ”га ўтиш амалга ошади. Ушбу ғоянинг илдизларини Ўрта асрларга ва узоқ ўтмишга бориб тақаладиган баъзи утопик назарияларда кўриш мумкин. Бундай таълимотларга кўра , тарихнинг муайян кульминацион даврида ердаги барча халқлар ягона салтанат остида бирлашади ва қадимдан давом этиб келган зиддиятлар, тўқнашув ҳамда муаммолар барҳам топади 10 . 9 Америкада м ондиализм назарияси // Тафаккур , 2006, 1 -сон, 112-113 - б етлар . 10 Мондиалистик утопиянинг соф хаёлий кўринишларидан ташқари рационал кўринишлари ҳам мавжуд бўлган. Улардан бири позитивист

www.arxiv.uz Мондиалистик ғоялар кўпроқ бетараф позицияда турган турли касбдаги европа ликлар, инглиз либералларига, шунингдек шўроларга хос бўлган. XIX аср охиридан бошлаб жаҳон бизнес оламидаги йирик шахслар томонидан мондиалистик руҳдаги ташкилотлар тузилгани маълум. Масалан, сэр Сэсил Роус томонидан тузилган “Давра столи” гуруҳи аъзолари “ я гона Дунё ҳукуматини тузиш ва бутун дунёда тўсиқсиз савдо тизимини шакллантиришга ҳисса қўшиши” шарт эди. Ушбу “давра столи” доирасида юритилган баҳс-мунозараларда кўпинча социалистик ва либерал-капиталистик ғоялар қоришиб кетар ва коммунистлар ушбу ташкилотда ги йирик молия капитали вакиллари билан ҳамкорлик қилар эди. Уларнинг барчасини умумсайёравий бирлашув утопик ғояси бир-бири билан боғлаб турган. Рус олими А.Дугиннинг фикрича, Миллатлар Лигаси, БМТ ва ЮНЕСКО каби нуфузли халқаро ташкилотлар ҳам ана шундай мондиалистик руҳдаги ташкилотлар сирасига киради. XX аср давомида бундай мондиалистик ташкилотлар ортиқча шов-шувлардан қочиб, яширин, сирли тусга эга бўлиб, номини тез-тез ўзгартириб турган. 11 АҚШнинг бутун Ғ арб оламида, қолаверса, бутун Ер юзида стратегик жиҳатдан энг қудратли давлатга айлангани сари у мондиализмнинг асосий штабига айланди. Бу “ штаб ” аъзолари ҳокимиятга муқобил маслаҳатчилар, таҳлилчилар ва стратегик тадқиқотлар марказларидан иборат тизимни шакллантирди. 12 Шундай қилиб , мондиалистик ташкилотларнинг уч асосий маркази вужудга келган ва фаолият юритган бўлса-да, улар расман Ғ арб жамоатчилигига узоқ вақт аён бўлмаган. Расмий ташкилот ҳамда тизимлардан фарқли ўлароқ, бу гуруҳлар режалаштириш ва тадқиқотлар соҳасида эркин фаолият юритишиб, БМТ ва бошқа халқаро ташкилотлар комиссиялари фаолиятини белгиловчи қатъий қоидалар ва расмиятчиликдан халос эди. Америкалик йирик банкир Морган асос солган “Халқаро муносабатлар бўйича кенгаш” 13 дастлабки мондиалистик ташкилотлардан бўлган. Ушбу норасмий ташкилот АҚШнинг жаҳон ҳамжамиятига нистабатан олиб борадиган стратегиясини ишлаб чиқиш, “Дунё ҳукумати”ни ташкил этиш ва сайёрани тўлиғича ягона қолипга солишни мақсад қилиб фаолият юритган. Бу ташкилот 1921 йилда “Бутун жаҳон тинчлиги учун Карнеги Огюст Контнинг "Учинчи эра" таълимоти ёки Лессингнинг гуманистик эсхатологиясидир. 11 Гарри Дэвиснинг "Дунё конфередерацияси учун универсал ҳаракат", "Федерал Иттифоқ" ва ҳатто и нглиз праламенти аъзоси Генри Асборн томонидан 1946 йилда "Дунё ҳукумати учун салб юриши" каби уюшмалар ташкил этилган. Қаранг. Дугин А. Основы геополитики. Биринчи қисм.-М.: Арктогея , 1997 , 121-130 -бетлар . 12 Қаранг. Уткин А.И. "Мировой порядок XXI века", "Вызов Запада и ответ России" – М., 2002. 13 Council on Foreign Relations, қ ис қ ача C.F.R

www.arxiv.uz Жамғармаси”нинг шўъбаси сифатида ташкил топган. Унинг аъзолари ҳисобланган барча юқори мансабдаги сиёсатчиларни сайёрамизнинг келажаги тўғрисидаги мондиалистик қарашлар бирлаштирган. 14 1954 йилда иккинчи мондиалистик тизим - Бильденберг клуби ёки Бильденберг гуруҳи ташкил топади. У “нафақат” америкалик таҳлилчи, сиёсатчи, молиячи ва зиёлилар, балки уларнинг европалик ҳамкасбларини ҳам бирлаштиради. 1973 йилда Бильденберг гуруҳи фаоллари томонидан учинчи муҳим мондиалистик тизим “Трилатерал” ( Trilateral ) – “Уч томонлама комиссия” ташкил этилади. Ушбу ташкилотнинг АҚШдаги штаб-квартирасидан (345 East 46 th street , New York ) ташқари яна икки қароргоҳи Европа ва Японияда мавжуд бўлган. “ Trilateral ” фундаментал геосиёсий нуқтаи назардан бозор иқтисодиёти ҳамда техник ривожланишда етакчилик қилаётган Америка қитъаси, Европа ва Япония назорат қилаётган Тинч океани ҳудудидан иборат “учта энг улкан ҳудуд”ни АҚШ ва атлантизм бошчилигида бирлаштиришни назарда тутган эди. Бильденберг ва Трилатерал каби мондиалистик гуруҳларга “Чейз Манхэттен банк”нинг эгаси йирик сармоядор Дэвид Рокфеллер бошчилик қилган. Бундан ташқари, барча мондиалистик лойиҳаларни ишлаб чиқиш ва амалиётга жорий этишда атлантизмнинг доимий таҳлилчилари, геосиёсатчи ва стратеглари ҳисобланган Збигнев Бжезинский, Генри Киссинжер ва Жорж Болл каби машҳур сиёсатчилар хизмати беқиёс бўлган. Барча мондиалистик лойиҳаларнинг асосий йўналиши “демократик”, “гуманистик”, “прогрессив” қадриятларни кенг тарғиб этиш ва Ғарбнинг стратегик устуворлиги остида ягона дунё тизимига ўтишни кўзда тутади. Аммо, таъкидланганидек мондиализмга қарши кайфиятлардан халос бўлиш мақсадида сиёсатчи, журналист, зиёли, молиячи ҳамда таҳлилчилардан иборат параллел тузилмалар ҳам ташкил этилган. Мутахассисларнинг фикрича, бундай тузилмалар “Ягона Дунё ҳукумати” лойиҳасини кенг оммага эълон қилиш олдидан ўзига хос замин ҳозирлаши керак эди. Чунки бундай оламшумул дастурнинг кутилмаганда эълон қилиниши кучли қаршиликни келтириб чиқариши мумкин эди. Мо н диалистик ташкилотлар тузадиган ва амалга оширадиган дастурлар услуби билан жиҳатидан бир-биридан фарқланса-да, назарий жиҳатдан бир мақсадга етаклайдиган восита бўлган. 15 14 Рус тад қ и қ отчиси А . Дугиннинг ёзишича CFR. нинг к ў пчилик аъзолари бир ва қ тнинг ў зида шотланд масонлигига мансуб б ў лганлиги сабабли , уларнинг геосиёсий лойи ҳ алари қ андайдир гуманистик - мистик хусусиятга эгалиги т ўғ рисида тахмин қ илиш мумкин . Қ аранг . Дугин А . ўша жойда . 15 Қаранг . Дугин А . Ўша жойда .

www.arxiv.uz Мондиализмда конвергенция назарияси муҳим ўрин тутади. Ўтган асрнинг 70- йиллар и да З.Бжезинский бошчилигида “сўл” таҳлилчилар томонидан ишлаб чиқилган ушбу назария “совуқ уруш” даврида яққол намоён бўлган мафкуравий ва геосиёсий қарама-қаршиликка янги маданий-мафкуравий тамаддунни вужудга келтириш орқали барҳам бериш мумкинлигини асослайди. У соф атлантизм ва континентализм оралиғидаги, аниқроқ айтганда , социализм ва капитализмни уйғунлаштирадиган тамаддун бўлиши керак эди. Бу назария асосчилари марксизмдан халос бўлиш учун унинг социал-демократик ёки ревизионистик руҳдаги мўътадилроқ андозасини қабул қилиши лозимлигини таъкидлаган. Бунинг учун эса “пролетариат диктатураси”, “синфий кураш”, “ишлаб чиқариш кучларини национализация қилиш” ва “хусусий мулкни бекор қилиш” деган марксистик атамалардан воз кечиш зарур эди. Бу ўз навбатида, либерал Ғарбда бозор эркинлигини бир оз чеклаш, иқтисодиётга давлат аралашувини қисман бўлса-да киритишни тақозо этарди. Маданий муштараклик эса , маърифатпарварлик ва инсонпарварлик қадриятларида ифодаланиши мумкин. Зеро, Ғарбдаги демократик тузумлар ҳам, шўроларнинг ижтимоий ахлоқ тизими ҳам ана шу умуминсоний қадриятларга асосланган. “Конвергенция назарияси” асосида пайдо бўлиши мумкин бўлган Дунё ҳукуматига СССР ва АҚШ томонидан сайёрамизни биргаликда бошқариш имконияти берилиши назарда тутилган эди. Бу вазиятда Ер юзидаги халқлар геосиёсий зиддият босимидан халос бўлиб , “совуқ уруш” тугаши ва умумий тинчлик даври бошланиши керак эди. Эътиборли жиҳати шундаки, мондиалистик марказларнинг Москвада ҳам ўз вакиллари бўлган. Жумладан, академик Гвишиани “Трилатерал”нинг советлар давлатидаги шўъбаси бўлган тизимли тадқиқотлар институтига раҳбарлик қилган. Ғарбдаги ва Россиядаги айрим геосиёсатчилар фикрича, собиқ И ттифоқ даврида қайта қуриш сиёсатини амалга оширган Михаил Горбачев ва унинг маслаҳатчилари таянган мафкуравий асос конвергенция назарияси эди. 16 Мондиализмда энг машҳур тадқиқотлардан бири – бу Джонс Хопкинс Университети профессори Фрэнсис Фукуяманинг “Тарих и нтиҳоси” назариясидир 17 . Кўпчилик олимлар, давлат арбоблари, геосиёсатчи мутахассислар фикрича, Ғарб атлантизмининг ғалабаси ва собиқ шўро давлатининг қулаши мондиалистик лойиҳаларнинг барҳам топиши ёхуд мантиқан ўзгаришига олиб келиши керак эди. 1990 16 Қаранг. Дугин А. Ў ша жойда. 17 Фукуяма Ф. Конец истории и последний человек. Перевод с английского М.Б.Левина. Публикуется по изданию .-М.: ООО “Издательство АСТ”, 2004.

www.arxiv.uz йилларнинг бошида мондиализмнинг янги кўриниши сифатида Ф.Фукуяманинг “Тарих и нтиҳоси” мақоласи асосида ишлаб чиқилган доктрина пайдо бўлди. Жиддий шов- шувларга сабаб бўлган ушбу мақолада илгари сурилган ғоя сиёсатчилар ва бошқа кўплаб таниқли мутахассислар томонидан неомондиализмнинг ғоявий базаси сифатида талқин қилина бошланди. Хўш, ушбу ғоянинг мазмун-моҳияти нималардан иборат? Мазкур мақолада Ф.Фукуяма тарихий жараёнлар ривожининг қуйидаги андозасини таклиф қилади. Инсоният “ижтимоий воқелик нотўғри бошқарилган” ва “қолоқлик” ҳукм сурган зулматли даврдан капитализм, замонавий Ғ арб тамаддуни, бозор иқтисодиёти ва либерал- демократик мафкурага асосланган тузум сари интилиб келган. Шўро давлатининг парчаланиши энг сўнгги “иррационалистик” андозанинг қулагани тарих интиҳоси ҳамда Ер юзида янгича давр бошланганини англатади. Дунё тараққиёти бундан буён “бозор ва демократия”нинг рационал қонунларига асосланади. Бозор муносабатлари ва демократия Ғ арб маданияти маҳсули бўлса-да , янги тузум барча минтақаларни қамраб олган ҳолда мамлакатларни иқтисодий ривожланган марказлар атрофида бирлаштиради. Ф.Фукуяманинг назариясига яқин фикрлар европалик олимлар асарларида ҳам учратиш мумкин. Чунончи, узоқ вақт давомида Франция президенти Франсуа Миттераннинг маслаҳатчиси ҳамда бир оз вақт Европа Тикланиш ва тараққиёт банки директори лавозимида ишлаган Ж.Аттали “Горизонт чизиғи” китобида шунга ўхшаш назарияни илгари сурган. Ж.Атталининг фикрича , ҳозирги вақтда тараққиётнинг учинчи даври - қадриятларнинг универсал эквиваленти бўлган “пул даври” бошланган. 18 Унинг назарида, жаҳонда ягона либерал-демократик мафкура, бозор тизими ва информацион технологияларнинг ривожланиши туфайли дунёда янги манзара вужудга келади, бутун тарихий тараққиёт давомида ҳукмронлик қилган геосиёсий воқеликлар аҳамияти сусаяди. Бу ҳол Ғ арб ва Ш арқ ўртасидаги зиддиятни ифода этган геосиёсий дуализмнинг бартараф этилишига сабаб бўлади. Шу билан бирга, яхлит умумдунёвий тизим “геоиқтисодиёт” тамойилларига асосланган янги геосиёсий воқеликка айланади. Таъкидлаш жоизки, “Геоиқтисодиёт” мондиалистик геосиёсатнинг ўзига хос кўриниши бўлиб, у геосиёсий ёндашувнинг мазмун-моҳиятини ифода этувчи жўғрофий, маданий, мафкуравий, этник, диний ва бошқа 18 Бундай ёндашувни Атталининг ўзи яҳудий-каббалистча талқинда ўз ифодасини топган мессианлик даври бошланганлиги билан боғлайди. Бу масала унинг мессианликка бағишланган "У келади" деган бошқа китобида атрофилича ёритилган.

www.arxiv.uz хусусиятларни эмас, асосан иқтисодий омилнинг ҳудудга муносабатини устувор омил сифатида тан олади. “Геоиқтисодиёт” учун алоҳида шахснинг яшаш тарзи, такомили, маданий қадриятлари ва анъаналарини эътиборга олмайди. У воқеликни йирик ишлаб чиқариш, ахборот марказлари, фойдали қазилмалар ва жаҳон биржалари марказлари билан боғлиқ ҳолда талқин этади. Ж.Атталининг геоиқтисодий ёндашуви “ягона дунё”да қуйидаги янги иқтисодий марказлар бўл иши мумкинлигини асослайди : - Жанубий ва Шимолий Американи бирлаштирган ягона молиявий-саноат ҳудуди; - И қтисодий интеграциялашув натижасида пайдо бўлган Европа ҳудуди; - Япония, Тайвань, Сингапур каби бир қанча рақобатчи марказларни ўз ичига олган “янгича тараққиёт” зонаси - Тинч океани минтақаси ҳудуди. Ж.Аттали бу уч мондиалистик ҳудуд бир-бири билан иқтисодий ва мафкуравий жиҳатдан узвий боғлиқ бўлгани боис, улар ўртасида жиддий фарқ ёки қарама-қаршилик вужудга келмайди, деб таъкидлайди. Бу ҳудудлар жўғрофий жойлашув жиҳатидангина фарқланиб, атрофидаги ривожланмаган минтақаларни узвий бир тизимга тарзида бирлаштиради. Шу тариқа Ер юзида мавжуд бўлган геосиёсий қарама-қаршилик барҳам топади. Ғарбга қарши тура оладиган қутбнинг мавжуд эмаслиги Евроосиёда янгича ёндашувларни жорий этиш жараёнини тезлаштиради. Ж.Атталининг таъкидлашича , бу геоиқтисодиёт даврининг бошланишидан далолат беради. Хулоса қилиб айтганда, геосиёсат тарихида ўзига хос ўрин тутган бундай тадқиқотлар муҳим илмий - назарий аҳамият касб этади. Зеро, ушбу изланишлар халқаро муносабатлар амалиётини атрофлича ўрганиш ҳамда назарий умумлаштириш негизида янги илмий ечимлар ва хулосалар қилишга хизмат қилган. Шу маънода, кейинги йилларда Марказий Осиёда жадал кечаётган геосиёсий жараёнларни тадқиқ этаётган олимлар учун бундай тадқиқотларнинг ўрни ва аҳамияти беқиёсдир. 3 . Евроосиёчилик ва неоевроосиёчилик Евроосиёнинг геосиёсий тақдири рус геосиёсатчилари томонидан чуқур таҳлил этилган. Евроосиёда стратегик мувозанат ўрнатиш мавзуси кўплаб олимлар, айниқса рус геосиёсатчилари томонидан теран таҳлил этилган. Зеро, геосиёсий таълимотлар ва уларга таянган ҳолда олиб борилган ташқи сиёсат, шунингдек, ҳарбий ҳаракатлар ҳамда босқинчилик юришлар йўналиши бевосита Евроосиёнинг марказига қаратилган. Бу ҳол МДҲ ҳудудида яшаётган олимлар, мутахассислар, сиёсатчилар ва давлат арбоблари учун нафақат илмий тадқиқот масаласи, балки Россия ва унинг атрофидаги давлатларни

www.arxiv.uz ташвишга солаётган жиддий муаммодир. Евроосиёнинг геостратегик мавқеи ва истиқболи рус геосиёсатчи олими , Лев Николаевич Гумилевнинг қарашларида илмий жиҳатдан асосланган. Асли тарихчи бўлган Л.Гумилев рус геосиёсатчиси П.Савицкийнинг энг истеъдодли шогирдларидан бўлган. У асарларида том маънодаги геосиёсий мавзуларни тадқиқ қилган бўлмаса-да, унинг этногенез ва этник цикллар назарияси “органицистик” ёндашувга яқин бўлиб, қисман “географик детерминизм” йўналишини давом эттиради. Зеро, ушбу тушунчалар Ф.Ратцел, Р.Челлен, К.Хаусхофер таниқли олим лар геосиёсий қарашлари негизини ташкил қилади. Л.Гумилевнинг қадимги давр Евроосиё этно-харитаси, чўллар, кўчманчи халқлар ва уларга тегишли бўлган тамаддунларга оид тадқиқотлари айниқса диққатга сазовордир. Унинг асарларида сиёсий тарихнинг бутунлай янги қиёфаси намоён бўлади. Бунда Евроосиёнинг Шарқий қисми цивилизация теварагида (яъни ғарбий цивилизация назарда тутилмоқда) жойлашган варварларга тегишли ер эмас, балки этногенез, маданият, сиёсий тарих, давлатчилик ва техник тараққиётнинг ўзига хос маркази сифатида ифодаланади. Ғарб ва унинг тарихи нисбийлаштирилади. Евроосиё маданияти ва бу қитъада яшаётган этносларнинг бир-бири билан узвий боғлиқлиги, ўзига хос қадриятлар мажмуи, диний муаммолари ҳамда тарихий қонуниятлари умуман ўрганилмаган дунё сифатида майдонга чиқади. Л.Гумилев Евроосиёда мавжуд бўлган элатлар тўғрисидаги ғояни мантиқий ниҳоясига етказади ва этник руслар фақат ш арқий славянларга тегишли бўғинлардан бири бўлмай, балки туркий қабилалар ва славянларнинг қўшилишидан ҳосил бўлган алоҳида этнос деган фикрни илгари суради. Фикримизча , бу ғоя туркий уруғлар истиқомат қиладиган ҳудудлар устидан русларнинг назорат ўрнатиши асосли эканига билвосита ишора бўлиши мумкин. Олимнинг назарида , буюк рус тамаддуни “Чўл ва Ўрмон” ўртасида ўрнатилган тарихий ҳамкорлик натижасида туркий-славян этногенези асосида юзага келган. Айнан “Чўл ва Ўрмон”нинг геосиёсий уйғунлиги Россиянинг тарихий моҳиятини очиб беради ҳамда унинг тамаддуни, маданияти, мафкураси ва сиёсий истиқболини белгилаб беради. Л.Гумилёв О.Шпенглер ва А.Тойнби сингари тамаддунлар, маданиятлар ҳамда этносларнинг тарихий циклларини ажратиб кўрсатган. Унинг талқинига кўра, миллатлар, давлатлар ва диний жамоаларнинг этно-маданий тузилмалари барча жабҳаларда гўё тирик жисмга ўхшайди. Улар туғилиш, ёшлик, улғайиш ва қарилик даврларини босиб ўтади, кейин эса йўқ бўлиб кетади. Л.Гумилевнинг ёндашувида барча континентал геосиёсий мактабларга хос “органицистик фалсафа” таъсири яққол сезилиб турибди.

www.arxiv.uz Бу ўринда Л.Гумилевнинг этногенез сабаблари, яъни халқ ва давлатнинг пайдо бўлишига оид қарашлари диққат íè тортади. Ушбу жараённи таҳлил қилиш учун у “пассионарлик” ёки “пассионар туртки” д еган атамани қўллайди. Бу тушунча биологик ва маънавий қувватнинг тушунтириб бўлмайдиган тарзда ўзаро уйғунлашган ҳолда шиддат билан сачрашини ифода этади. Олимнинг фикрича, “эски” (қари) халқлар ҳамда маданиятлар турғун ҳолатдан тўсатдан ҳаракатга келиб, ҳудудий, маънавий ва техникавий босқинчиликнинг динамик тўлқинида турли этник ва диний гуруҳларни қамраб олади. Бу жараёнда турли туман элатлар қолдиқлари бирлашиб, янги, фаол ва нисбатан барқарор шаклга ўтади. Шу тариқа этногенезнинг шаклланиш жараёни ва тўлақонли пассионарлик шароитида алоҳида суперэлатни вужудга келтиради. “Пассеизм” 19 - “фаоллик”, яъни анъаналардан узилган ҳолда фақат бугунги кун билан яшаш ва келажакка бепарволик билан алмашинади. Ана шу босқичда “пассионар синиш” юз беради ва этногенез инқирозга юз тута бошлайди. Кейинчалик “футуристик босқич” бошланиб, унда заиф “хаёлпарастлар” ва “диний эскапист”лар тури устувор бўлиб, у теваракдаги борлиққа ишончини йўқотади ва “нариги дунё”га (ўзга олам) ўтишга ҳаракат қилади. Л.Гумилев назарида бу ҳол узил-кесил инқироз белгиси ҳисобланади. Элатнинг тушкунликка юз тутиши, суперэлатларнинг парчаланиб кетиши, империяларнинг қулаши кузатилади. Бундай ҳолат янги “пассионар туртки” пайдо бўлишигача давом этади. Бу туртки оқибатида янги соф элат пайдо бўлиб, эски тузилмалар қолдиқларини емирадиган янги этногенез вужудга келишига замин ҳозирланади. Ушбу босқичда баъзи этнослар дастлабки ҳолатида сақланиб қолса 20 , бошқалари янги этно-генетик ривожланиш жараёнида йўқ бўлиб кетади. Л.Гумилёв ёқлаб чиққан Евроосиё таълимоти ан қуйидаги геосиёсий хулосалар келиб чиқади 21 . 1. Евроосиё элатлар ва маданиятларнинг шаклланиши учун бой, серҳосил, уларнинг тўлиқ ривожланишини таъмин этадиган қулай заминдир. Демак, жаҳон тарихини атлантистик тарихшуносликка хос тарзда “Ғарб ва барча қолганлар” тарзидаги бир қутбли кўринишда эмас, балки кўп қутбли кўринишда ўрганиш лозим. Бунда Ш имолий ва Ш арқий Евроосиё алоҳида аҳамият касб этади. Чунки у умумсайёравий тамаддуний тараққиёт жараёнининг муҳим манбаи сифатида Ғ арбга муқобил 19 Л.Гумилев учун бу ижобий категория бўлиб уни “қаҳрамонлик”ка, миллий анъаналарга содиқлик йўлида беғараз яратувчилик этник интилишга тенглаштиради. 20 Л.Гумилев уларни химералар деб атайди. 21 Ушбу хулосалар маълум сиёсий мулоҳазаларга кўра тарих фани доирасидан зинҳор чиқмасликни маъқул кўрган Гумилев томонидан илгари сурилган.

www.arxiv.uz ҳисобланади. Л.Гумилев асарларида Х.Маккиндернинг “Тарихнинг жўғрофий ўқи” тезисига теран тушунча берилади ва муайян тарихий ва этник мазмун билан бойитади. 2. Великоросслар давлатчилиги асосида ётган “ч ўë âà ўрмон” геосиёсий синтези Осиё ва Шарқий Европа устидан маданий стратегик назорат учун асосий воқелик ҳисобланади. Бундай назорат Шарқ ва Ғарб ўртасида мувозанатни сақлаб қолишга хизмат қилади. Этногенезнинг энг юқори босқичига кўтарилган Ғарб тамаддуни “химерик” этносларнинг конгломератига айланади. Демак, оғирлик маркази янада ёшроқ халқларга кўчади. 3. Яқин келажакда Åр сайёрасининг сиёсий ва маданий харитасини кескин ўзгартириб юборадиган олдиндан башорат қилиб бўлмайдиган “пассионар туртки” юз бериши мумкин. Л.Гумилевнинг геосиёсий қарашлари ўзига хос қитъачилик ғоясига асосланганлиги маълум бўлади. Бу ўринда янги рус евроосиёчилари яратган назарияларни таҳлил этèшга зарурат туғилади. Аввало таъкидлаш жоизки, Л.Гумилев ўзи яратган дунё манзараси асосида геосиёсий хулосалар чиқарган. Бундай хулосалар марксистик цензура заифлашган (кейинчалик эса бекор бўлган) даврда унинг издошлари томонидан амалга оширилган. Бундай ёндашув умумий равишда “янги евроосиёликлар” деб аталган ва бир неча йўналишларга эга бўлган. Уларнинг барчаси Л.Гумилевнинг фикрларига асосланмаган бўлса-да, ушбу геосиёсий мафкурага унинг таъсири беқиёсдир. Бир қанча йўналишларга эга бўлган “янги евроосиёчилар” концепцияси тугал ва изчил мафкура даражасига кўтарилиб, у 1990-1994 йиллардаги ислоҳотларга қарши турган миллий мухолифатчилар сиёсий гуруҳлари томонидан яратилган эди. Улар “Завтра” газетаси ва “Элементлар” журнали атрофига бирлашган зиёлилардан иборат эди. Бу неоевроосиёчилик П.Савицкий, Г.Вернадский, князь Н.Трубецкой ҳамда рус миллий-шўрочилик мафкурачиси Н.Устрялов ғояларига асосланган. Ижтимоий-сиёсий даражада бу йўналиш Евроосиё социализмига яқин бўлиб, либерал иқтисодиётни атлантизм лагерининг белгиси деб ҳисоблайди. Даврлар алмашуви натижасида Россия тарихининг совет даврига сайёравий босқинчилик ва аксилғарбчилик руҳидаги Евроосиёчилкка эса анъанавий рус миллий интилишининг модернистик шакли сифатида қаралади. Неоевроосиёчиликнинг “коммунистик” йўналишлари шу асосда пайдо бўлган. Улар Л.Гумилевнинг меросини эътироф этган ҳолда пассионарлик назариясини итальян жамиятшуноси В.Паретонинг “Элиталар циркуляцияси” тўғрисидаги ғоявий таълимоти билан боғлайди. Л.Гумилевнинг диншуносликка оид қарашлари эса европалик

www.arxiv.uz анъаначилар (Генон, Эвопа кабилар) мактаби вакиллари томонидан илгари сурилган ғоялар билан умумлаштирилади. Анъаначиларнинг “Замонавий дунё инқирози”, “Ғарбнинг емирилиши” ғоялари неоевроосиёчиликнинг муҳим компонентидир. Бу ғоялар рус олимлари томонидан ривожлантирилган ва бойитилган. Бундан ташқари, унинг Европа континентал лойиҳалари билан (К.Хаусхофер, К.Шмитт, Никиш, “Янги унглар”) қиёсий ўрганилиши туфайли Евроосиё доктринасининг таъсир доираси кенгайиб, каттагина ботиний имкониятларга эга таълимот сифатида тарқалади. Бундай ёндашув XX асрнинг биринчи чорагида хорижда яратилган тарихий евроосиёликка бутунлай бегонадир, чунки уларнинг асарлари АҚШ ҳали мустақил геосиёсий аҳамиятга эга бўлмаган, Европа билан Ғарб ўртасидаги муайян фарқ мавжудлиги тўғрисидаги тезис илгари сурилмаган бир пайтда ёзилган эди. Неоевроосиёчиликнинг яна бир хусусияти – бу ислом давлатларини (айниқса, Эронни) муҳим стратегик иттифоқчи сифатида танлашда намоён бўлади. Бундай руҳдаги рус-ислом иттифоқи ғояси Евроосиё қитъасининг Жанубий-Ғарбий қирғоғидаги ғайрилатлантистик стратегияси асосида шакллантирилган. Ушбу альянс назарий жиҳатдан рус ва ислом тамаддунларининг анъанавий характерига асосланади. Бу уларни анъанага зид, прагматик Ғарбга қарши курашда бирлаштиради. Бу йўналишда яратилган барча геосиёсий лойиҳалар мафкуравий, стратегик ва сиёсий жиҳатдан тугал, изчил ва тарихий нуқтаи-назардан асослангандир. Бинобарин, улар ғоявий-мафкуравий жиҳатдан Ғарбий геосиёсий лойиҳаланинг (атлантистик ва мондиалистик) турли кўринишларига қарши йўналтирилган. Мондиализм ва атлантизм таълимотлари Ғарб геосиёсий мафкурасининг икки муҳим йўналишини акс эттиради. Неоевроосиёчиликнинг бошқа йўналишлари юқорида баён этилган ғояларни ўзгарувчан сиёсий воқеликка мослаштиришга интилишларда кўринади. Масалан, собиқ Совет республикалари иқтисодий алоқаларини тиклашга қаратилган “Евроосиё” ғояси рус геосиёсатчилари П.Савицкий ва Н.Трубецкой қарашлари асосида Қозоғистон Президенти Н.Назарбоев таклиф этган лойиҳа, В.Жириновскийнинг босқинчилик тезисларини асослашга хизмат қиладиган “буюк давлатчилик лойиҳаси”, Б.Ельцин ҳукуматининг баъзи арбоблари томонидан илгари сурилган руслар ва кам сонли милллатлар яхлитлигини сақлашга қаратилган “Евроосиё жамоаси” ҳақидаги риторик чақириқлар лойиҳаси ва ниҳоят, П.Савицкий, Н.Трубецкой, Сувчинский, Карсавинлар меросини тўлиқ ўзлаштиришга доир интилишлар шулар жумласидандир. Неоевроосиёчиликнинг истиқболи, унинг интеллектуал мероси ва континентал геосиёсатнинг умумий тамойилларининг аҳамияти содир бўлаётган тарихий воқеаларнинг

www.arxiv.uz геосиёсий мантиғини тушунтириб бериш билан бир қаторда, Ғарб лойиҳаларига қарши тура оладиган уйғун футурологик лойиҳанинг яратилиши билан белгиланади. Концептуал даражада Ғарбнинг “Совуқ уруш”даги ғалабаси икки қутбли дунёнинг барҳам топиши ва бир қутбли дунёнинг шаклланганидан дарак беради. Бунда атлантистларнинг (Хантингтон) фикрича, бир қутблилик нисбий бўлиб, Ғарб ( The West ) “қолганлар” ( The Rest ) билан тобора кескинлашиб бораётган тамаддунлараро низоларни бартараф этишга интилса, мондиалистларнинг (Фукуяма, Аттали) назарида, Ғарб умумсайёравий устунлика эга бўлиши керак. Ғарб стратегларининг таъкидлашича, ҳозирги босқичда Ғарбнинг асосий геосиёсий вазифаси – бу атлантизм кучлари билан тенглаша оладиган қитъа миқёсида қудратга эга бўлган геосиёсий блокининг шаклланишига йўл бермасликдир. Бу АҚШ ҳарбий-сиёсий доктринасининг асосий тамойили бўлиб, Пол Вольфовицнинг маърузасида ифодаланган. Бошқача айтганда, Ғарб кўп қутблиликка қайтишни хоҳламайди. Зеро, бу унинг учун ҳалокатли бўлар эди. Неоевроосиёчилик эса “тарихнинг географик ўқи” манфаатларидан келиб чиқиб, Ғарб тўғрисида қарама-қарши фикрни эътироф этади. Унга кўра, мавжуд вазиятдан чиқишнинг ягона йўли – янги биполяризмдир. Чунки айнан шу йўналишда Евроосиё ҳақиқий геосиёсий мустақиллика эришиши мумкин. Фақат янги биполярлик кейинчалик кўп қутблиликка йўл очиб, талассократик либерал-демократик тизим қуршовидан чиқиши, пайдо бўлган кўп қутбли дунёда ҳар бир халқ ва ҳар бир геосиёсий блок ўз қадриятлари тизимини танлай олиш ва ривожлантириш имкониятига эга бўлар эди. Шуниси муҳимки, Евроосиё қитъавий блоки Варшава шартномасини қайта тиклаш туфайли юзага келмайди. Қитъадаги илгариги геосиёсий тузилманинг парчаланиши қонуний жараён бўлиб, бунинг сабабларини тизимнинг ўзидан излаш керак. Янги континентал альянс Европадан Атлантикагача ва Евроосиё жанубий қирғоқларидаги Ҳиндистон, Эрон, Ҳиндихитой ҳудудларини эгаллаши ёки бу ҳудудлардаги давлатларнинг бетерафлигини таъминлаши, яъни уларни атлантизм назорати остидан чиқариши лозим эди. Бошқача айтганда, янги Евроосиёдаги биполяризм бутунлай бошқа мафкуравий омилларга асосланиши ва ўзгача услубларга таяниши зарурдир. Бу янги биполяризм назарияси неоевроосиёчилик лойиҳаларида етарлича ривожланган бўлиб, Европа ва Учинчи дунё барча нонконформистик геосиёсий назарияларнинг илмий-назарий асосидир. Худди heartland объектив талассократияга планетар муқобил плацдармининг ягона нуқтаси бўлганидек, неоевроосиёчилик ҳам планетар стратегияларни яхлит қаторини яратиш учун ягона назарий платформа бўла олади. Ушбу планетар стратегиялар атлантизмнинг жаҳондаги устунлигини ва унинг

www.arxiv.uz цивилизацион қадриятлар тизими – бозор, либерал-демократия, дунёвий маданият, индивидализимдаги меъёрдан чиқишларни инкор этади. Шу ўринда рус геосиёсатчиси К.Э.Сорокиннинг Евроосиёнинг геосиёсий стратегик истиқболи хусусидаги қарашларини таҳлил этиш муҳим аҳамиятга эгадир. Сорокин Константин Эдуардович - рус геосиёсатчиси ва тарихчиси, 1959 йилда Москва шаҳрида туғилган. 1981 йилда МГИМОнинг журналистика факультетини тугатган. АҚШ ва Канада институтида аспирантурасида ўқиб номзодлик диссертациясини ҳимоя қилган. 1993-1994 йилларда К.Э.Сорокин Стэнфорд университетининг Хавфсизлик муаммоларини ўрганиш марказида (АҚШ, Калифорния) ишлаган. Ушбу марказдаги фаолияти натижасида унинг “Тез ўзгарувчан дунёда Россиянинг яшаб қолиши” номли асари ёзилган. Ҳозирги вақтда К.Э.Сорокин РФА Европа Институтининг геосиёсий тадқиқотлар Маркази директори лавозимида ишлаб келмоқда. Унинг қатор мақолалари Россия илмий матбуотида, Англия, Германия, АҚШ ва бошқа мамлакатлар журналларида чоп этилган. Россияда унинг “Замонавий геосиёсат ва Россиянинг геостратегияси” ва “Миллий манфаат” номли икки китоби нашр этилган. Биринчи китобда у нафақат геосиёсат фанининг ривожланиш тарихи тўғрисида, “дунёнинг геосиёсий манзараси” тушунчаси ҳақида ҳам ўз фикр-мулоҳазаларини баён этади. Сорокин шаклланаётган янги геосиёсий даврни тавсифлаш ва дунёнинг геосиёсий моделига таянган ҳолда Россиянинг ўрни, унинг миллий геостратегияси ҳамда уни амалга ошириш йўналишларини аниқлашга ҳаракат қилади. К.Э.Сорокин замонавий геосиёсатнинг тўрт устувор йўналишига эътибор қаратади. Биринчидан, турли манфаатлар тўқнашуви жараёнида иқтисодий низоларнинг кескинлашуви натижасида иқтисодий омил аҳамиятининг ортиб бориши ҳақида сўз юритади. Иккинчидан, ҳарбий-техникавий, информацион, илмий, ижтимоий-сиёсий билимлар ҳолати, аҳолининг маданий-таълим салоҳияти, мамлакат сиёсий тизимининг самарадорлиги, жаҳон динларининг таъсири каби омиллар ҳам алоҳида эътиборга олиниши зарурлигини уқтиради. Учинчидан, геосиёсатни давр талабига мослаштириш учун ўз аҳамиятини йўқотган омилларни аниқлаб олиш. К.Э.Сорокиннинг фикрига кўра, геосиёсатни замонавийлаштиришда баъзи атама ва тушунчаларга аниқлик киритиш ва янгилаш, биринчи галда, миллий манфаатлар” ва “давлат манфаатлари” каби асосий категорияларнинг моҳиятини ойдинлаштириш лозим. У миллий “манфаатлар ягоналиги” концепциясининг эскирганини қуйидаги сабаблар билан изоҳлайди:

www.arxiv.uz - ҳар бир миллат ичида манфаатлар бирлиги мавжуд эмаслиги, улар “юқори”лар ва “қуйи”лар манфаатларига бўлиниши. Шу билан бирга, миллат ичида минтақавий (ҳудудий) манфаатлар ҳам мавжуд бўлиши; - Этник ҳамда миллатлараро низолар асрида миллатлар манфаатларини эътиборга олиш мумкин эмаслиги; - Миллатнинг бир қисми мамлакат ташқарисида истиқомат қилиши. Ана шу омилларни инобатга олиб К.Э.Сорокин “миллий манфаатлар” категориясини “давлат манфаатлари” тушунчаси билан алмаштиришни таклиф этади. Олимнинг фикрича, геосиёсатнинг аниқлик киритилиши лозим бўлган яна бир нуқтаси - бу давлатларнинг куч-қудратида эканлигини таъкидлаш билан боғлиқ. Бу ўринда у мамлакат ҳудуди, ландшафти, иқлими, жойлашуви ва чегаралари, денгизга чиқиш йўлларининг мавжудлиги, табиий-қазилма бойликларга эгалиги, транспорт ва электрон-коммуникация алоқалар тизимининг тараққиёти, ҳарбий-техникавий салоҳияти, қишлоқ хўжалиги ва аҳолисининг сони ҳамда сифати, миллий тузилиши ва таълим даражаси, армиянинг қуролланиш ҳолати, ҳарбий тайёргарлиги, диний ҳолати, сиёсий тизим самарадорлиги, элитанинг сифати каби омилларни ўз ичига олган янги тизимни ишлаб чиқади. Тўртинчидан, Сорокин геосиёсатнинг энг муҳим категорияларидан бири - “экспансия” (“тажовуз”) эканига эътибор қаратади ҳамда унга муайян аниқлик киритиш лозимлигини таъкидлайди. Чунки мумтоз геосиёсатда, ҳамкорлик ва барқарорликдан кўра низоли ҳолатлар (айниқса ҳарбий низолар) кўпроқ бўлгани шубҳасиздир. Бугунги кунда ҳам иқтисодий, информацион, маданий хуружлар тобора авж олаётганлигини таъкидлашга тўлиқ асос бор. К.Э.Сорокиннинг фикрича, геосиёсатнинг “кучлар мувозанати” концепциясини ҳам янгича талқин этишга зарурат бор. Бугунги кун нуқтаи назаридан нафақат мувозанат, балки уни ўрнатадиган омилларнинг фаоллигига боғлиқ бўлган динамик нисбат сифатида талқин этилиши зарур. Бирор бир омилнинг ҳолатидаги ҳар қандай ўзгариш бутун геосиёсий манзарага ўзгартириш киритиши мумкин. Қайд этилганидек, Сорокин қўллаган услуб ҳозирги даврнинг хусусиятлари, дунёдаги кучлар нисбати ва жойлашувини аниқлаш ҳамда шу асосда Россиянинг геосиёсий мақоми ва геостратегик имкониятларини таҳлил этиб, тегишли хулосалар чиқишдан иборат. У шаклланаётган даврни замонавий геосиёсат нуқтаи назаридан икки қутбликдан (биполярлик) полицентризмга ўтиш даври, деб таърифламоқда. Ўтиш жараёнининг хусусиятлари Варшава шартномаси ва СССРнинг парчаланиши билангина эмас, XX асрнинг эллигинчи йилларида дастлаб Европа Иқтисодий Тузилмасининг (ЕИТ)

www.arxiv.uz босқичма-босқич Европа Иттифоқига (ЕИ) айлангани билан боғлиқ. Бу ҳол Европа Кўмир ва пўлат бирлашмаси тузилган пайтдан бошланган жараённи тезлаштирди, холос. Шунингдек, Япониянинг мислсиз иқтисодий ривожланишини, ОПЕКнинг (Нефть экспорт қилувчи мамлакатлар Ташкилоти) ташкил этилиши ҳамда минтақавий интеграцияни ҳам назарда тутиш керак. Бу ўринда ўзаро боғлиқ икки жараённи ажратиб кўрсатмоқ зарур: - етакчи давлатларнинг (СССР ва АҚШ) мунтазам кечган ҳарбий, сиёсий ва мафкуравий қарама-қаршиликдан ҳолсизланиб бориши; - уларнинг иттифоқчилари ва рақибларининг иқтисодий ва ҳарбий салоҳиятининг кучайиб бориши. Шундай қилиб, замонавий дунёнинг энг муҳим хусусияти – унинг кўп қутблилиги ва кўпқатламлилигида намоён бўлади. Иккинчидан, ҳозирги даврда сайёрамизда юз бераётган низо ва можаровий ҳолатларга барҳам берилмаган. Агар умумбашарий можаронинг таҳликаси пасайган бўлса, геосиёсатнинг омиллари сонининг кўпайганини ҳисобга олиб, пастки даражадаги можаролар ҳақида ҳали бундай деб бўлмайди. Учинчидан, халқаро муносабатлар соҳасида кутилмаган бурилишлар умумий геосиёсий жараёнларнинг тезлашувига олиб келади. Тўртинчидан, нафақат икки қутб, балки турли куч ва марказлар ўртасида яқинлашиш ва узоқлашиш асносида турлича (жумладан кўп йўналишли) сиёсий уюшма ва бирлашмалар тузиш имконияти пайдо бўлмоқда. Бу эса “хартленд” дунёнинг қолган қисмига қаршилиги тўғрисидаги илгариги тасаввурларнинг чекланганидан далолат беради. К.Сорокин бундай шароитда Россиянинг геосиёсий мақомини “трансминтақавий давлат”, деб белгилайди. Чунки у дунёнинг икки қитъасида жойлашган бўлиб, бир нечта геосиёсий минтақаларга чиқиш имкониятига эга бўлган давлатдир. Ҳатто Россия анъанавий геосиёсий қадриятлар (ҳудуд, ресурслар) замонавий қурол-яроғ ва ишлаб чиқариш соҳасидаги ютуқларга таянган ҳолда аввалги куч-қудрати глобал мақомини тиклш имконияти мавжуд. Россиянинг миллий стратегияси ҳақида гапирганда, К.Э.Сорокин учта эҳтимолий вариантни таклиф этади: экспансионистик, ён бериш ва позицион стратегиялар. Олим фикрича, позицион миллий стратегия ҳозирги Россиянинг мамлакат геосиёсий хусусиятларини сақлаб қолишга хизмат қилади. Россия миллий стратегиясининг бош мақсади – аввало миллий манфаатларини таъминлаш ва барча буюк давлатлардан мувозанатни тенг узоқликда сақлашга қаратилаган. К.Сорокиннинг назарида, бундай стратегия жаҳон сиёсатига таъсир этишнинг барча мавжуд воситаларидан самарали фойдаланиш; алоҳида геосиёсий қутбларнинг кучайиб кетишига йўл қўймаслик; етакчи давлатлар ва улар бошқараётган коалициялар

www.arxiv.uz ўртасидаги зиддиятларига аралашишни назарда тутади. К.Сорокин яқин, ўрта (Варшава шартномасининг собиқ мамлакатлари ва Марказий ва Шарқий Европанинг бошқа давлатлари) ва узоқ хориждаги ташқи сиёсий фаолиоятни Россия геосиёсатининг бош йўналиши бўлиши зарур, деб ҳисоблайди. Евроосиёнинг геосиёсий истиқболи хусусида украин олимларидан В.А.Дергачевнинг фикрларини таҳлил этиш мақсадга мувофиқдир. Владимир Александрович Дергачев – замонавий украин геосиёсатчиси ва геостратег олими. Москва Давлат университетида олий маълумот олгач , шу даргоҳда номзодлик (Иттифо қ ва Хитой Ҳ амкорлиги мавзусида) ҳ амда докторлик (Дунё океани қ ир ғ о қ зоналари) ишларини ҳ имоя қ ил ган . Ҳ озир ги вақт да Киевда исти қ омат қ илади ва Геостратегия технологиялари Институти г а ра ҳ барлик қ илади. Ушбу институт геосиёсат, этно-сиёсат ва геоиқтисодиёт соҳаларига оид таҳлилий ҳисоботлар тайёрлайди, шу билан бирга, тадбиркорлар ва сиёсатчиларга маслаҳат бериш, ижтимоий-иқтисодий ва инвестицион дастурлар тайёрлаш, ҳудудлар ривожининг башорат и ва сценарийсини тузиш, долзарб муаммолар ҳақида жойларда маърузалар ташкил этиш ва турли лойиҳалар буйича илмий изланнишлар олиб боради . В.А.Дергачев 500 дан ортиқ илмий публицистик ишлар муаллифи. У ўз тадқиқотларида иқтисодий, ижтимоий-маданий ва табиий алоқа зоналари ҳақида концепцияни ёқлаб чиққан. Айни вактда унинг раҳбарлиги чегаралар боғлиқлиги назарияси ишлаб чиқилмоқда. В.А.Дергачевнинг 2000 йилда чоп этилган “Геосиёсат” асарида Хитойнинг тарихи ва бугунги геосиёсий ҳолати таҳлил этилган. Унда Хитой геосиёсати ва геостратегиясининг ўзига хос жиҳати – қитъавий Хитой, Гонконг, Макао ва Тайванни бирлаштирган “бир давлат – икки тузум” тамойилининг моҳияти, Россия билан муносабатлари ривожи ва бошқа масалалар кўриб чиқилган. Муаллифнинг таъкидлашича, Хитойда ўрта асрлардаёқ маъмурий-ҳудудий бошқаришда асос бўладиган “марказ” (ички), “оралиқ” (периферия) ва “ташқи” (чегаравий) каби тушунчалар мавжуд бўлган. Эрамиздан аввалги VI асрдаёқ Хитой геосиёсатида этномарказлаштириш ва яккаланиш тамойилларига асосланган Конфуций концепцияси устунлик қилган. Унга кўра, марказда жойлашган империя чекка ҳудуддаги варварлардан ҳимояланиш мақсадида ўзини яккалаш кўзда тутилган. Агар варварлар билан урушмасликнинг иложи бўлмаса, улар билан бошқа варварлар ёрдамида курашиш афзал ҳисобланган. Буюк Хитой девори бундай геосиёсатнинг тимсоли бўлиб хизмат қилган. Мавжуд геосиёсий мактаблар эса ташқи дунё билан очиқ сиёсат юритиш, империя учун фойдали бўлган иқтисодий алоқаларни

www.arxiv.uz ривожлантириш тарафдори бўлган. Хитой учун очиқлик сиёсати қанчалик самарали эканини Буюк Ипак Йўли яққол намоён қилган ва бу очиқлик ўтган асрнинг иккинчи ярмига қадар, яъни Хитойда яккаланиш сиёсати даврининг бошланишига қадар давом этган. Бугунги кунда европаликлар томонидан Хитойнинг денгиз ҳудудларини эгаллаш ва уни “очиқ эшиклар” сиёсати юритишга мажбур этишнинг 160 йил давом этган даври поёнига етмоқда. Ўтган асрнинг охирида Гонгонг ва Макао Хитой тасарруфига ўтди. Тайваннинг “main land”га қўшилиши масаласи ҳам кун тартибига киритилган 22 . Бугунги Хитой геосиёсати мамлакатнинг изчил иқтисодий ривожланиш, социалистик режали иқтисодиётдан эркин бозор муносабатларига ўтишига қаратилган. Хитой геоиқтисодий стратегияси Ден Сяопин томонидан ишлаб чиқилган “Ёлғизлик уруғини сочсанг - қашшоқлик ўрасан” мазмунидаги қоидага таянади. Бироқ Хитой иқтисодиётидаги очиқлик, жамиятни эркинлаштириш борасидаги ислоҳотлар босқичма-босқич амалга оширилмоқда. Биринчи босқичда иқтисодий жиҳатдан тараққий топган ҳудудларга яқин бўлган, яъни денгизга ёки Японияга бевосита чиқиш, “Осиё аждарҳолари” (Жанубий Корея, Сингапур ва бошқалар) билан хамкорлик ўрнатиш имконига эга бўлган (Гонконг, Макао, Тайвань каби) энг истиқболли минтақаларда бутун мамлакат учун катализатор вазифасини ўтдиган махсус иқтисодий зоналар (МИЗ) ташкил этилди. XXI аср бошларига келиб, мамлакатнинг барча қирғоқ ҳудудлари иқтисодий очиқлик мақомига эга бўлди ва бу амалиёт мамлакат ички ҳудудларини ҳам қамраб ола бошлади. Натижада XX аср сўнгида Хитой хорижий сармояни жалб этиш бўйича дунёда АҚШдан кейинги иккинчи ўринга чиқиб олди. Табиийки, иқтисодий қудратини ошириб бораётган Хитой Осиёда ўзининг геосиёсий таъсир доирасини ҳам кенгайтиришга интилмоқда. Хитой олиб бораётган умумий геостратегик босим Жануби-Шарқий, Шимоли-Шарқий, Шимоли-Ғарбий йўналишларда амалга оширилмоқда. Хитойнинг Жануби-Шарқий йўналишдаги геостратегиясининг мақсади-Таиланд, Сингапур, Малайзия ва Индонезия мамлакатлари ҳамда Молук қўлтиғини ана шу худудда яшаётган этник хитойлар (хуацяо) хамда ядровий ракеталар билан қуролланган ҳарбий денгиз ва ҳарбий стратегик кучлари ёрдамида назорат қилишдан иборат. Унинг Шимоли-Шарқий ва Шимоли-Ғарбий йўналишдаги геостратегияси Узоқ Шарқ ва Марказий Осиёда Россия манфаатлари билан кесишади. В.Дергачев фикрига кўра, Россия ва Хитойнинг келажаги очиқ иқтисодиёт ва савдони ривожлантиришга таяниши, улкан Буюк Евроосиё даштини ҳамкорликда ўзлаштириш, 22 “ Main land ” ибораси “асосий ер”, яъни Хитойнинг асосий ҳудуди маъносини англатиб хитойликлар томонидан қўлланилади.

www.arxiv.uz мингйиллик арафасида ўзаро муносабатларни мустаҳкамлаш асосида амалга оширилиши керак 23 . Евроосиёнинг геостратегик истиқболини Россия геосиёсий мавқеининг пасайиши орқали изоҳлаган олимлардан бири Э.А.Поздняковдир. Эльгиз Абдулович Поздняков – Россиялик таниқли геосиёсатчи, фалсафа фанлари доктори, профессор, Россия Фанлар Академиясининг академиги. У Россияда биринчилардан бўлиб миллий манфаатлар концепциясини шакллантириш ва амалий геосиёсатда унга таяниш зарурлигини англаб етган. 1994 йили унинг “Миллат, миллатчилик ва миллий манфаатлар” асари чоп эти лади . Бундан ташкари; у “Сиёсат фалсафаси”, “Россиядаги геосиёсий ин қ ироз” ва бош қ а асар лар муаллифи сифатида ҳ ам танилган. Унинг нуқтаи назарига кўра, миллий манфаатлар давлатдан ажралмас ва моҳияти жиҳатидан давлат манфаатлари билан муштаракдир. Канчалик баҳсли бўлмасин, бундай ёндашувнинг илгари сурлиишига етарлича асос бор 24 . Жаҳон сиёсатида бошқа нодавлат субъектларининг халқаро майдонга чиқишига қарамасдан, давлат халқаро муносабатларнинг асосий субъекти ва харакатлантирувчи кучи бўлиб қолмоқда. БМТ, минтақавий ташкилотлар, ҳарбий блокларда хам сиёсатни давлат делегациялари “амалга оширади”, музокаралар эса давлат вакиллари томонидан олиб борилади. Э.А.Поздняков америка сиёсатчиси Ганс Моргентау томонидан яратилган доимий ва вақтинчалик манфаатлар назариясига таяниб миллий-давлат манфаатлари концепциясини илгари суради. Унга мувофиқ, фуқароларнинг шахсий манфаатлари давлатнинг умумий мақсадлари билан уйғун холда шаклланиб икки даражали тизимга эга. Унинг биринчи даражасида асосий ташқи сиёсий манфаатлар, ижтимоий-иқтисодий, сиёсий, миллий-тарихий ва маданий бирлик сифатидаги давлат манфаатлари камраб олинган. Иккинчи даража давлатнинг халқаро майдондаги иккинчи даражали манфаатларни ифодалайди. 1995 йили Э.А.Поздняков Россияда биринчилардан бўлиб миллий-давлат манфаатлари концепциясини ўз ичига олган Геосиёсат асарини нашр этади. Ушбу китобда геосиёсатнинг шаклланиш тарихи ва ривожланиши тўғрисида қисқа маълумот бериб, уни геосиёсий жараёнларда муҳит омилининг аҳамияти ва давлатнинг ҳарбий-сиёсий, 23 Дергачев В.А. Геополитика. - Киев, 2000 , 200-210 -бетлар . 24 Хусусан, Э.Поздняков ж аҳон сиёсатида янги субъектларнинг пайдо бўлиши натижасида давлатнинг ташқи сиёсатдаги роли пасаяётганини.трансмиллий корпорациялар, ҳарбий блоклар, минтақавий ташкилотлар, халқаро нодавлат ассоциациялари ва бошқа янги субъектларнинг пайдо бўлиши ва таъсирининг кучайиши билан изохлайди натижасида давлатнинг ташқи сиёсатдаги роли пасаяётганини.

www.arxiv.uz иқтисодий ҳамда экологик хавфсизлигига таъсирини ўрганувчи фан сифатида таърифлайди. Шу й ў синда у давлат хавфсизлигини геосиёсатнинг асосий категорияси деб ҳ исоблайди . Э.А. Поздняковнинг фикрича, ҳар бир давлатнинг таш қ и сиёсий фаолияти негизини учта етакчи омил : геосиёсат, миллий манфаатлар ва давлат хавфсизлиги ташкил қ илади. Ҳ ар учала омил нинг уй ғ унлигига эришиш учун кучларни мувозанатга келтирувчи ҳаракатлардан фойдаланиш лозим. Айнан кучлар мувозанати ва ў згаришлар ҳ исоби хал қ аро ало қ алар тизимига ҳ а ққ оний ба ҳ о бериш ҳ амда исти қ болни белгилашга имкон яратади. Айни қ са, ҳозирги вақтда барча тизим лар ҳ аракатга келган ў тиш даврида алоҳида аҳамият касб этади. Евроосиёнинг геостратегик мувозанати борасида муҳим илмий ва амалий фаолият олиб борган ҳарбий геосиёсатчилардан бири Л. Г.Ивашовдир. 1943 йилда Қирғизистонда таваллуд топган генерал Ивашов ҳарбий стратег, геостратег ва геосиёсатчи олим ҳисобланади. У Тошкент умумқўшин Олий мактаби ва Фрунза номидаги Ҳарбий Академияни тамомлаган. Хизматни Туркистон, Прикарпат, Москва ҳарбий округлари, Германия Мудофаа Вазирлиги марказий аппаратида ўтаган. Вазирликда ишлаётган вақтда янги қурол аслаҳалар ва ҳарбий техникани (жумладан, космик) Совет Иттифоқи қуролли кучларида қўллаш жараёнида фаол иштирок этган. 1987-1992 йилларда Л.Ивашов Совет Иттифоқи Мудофаа Вазирлиги Бош бошқармаси раҳбари лавозимида ишлаган пайтда ҳарбий қонунчиликни ишлаб чиқишга бошчилик қилган. Шўро тизими тарқалгач, МДҲ давлатлари ҳарбийлари ўртасида яқин ҳамкорликни йўлга қўйиш ташаббуси билан чиқди ва МДҲ давлатлари ўртасида имзоланган жамоавий шартнома муаллифига айланди. Югаславияга қарши НАТО ҳарбийлари ҳужуми, НАТОнинг Шарҳ мамлакатлари томон ёйлишига биринчилардан бўлиб қарши чиққан Л.Ивашов 1992-2002 йилларда Россия Федерацияси Мудофаа Вазирлигининг Халқаро ҳарбий ҳамкорлик бош бошқармаси бошлиғи лавозимида ишлади. Ҳарбий хизматни ҳарбий дипломатик фаолият билан уйғун ҳолда олиб борган Л. Ивашовнинг 400 дан ортиқ илмий ишлари нашр этилган. У тарих фанлари доктори, прафессор, Россия Геосиёсат муаммолари академиясининг вице- президенти, қатор халқаро ташкилотларнинг ҳақиқий аъзоси. Кўпгина илмий ишлари қаторида Л.Ивашовнинг 2000 йилда ёзилган “Россия ва дунё янги минг йилликда” асарида Ғарб ва Россия ўртасидаги муносабатларни аниқ, лўнда таҳлил этиб берилган. Муаллиф, бугунги сиёсат ва геосиёсат майдонида Россиянинг мавқеи, миллий хавфсизлик тизими ва қўшни давлатлар билан ҳамкорлик анъанасини давом эттириш, замонавий геостратегия шароитидаги ижобий ва салбий жиҳатларни изчил тадқиқ этган. Асарнинг “Россия ва Ғарб: геосиёсий рефлексия” номли биринчи боби, “Янги воқелик ва янги дунё геосиёсий модели” иккинчи бобида

www.arxiv.uz Россиянинг геосиёсий даъватларга нисбатан муносабати, шарқу-ғарбга йўналтирилган жўғрофий шароит, мувозанатсиз геосиёсий зоналарга денгиз орқали чиқиш масалалари хусусида атрофлича фикр юритилган. Унинг фикрича, мамлакатнинг ҳаддан зиёд ҳарбий соҳага урғу бериши уни учинчи даражали давлатлар қаторига тушириб қўйган. Илгари Россия ва Ғарб ўртасидаги муносабатларнинг кескинлашуви – глобал империяларнинг (АҚШ, Хитой, Германия, Буюк Британия) тажовузига қаршилик қилишга қодир бўлгани билан изоҳланади. Ҳозирги даврда эса вазият ўзгача тус олган. Шу ўринда Ивашов “дунёнинг янги геосиёсий модели”ни қўйидагича талқин этади: - Европа мамлакатларининг ягона, тизимга бирикиши контингентда кучлар тенглиги ва ҳудудларнинг ўзаро бўлиниб олинишига асос бўлди; - Илгари бир тизимга бирлашиш асосан урушлар орқали амалга оширилган бўлса, эндиликда ноҳарбий воситалар, масалан, иқтисодий интеграция етакчи омилга айланди; - Шўро давлатининг парчаланиши дунё ҳамжамиятида АҚШнинг молиявий- иқтисодий, ахборот-технологик, ҳарбий-сиёсий мавқеини мустаҳкамлади. Аммо АҚШнинг захиралари ва имкониятлари чеклангани боис келажакда иккинчи кутб кучларининг мавқеи ошади. Масалан, Хитойнинг дунё миқёсидаги етакчи ўринга чиқиб олиш эҳтимоли катта. Хуллас, замонавий дунёнинг геосиёсий модели бир қолипга сиғмайдиган барқарорликка асосланади. - Асарнинг “Россия миллий хавфсизлигининг геосиёсий аспекти” бобида Л.Ивашов рус давлати геосиёсатининг ижтимоий этник ва маънавий ахлоқий омилларига алоҳида этибор қаратади: Унинг фикрича, Россия геомаконидаги асосий марказ - Москва улкан геосиёсий ўзгаришлар палласида мамлакатнинг маънавий етакчиси даражасига кўтарила олмаяпти. Алоҳида иқтисодий аҳамиятга эга бўлган ҳудудлар – Санкт-Петербург, Ростов, Новосибирск ғарбий ҳудудлар ҳисобига заифлашиб бормоқда. Нафақат Россиянинг, балки Евроосиёнинг алоҳида ҳудуди саналган Москва, Урал ва Ғарбий Сибирьнинг геосиёсий мавқеи пасаймоқда. Шу боис Л.Ивашов Х.Маккиндернинг машҳур формуласини қуйидагича ўзгартиради: “Евроосиёнинг ўрта минтақасида барқарорликни таъминлаш дунё бўйича барқарорликни таъминлаш демакдир”. Совет Иттифоқи, тарқалгач, Россия Қора денгиздаги Одесса, Николаев, Херсон, Усть-Дунай, Жануб, Ялта, Феодосия, Поти, Батуми, Балтикадаги Таллин, Рига, Вентспил, Клайпеда, Лиепа сингари портлардан маҳрум бўлди. Калининграддаги порт ва ҳарбий- денгиз базаси Қора денгиздаги Севастопол базасидан узоқлаша бошлади. Каспий ва каспийбўйи, Балтика ва Қора денгизга хориж сармояси, кириб кела бошлади. Л.Ивашов

www.arxiv.uz хулосасига кўра, агар Россия бу ҳудудларда хорижий инвестицялар оқимини чекламаса, Кавказ ва Ўрта Осиёнинг бошқа давлатлар таъсир доирасига тушиб қолишига кенг йўл очиб беради. Шу боис Л.Ивашов собиқ Иттифоқ давлатлари билан алоқаларни мустаҳкамлаш зарур деб ҳисоблайди. Акс ҳолда Болтиқбўйи, Украина ва Молдавия ғарб давлалари, Кавказорти ва Марказий Осиё Туркия таъсир доирасига тушиши мумкин. Л.Ивашовнинг фикрларидан кўриниб турганидек, Россиянинг Евроосиёдаги асосий вазифаси унинг атрофидаги минтақа давлатлари билан ҳисоблашиш, улар билан алоқаларни мустаҳкамлашдан иборат. Будай сиёсатнинг Марказий Осиё учун ижобий жиҳати шундаки, у Евроосиёда стратегик мувозанат ўрнатиш мақсадида собиқ Иттифоқ давлатлари билан яқин ҳамкорлик муносабатларини ўрнатишига хизмат қилади; унинг хатарли жиҳати щундан иборатки, масалан, ушбу республикаларда хориж таъсири кучайиб кетган тақдирда (бу ҳол албатта Россиянинг миллий манфаатларига зид келади), Россия турли кескин чора ва усуллар билан бунга тўсқинлик қилиш аниқ. Шундай қилиб, Россиянинг иқтисодий қудрати юксалгани сари ҳам ташқи дунёнинг, ҳам МДҲ давлатларининг у билан ҳисоблашишга ва ўзаро фойдали ҳамкорлик қилишга ундайди. Бу Марказий Осиё, хусусан, бу минтақадаги етакчи давлат-Ўзбекистон учун ҳам хавфсизлик, ҳам иқтисодий манфаат нуқтаи назаридан фойдалидир. Евроосиёнинг геостратегик мувозанати борасида ўзига хос илмий фаолият олиб борган, прагматик сиёсат тарафдори бўлган олимлардан яна бири- россиялик геосиёсатчи К.С.Гаджиевдир. Камалудин Серажудинович Гаджиев – таниқли россиялик тарихчи, сиёсатшунос ва геосиёсатчи. Тарих фанлари доктори, профессор. Москва Давлат ва Халқаро Муносабатлар Институтида дарс беради (МГИМО). К.С.Гаджиев янги ва энг янги тарих, тарих ва халқаро муносабатлар социологияси, халқаро ҳуқуқ, сиёсий социология ва сиёсий маданият, геосиёсат ва глобалистика масалалари буйича кўплаб илмий ишлар муаллифидир. Унга тегишли 1990 йилларда чоп этилган “Сиёсий фанлар” китоб замонавий Россиясида сиёсатшунослик йўналиши бўйича яратилган илк ўқув қўлланмалардан ҳисобланади. Шунингдек, у 2001 йилда нашр этилган “Европа мамлакатлари ва Американинг янги ва энг янги тарихи” қўлланмасининг ҳаммуаллифидир. “Геосиёсатга кириш” китобининг сўз бошисида у XIX аср геосиёсатининг қатор хусусиятларини таъкидлаб ўтади. “Эски” геосиёсат евромарказлашган дунё ҳукмронлиги даврида ва унинг манфаатларидан келиб чиққан ҳолда ишлаб чиқилган. У халқаро муносабатларнинг Вестфал тизими инфратузулмасига асосланган эди. Йигирманчи аср ушбу дунё тартибига жиддий ўзгартиришлар киритди. Ундаги асосий ўзгаришлар қуйидагилардир:

www.arxiv.uz - илм-фан, техника ва технология тараққиёти, илмий-техникавий ҳамда информацион-телекоммуникацион инқилоби рўй берди; - Бозор иқтисодиёти ва либерал демократия жадал ривожланмоқда, миллатлар ва инсон хуқуқларини ҳимоя қилиш тамойилларини тан олаётган давлатлар сони кўпайиб бормоқда, - XX аср “ғоялар ва миллатчилик амалиёти” тантана қилган аср бўлди ва бу ҳол колониал ва давлат империяларининг парчаланишида намоён бўлди, - XX аср инсоният бешига мислсиз азоб-уқубат ва кўплаб толфатлар келтирган жаҳон урушлари, оммавий қирғин қуролларининг яратилиши, золим мустабид тизимлар асри сифатида тарихда муҳрланиб қолди. - ХХ аср барча давлатларнинг кучи ва таъсиридан қатъий назар, жаҳон сиёсатига жалб этилиши билан ажралиб туради. Ана шу мулоҳазаларга таяниб, К.С. Гаджиев қуйидаги хулосага келади: “Ҳозирги даврда дунё воқелиги шу қадар кескин ўзгардики, уни ўзга даврларда ишлаб чиқилган услублар таҳлил этиши мумкин эмас. Мазкур воқеликни теран ва изчил тадқиқ этиш учун қўланаётган услублар, воситалар, тушунча ва категорияларини ўзгартириш талаб этилади“. У замонавий геосиёсатни сиёсий фанларнинг алоҳида қисмини ташкил этувчи мустақил фан деб ҳисоблайди. Геосиёсат тарихий фанлар (ташқи сиёсат, дипломатия, халқаро муносабатлар тарихи), ҳуқуқшунослик (хусусан, халқаро ҳуқуқ), социология (халқаро муносабатлар), фалсафа билан муносабатга киришиб, фанлар тизимида маълум ўрин эгаллайди. Шу билан бирга, у ўзига хос тадқиқот предметига эга. Евроосиёдаги стратегик вазиятга Россиялик Вадим Леонидович Цымбурский ўзига хос тарзда, унга Россиянинг ўрни ва мавқеи нуқтаи-назаридан жавоб излашга ҳаракат қилади. Шу нуқтаи-назардан унинг илмий фаолияти ва ғояларига эътибор қаратиш мақсадга мувофиқдир. Вадим Леонидович Цымбурский - замонавий рус геосиёсатчиси, филология фанлари номзоди, РФА Фалсафа институти катта илмий ходими. Унда XX аср охиридаги рус геосиёсатининг коди, янги асрдаги мавқеи кўрсатилади. Янги даврни “орол” деб номлаган В.Цымбурский Х.Маккиндер “Хартленд”и изидан бормайди. В.Цымбурскийнинг “Россия ороли” – алоҳида олинган, Балтика ва Шарқий Европа мамлакатларидан катта шиддат билан ўтган, океан ўртасидаги маскан. Россия уч хусусияти билан геосиёсат объекти саналади: аввало, узоқ тарихга эга бўлган, Европа ва Хитой кенгликларини боғлаб турган, роман-герман этно-цивилизацияси асносидаги рус этноси; иккинчидан, Сибир ва Узоқ Шарқда ўзлаштирилмаган ҳудудларнинг кўплиги; учинчидан, романо-герман Европасидан ҳудудий бўлиниш. Айни шу жиҳат, яъни,

www.arxiv.uz Болтиқбўйи, Польша, Венгрия ва Чехия каби Ғарб цивилизацияси марказидан алоҳидалик рус тарихида алоҳида ўрин эгаллаган. Буни Х.Маккиндер хартлендидаги жуғрофий асос, Евроосиёликлар талқин этган маданий-ҳудудий умумийлик қонунлари асосидаги (империк тафаккур, империалистик сиёсий қурилиш ва ҳоказо) ривожланиш билан қиёслаб бўлмайди. “Россия ороли”, “Рус геосиёсатининг истиқболлари” асари унинг номини дунёга танитди. Ушбу асарларда ХХ аср охиридаги рус геосиёсатининг йўналиши, янги асрдаги мавқеи кўрсатилади. Янги даврни “орол” деб номлаган В. Цымбурский Х. Маккиндернинг “Хартланд”и изидан бормайди. В.Цымбурскийнинг “ороли”-Балтика ва Шарқий Европа мамлакатларидан катта шиддат билан ўтган океан ўртасидаги алоҳида маскан. Россия уч хусусияти билан геосиёсат объекти саналади: биринчидан, узоқ тарихга эга бўлган, Европа ва Хитой кенгликларини туташтирган, роман-герман этно- цивилизацияси асносида вужудга келган рус этноси; иккинчидан, Сибир ва Узоқ Шарқда ўзлаштирилмаган ҳудудларнинг кўплиги; учинчидан, романо-герман Европасидан ҳудудий бўлиниш. Айни шу жиҳат яъни Болтиқбўйи, Полша, Венгерия ва Чехия каби Ғарб цивилизацияси марказидан ажралиб туриши рус тарихида алоҳида ўрин эгаллаган. Буни Х.Маккиндер хартлендидаги жуғрофий асос евроосиёликлар талқин этган маданий- ҳудудий умумийлик қонунлари асосидаги (империк тафаккур, империалистик сиёсий қурилиш ва ҳоказо) ривожланиш билан қиёслаб бўлмайди. В.Цымбурский учун “Россия ороли” шунчаки геосиёсий бир хилликка интилиш эмас, балки Россиянинг ҳозирги ҳолати ва геосиёсий мавқеи, Ғарб ва қўшни давлатлар билан ўзаро муносабатларини ўзида ифодаловчи концепциядир. Россия учун орол геосиёсати аввало буюк давлатчилик доктринасини қайта кўриб чиқишни тақозо қилади. Тўғрироғи, янги геосиёсат ички, ҳудудий такомилга асосланиши зарур эди. В.Цымбурскийнинг фикрича, Россия геосиёсати глобал омилларни ички, ҳудудий, рус федерализмини мустаҳкамлашга хизмат қиладиган устувор омилларга алмаштириши зарур. Чунки большевистик давлатчилик тугатилиши билан Россия тарихидаги 280 йиллик буюк империячилик даврига ҳам якун ясади. “Россия ороли”нинг ўзига хослиги ва Европа “илдиз”ларидан айрича такомили ғоясини Цымбурский “Буюк Лимитроф (кентлик) орқасидаги Ер” (“Россия Евроосиё”дан Евроосиёдаги Россия) асарида ифодалаб, Евроосиё назарияси танқиди, маданий айнанлик, маданий-цивилизациядаги тафовутлар, тарихий ва геосиёсий вазиятларни атрофлича ўрганади. В.Цымбурский “Буюк Русия ороли. Рус маданияти томон” асарида рус дунёси, унинг алоҳида орол сифатидаги хусусиятлари, маданий-тарихий такомилидаги жиҳатларни чуқур тадқиқ қилади.

www.arxiv.uz - Дунё колониал давлатлар томонидан бўлиб олингач, унинг геосиёсий ҳолати ҳам ўзгарди. “Геосиёсат дунёни англаш фани сифатида” мақоласида муаллиф муқобил концепциялар, жумладан, “улкан кенгликлар” (Ф.Лист), “панидат” (К.Хаусхофер), “Тарихнинг геожўғрофий уяси” (Х.Маккиндер) кабиларни атрофлича таҳлил этади. Айниқса, геосиёсатдаги ушбу учта асосий категория: Немис классик геосиёсатининг “катта кўлам”и (Crossraum); Ҳаётий кенглик (Lebensraum); Қуруқлик ва Денгиз муносабатларига алоҳида эътибор қаратади. Унинг фикрича, сиёсий ва жўғрофий хусусиятлар миллий давлатни ривожлантириш ёки “катта кенглик”ларни ўзлаштириш хизмат қилиши мумкин. Замонавий геосиёсат мумтоз даврга нисбатан қулайроқ шароитларда ривожланмоқда. Бир тарафдан, “ёпиқ ойкуменлар”, яъни миллий давлатлар ўртасида дунёнинг бўлиниши, иккинчи тарафдан, очиқ, “музлатилмаган” дунёга интилиш кучайди. Атлантиканинг икки томонида “йирик кўлам”-НАТО, ЕИ ва НАФТА, Тинч океани зонасида Америка-Япония ҳамкорлигига асосланган ҳамжамият ташкил этилди. Булар замонавий дунёнинг “ёпилиши”, ажратилишига имкон бермайди ва бу ҳолат мумтоз геосиёсатда учрамайди. Мақола сўнгида В.Цымбурский геосиёсат ва сиёсатшунослик мутаносиблиги масаласига ойдинлик киритади. У геосиёсатни қатъий илмий назария деб ҳисобламайди ва уни сиёсатшунослик таркибидаги бўлим сифати талқин этади. Бу бўлимни у метагеосиёсат ёки геосиёсатшунослик деб атайди. Муаллифнинг фикрича ўз илмий услуб ва назарияси, илмий аппарати билан геосиёсат сиёсатшуносликни бойитиши мумкин. Евроосиёчилик ғоясини “неоевроосиёчилик” тарзида ривожлантирган ва бу борада салмоқли илмий натижаларни қўлга киритган рус олими А.Г.Дугиндир. Александр Гельевич Дугин 1962 йилда Москва шаҳрида ҳарбий оиласида туғилган. Университетни битиргач (1988-1991 й.) “ЭОН” нашр марказида муҳаррир ва бош муҳаррир, “Милый Ангел” (1990 й.) альманахи, “Элементы” (1991 й.) журналида бош муҳаррир, FINIS MUNDI радиоэшиттириши (1996-1997 й.) ҳамда “Геополитическое обозрение” эшиттиришининг (1997-1999 й.) муаллифи ва бошловчиси. А.Г.Дугин 13 та йирик асар муаллифи бўлиб, улар асосан геосиёсат муаммоларига бағишланган. Жумладан, Россияда биринчи геосиёсат қўлланмаси ҳисобланган “Геосиёсат асослари” (1997), “Консерватив инқилоб” (1994), “Евроосиё мистериялари” (1996), “Бизнинг йўл” (1999), “Макон билан фикрлаш” (2000), “Евроосиёчилик асослари” (2002) каби асарлар шулар жумласидандир. Айрим китоблари Буюк Британия, Италия ва Испания сингари Европа мамлакатларида нашр этилган. Мақолалари “Известия”, “Российская га зета”, “Литературная газета”, “Россия”, “Независимая газета”, “Евразийское обозрение”, “Консерватор” сингари

www.arxiv.uz газеталарда мунтазам чоп этилади. Аксилғарбчи, аксиллиберал, консерватор, ўнг миллатчи А.Дугин 1990 йилларда Россия ҳокимиятига нисбатан мухолиф позицияда турган. 2000 йилдан кейин эса ўзининг кескин радикал позициясидан узоқлашиб, центрист ва президент тарафдорлари қаторига қўшилган. 1998 йилдан бошлаб РФ Давлат Думаси раиси маслаҳатчиси лавозимини эгаллаган. У неоевроосиёчилик ғоясига таянган сиёсий оқимга асос солган, шунингдек, етарли сиёсий мавқе қозона олмаган ва Думадаги партиялар сафига кира олмаган “Евроосиё” (2002 й.) партиясини ташкил этган. А.Дугиннинг фикрига кўра, 1980-йилларда коммунизмнинг инқирози, шўролар сиёсий тузумининг емирилиши ҳамда жамиятнинг ижтимоий-сиёсий тузилиши тўғрисидаги ғарбона андозаларга жавоб бериш зарурати бу оқимнинг пайдо бўлишига туртки берган. 25 Унинг асосий ижтимоий-фалсафий услуби тамаддуний ёндошув бўлиб, ўтган аср бошларидаги евроосиёчилик анъаналарининг издоши ва меросхўри ҳисобланади. Ўз асарларида А.Дугин немис консерватив инқилобчилари бўлмиш О.Шпенглер, В.Зомбарт, К.Шмитт, Э.Юнгер, Ф.Юнгер, Э.Никит, Европа анъаначилиги намоёндалари Р.Генон, Ю.Эволу, Т.Буркхарт, Ф.Шуон ва замонавий “янги сўл”ларЖ.-П. Сартр, Г.Дебор, М.Фуко, Ж.Делез, замонавий “янги ўнг”лар А. де Бенуа, Р.Стойкерс ва бошқаларга мурожаат этади. 26 Бу оқимларни радикализм бирлаштириб, ғарб жамиятини “сўл” позиция, тамаддуний ва миллатчилик руҳида танқид қилишга асосланган. Бу назарияларни бирлаштириб турган жиҳат – либерал сиёсий фалсафа ва бозор капитализмини танқид қилиш ва мавжуд воқеликнинг асосини ташкил этган жараёнларга муқобил андоза топиш ва воқеалар оқимини бошқа тарафга ўзгартиришдан иборат. А.Дугин капитализм ва коммунизм ўртасидаги қандайдир оралиқ тузумни яратиш ғояси билан машғул бўлади. Унинг фикрича бундай тузумни яратиш учун фақатгина жозибадор мафкура эмас, балки кучли ижтимоий ҳаракат ҳам зарур. Либерал мафкура ва бозор қадриятларига асосланган денгиз давлатларига қарши туришга қодир бўлган бу куч битмас-туганмас захиралар ва улкан геосиёсий майдонга таяниши мумкин. Шу маънода, А.Дугин ўзининг европалик ҳамфикрлари билан яқинлашади, кейин эса евроосиёчилик фалсафасини ўзи яратган қоидалар асосида ривожлантиради. Неоевроосиёчиликнинг ижтимоий-фалсафий концепциясидаги муҳим жиҳат шундаки, у Евроосиё позициясидан туриб Европа ёки роман-герман маданиятини танқид қилиш эмас, балки англосаксон дунёсига, жумладан, АҚШни танқид қилишга йўналтирилган. 25 Основы Евразийства. - М, 2002, 85-87 - б етлар . 26 Ўша жойда , 95-96 - б етлар .

www.arxiv.uz Ғарб - немис консерватив инқилоби руҳига монанд тажовузкорлик, босқинчилик руҳидаги “атлантистлар” (АҚШ ва Буюк Британия) ва ҳамкорликка қодир бўлган бетараф континентал (роман-герман) Европадан иборат. Шу туфайли, мумтоз евроосиёчиликда қўлланилган агрессив, аксилевроосиёчилик руҳидаги “роман-герман дунёси” атамаси неоевроосиёчиликда қўлланмайди. Неоевроосиёчилар “ривожланиш макони” концепциясини ривожлантиришга кўп эътибор қаратади. Бу эса ўз навбатида Россия тарихида Турон омилининг аҳамиятини тан олиш ва жўғрофий детерминизмга асосланишга олиб боради. А.Дугин назарида Евроосиёчилик ҳаракатининг платформаси қуйидаги тушунчаларни ўз ичига олади: - идеократия, давлат ва ҳар бир фуқаронинг олий руҳий мақсадга хизмат қилиш масъулиятидан иборат. Давлат аҳамиятига эга бўлган ушбу “олий руҳий мақсад” евроосиёчиликдир; - евроосиёча табиий танланиш, Евроосиёга хос “табиий шарт-шароитлари”дан келиб чиқадиган ва жамоавий масъулият, холислик, ўзаро ёрдам, аскетизм, ирода, чидамлилик, бошлиқларга сўзсиз бўйсуниш сингари хусусиятларни ўз ичига олган ўзига хос ахлоқий меъёрлар талаб этадиган тушунчани англатади. Фақат ана шу хусусиятларгина евроосиёчиларга бутун евроосиё маконини эгаллашни якунига етказиш ва назорат ўрнатишни таъминлайди. - демотия (ўзгача шароитларда шаклланган ғарбча, юнон-англия демократиясидан фарқли ўлароқ) “зарарли” либерал демократия меъёрларини кўчирмасдан, маҳаллий кенгашлар, ўз-ўзини бошқариш ва деҳқон уюшмалари воситасида ҳокимиятда иштирок этиш йўлидан бориши керак. Демотия иерархияни инкор этмасдан, “евроосиёдаги авторитаризм” билан уйғунлашиб кетади. А.Дугин фикрига кўра, неоевроосиёчиликнинг сиёсий платформаси қуйидагиларда намоён бўлади: - “евроосиёча табиий танланиш” ғояси В.Парето ва евроосиёчи анъаначилар, шунингдек, Р.Генон, Ю.Эвола, Л.Дюмон сингари тадқиқотчилар, ҳокимиятнинг православча талқини ва Л.Гумилевнинг пассионарлик назарияси ғоялари билан бойитилади; - “демотия” ғояси Ж.Ж.Руссо, К.Шмитт, А.де Бенуа, А.Мюллер ван ден Брук сингари олимлар қайд этган “органик демократия” ғояси билан тўлдирилади. Неоевроосиёчилик нуқтаи назаридан “демотия” атамаси “халқнинг ўз тақдирини яратишда иштирок этиши”ни англатади; - “идеократия” ғояси турли консерватив қоидалар билан мустаҳкамланади;

www.arxiv.uz А.Дугин мумтоз евроосиёчиларнинг ғояларини ривожлантиришдан ташқари неоевроосиёчиликни қуйидаги концептуал ғоялар билан бойитишга эришади: - бугунги дунёнинг муқаррар равишда тўлиқ инқирозга юз тутиши ғояси; - замонавий рационал маданиятни иррационал архаик удумлар, афсона ва қадимги динлар орқали талқин этиш; - лингвистик, эпиграфик (рунология), фольклор ва бошқа қадриятлар асосида Евроосиё хақларининг дастлабки муқаддас ва бетакрор дунёқарашини тиклашга интилиш, умумий илдизлар ва умумий “макон-замон қоидасини” излаш; - Ғарбда ривожланган геосиёсий ғояларни (Х.Маккиндер, К.Хаусхофер, Й.Лохаузен, Н.Спикмен, З.Бзежинский, Ж.Триар, К.Шмитт) “Қуруқлик” ва “Сув”, Шарқ ва Ғарб ўртасидаги зиддият руҳида, атлантизм ва глобализмга қарши талқин қилиш; - мондиализм ва глобализмга умумбашарий миқёсда қарши тура олувчи муқобил вариант топиш 27 ; 1990 йилларда А.Дугин томонидан атрофлича тадқиқ этилган геосиёсий жараёнлар бугунги кунда ўз аҳамиятини анча-мунча йўқотган. Ҳозирги вақтда унинг ижоди неоевроосиёчилик мафкурасини яратишга бағишланган бўлиб, Евроосиё геосиёсати ушбу мафкуранинг таркибий қисми сифатида талқин этилади. 27

www.arxiv.uz А дабиётлар : 1. Гумилев Л.Н. От Руси к России: очерки этнической истории. - М. : Экопрос, 1992 , 336 -бет . 2. Гумилев Л.Н. Этногенез и биосф е ра Земли. - Л.:Гидрометеоиздат, 1990 , 520 -бет . 3. Дергечев В. Геополитика. Ўқув қўлланма . – М., 2000. 4. Дугин А. Основы геополитики. Биринчи қисм. - М.: Арктогея , 1997 , 121-130 -бетлар . 5. Жалилов А. Геосиёсатда Мондиализм назарияси. // Тафаккур , 2006 , 1-сон . 112-113 -бетлар. 6. Основы Евразийства. - М, 2002. 7. Уткин А.И. "Мировой порядок XXI века", "Вызов Запада и ответ России" – М., 2002. 8. Мустақил Ўзбекистон . Илмий-оммабоп луғат.-Т.:Шарқ, 2003. 9. Ўзбекистонда политология. -Т.:шарқ, 2002. 10. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Замонавий халкаро сиёсат ва халкаро муносабатларни геосиёсий тахлил етиш муаммолари

Маккиндернинг геосиёсий карашлари

Ўзбекистон республикасининг геосиёсий келажаги

Ўзбекистон республикасининг геосиёсий келажаги

Классик геосиёсий таълимотларнинг ташқи сиёсатдаги аҳамияти