Surxondaryo viloyati qishloq aholi manzilgohlarining soni va tarkibiy tuzilishidagi o`zgarishlar - Geografiya - Referatlar

Surxondaryo viloyati qishloq aholi manzilgohlarining soni va tarkibiy tuzilishidagi o`zgarishlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

48.5 KB

Ko'chirib olish

Surxondaryo viloyati qishloq aholi manzilgohlarining soni va tarkibiy tuzilishidagi o`zgarishlar Surxondaryo viloyatida jami 114 ta (2007 yil) qishloq fuqarolar yig`inlari (QFY) mavjud. Ular tumandan keyingi kichik ma`muriy-hududiy birlik bo`lib, turli xil o`lcham va ko`rinishdagi qishloqlarni o`zida birlashtiradi. Shu boisdan dastavval qishloq aholi manzilgohlarining yuqori bo`g`ini bo`lmish QFY va undan qishloqlar qismiga o`tish ishning to`laqonli bajarilishiga imkon beradi. Qolaversa, QFY soni va ularning aholisini o`rganish orqali qishloqlar rivojlanishidagi qator tabiiy, ijtimoiy-iqtisodiy omillarni bir butun uyg`unlikda aniqlash imkoni yaratiladi. Viloyat statistika bosh boshqarmasi bergan ma`lumotga ko`ra, mintaqada QFYlari soni muttasil oshib borgan. Jumladan, oxirgi aholi ro`yxati davrida (1989 yil) mintaqada 91 ta QFYlari mavjud bo`lgani holda, hozirga kelib ularning soni 23 taga ko`paygan. O`zbekiston Respublikasi shahar-sozlik kodeksiga binoan qishloq aholi punktlari o`zlarining demografik salohiyati bo`yicha yirik, katta, o`rta va kichik darajada sinflashtiriladi. Ushbu klassifikatsiyaga asoslangan holda Surxondaryodagi QFYlardan 30 tasi hozirgi kunda (26 foiz) har birining aholisi 5000-10 000 kishigacha bo`lgan guruhga mansub bo`lsa, 10 tasi (8,7 foizi) 5000 kishigacha, 37 tasi (32,4 foizi) 10001-15000 va xuddi shunday ko`rsatkich 15001 dan ko`piga to`g`ri kelmoqda (1--jadvalga qarang). Keltirilgan ma`lumotlardan viloyatdagi QFYlari sonining ortib borishi aholisi sonining o`sishida ham kuzatiladi. Masalan, 1989 yilda aholi soni 10 000 kishidan ko`p bo`lgan QFYlari jami QFY larining yarmiga teng bo`lgan bo`lsa, 2008 yilda ularning soni 74 tani tashkil etib, yetakchilik qilmoqda.

1-жадвал Surxondaryo viloyati QFYlarini aholi soni va salmog`iga ko`ra guruhlash гуру ҳ лаш 1989 йил 200 8 йил сони фоизда а ҳ олиси сони фоизда А ҳ олиси киши % Киши % 0-5000 киши гача 5001-10000 10001-15000 15001 дан кўп 8 37 46 - 8,8 40,6 50, 6 93415 382576 282325 220330 9,6 39 ,1 28,9 22,5 10 30 37 37 8,7 26, 4 32,4 32, 5 39061 237474 476452 821905 2,5 15 ,0 30,3 52,2 ЖАМИ 91 100.0 978646 100.0 114 100 ,0 1575,2 100 Жадвал 1989 йилги рўйхати ва Вилоят статистика бошбошқармаси маълумотлари асосида тузилди. 10001-15000 kishigacha bo`lgan guruhga to`g`ri keluvchi qishloqlar 1989- 2008 yillarda 1,2 martaga qisqargan holda, 15001 dan ko`p guruhga kiruvchi QFYlari soni ushbu yillarda 37 taga yetdi. Aholisining miqdoriga ko`ra ham aynan shu guruhdagi QFYlari eng katta ko`rsatkichlarga ega. Biroq, birinchi va ikkinchi guruhga tegishli QFY son jihatdan hali ham ustun bo`lsada, ularning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, infratuzilma tizimining shakllanishda biroz qiyinchiliklar tug`diradi. Ammo qishloqlarning tobora yiriklashib, kengayib borishi bunday muammolarni hal etish uchun zaruriy imkoniyatlar yaratadi. Surxondaryo viloyatidagi qulay tabiiy geografik, iqtisodiy-ijtimoiy va demografik shart-sharoit mintaqa bo`yicha QFYlarining turlicha taqsimlanishiga olib kelgan. Jumladan, ularning eng ko`pi (18 ta) Denov tumanida bo`lsa, Muzrabot, Oltinsoy, Sariosiyo, SHerobod va SHo`rchi tumanlarida ularning soni 9- 10 tadan to`g`ri keladi. Shuningdek, Angor, Boysun, Jarqo`rg`on, Uzun va Qumqo`rg`on tumanlarida 7-8 tadan, Bandixon, Qiziriq, Termiz tumanlarida esa eng kam, atigi har birida 5 tadan, xolos. QFYlarining aksariyati, ya`ni ko`p sonlisi Denov tumanida mujassamlashgan bo`lib, ular viloyat jami qishloqlarining 15,7 foizini o`ziga qamrab oladi. Statistika bosh boshqarmasi bergan ma`lumotga binoan, viloyatda 847 ta (2008 yil) qishloqlar mavjud (O`z.R-11843 ta) bo`lib, bu qishloqlar umumiy miqdorini ifodalovchi ko`rsatkich turli yillarda o`zgarib kelmoqda. Chunki, viloyat tarkibidagi qishloqlarning soni 1999 yilda 975 ta bo`lgan bo`lsa, hozirga kelib ularning soni 128 taga kamaygan. Bunga sabab kichik-kichik qishloqlarning yirikroq qishloqlarga qo`shilib ketishidir.

Qishloqlar sonining davriy o`zgarishi hududiy tafovutlarga ham ega. Chunonchi, Surxondaryo viloyatining shimoli-sharqiy hududida joylashgan tumanlar tarkibiga kiruvchi qishloqlar nisbatan ko`pligi bilan ko`zga tashlanadi. Bu yerlardagi qishloqlar tog`lardan oqib tushuvchi soy, daryo bo`ylarida, yo`l atrofida tarqalgan bo`lib, aholisining zichlik ko`rsatkichi nisbatan olganda pastdir. Aksincha, aholisi zich joylashgan janub, janubi-g`arbiy hududlardagi tumanlarda qishloqlar kam sonli. Viloyatning aksariyat qishloqlari Termiz-Denov yo`nalishdagi avtomobil va temir yo`l hamda Surxon daryosi vodiysi bo`ylab joylashgan, viloyat markazidan shimoli-sharq tomonga yo`nalgan ushbu transport va daryo yo`llari o`tgan hududlarda jami qishloqlarning 61,1 foizi to`plangan. Mavjud qishloqlarning geografik joylashuviga nazar tashlasak, Denov (125 ta), Sariosiyo (108 ta), SHerobod (70 ta), Jarqo`rg`on (74 ta) va Uzun (74 ta) tumanlarida ularning eng ko`pi mujassamlashganligini ko`ramiz. Bandixon (17 ta), Angor (36 ta) va Termiz (34 ta) tumanlari esa qishloqlarning soni nisbatan kamligi bilan tafsiflanadi. Surxondaryo viloyati aholi manzilgohlarini geografik tadqiq etishda ulardagi aholi soni muhim mezon vazifasini o`taydi. Sababi, aholining hududiy tarqalish va joylashuv jarayonlarini avvalo aholi manzilgohlaridagi aholi soni, uning zichligi, katta-kichikligi, ular orasidagi masofa kabi xususiyatlar belgilab beradi. Viloyat qishloq fuqarolar yig`inlari tarkibidagi 500 kishigacha bo`lgan qishloqlar jami qishloqlarning 12,0 foizini tashkil etib, miqdori bo`yicha uchinchi o`rinni egallaydi. Aholisi 501-1000 kishidan iborat qishloqlar esa (20,3 foiz) ikkinchi, 1001-3000 kishigacha bo`lgan guruhga mansub qishloqlar birinchi o`rindadir. Shuningdek, aholisi 5001 kishidan yuqori bo`lgan qishloqlar eng kam sonli, ya`ni atigi 8 tani tashkil etishi ularning hamon kichik va o`rta guruhga mansub ekanligini ko`rsatadi. Surxondaryo viloyatida qishloqlar soni 1989-2006 yillarda deyarli 10 barobarga ortdi. Xuddi shunday aholi soni ham muttasil oshib bormoqda. Ayni vaqtda aholisi 500 kishigacha bo`lgan qishloqlar oxirgi aholi ro`yxati ma`lumotidagi soniga nisbatan qisqarganligi kuzatiladi. Bunday vaziyat kichik qishloqlarning o`zaro qo`shilib ketishi tufayli o`rta va yirik guruhga tegishli qishloq aholi manzilgohlari va ulardagi aholi soni oshganligi bilan bog`liq.

Qishloq aholi manzilgohlarining soni, o`sishi, hududiy tarqalishini o`rganish, ularning joylashuvidagi o`ziga xos xususiyatlarni ko`rsatib beradi. Sababi, viloyatdagi qishloqlarni soniga ko`ra guruhlashtirilib tahlil etilganda barcha tumanlar deyarli bir-biriga o`xshamasligi, har biri o`zgacha mavqeini egallashi ma`lum bo`ldi. Jumladan, aholisi 500 kishigacha bo`lgan guruhga 117 ta qishloq to`g`ri kelsa, buning eng ko`pi Sariosiyo (25, 6 foiz), Boysun (15, 4%), Denov (14,2%) tumanlarda joylashganligini ko`ramiz. 2-жадвал Surxondaryo viloyati qishloq aholi manzilgohlarining hududiy tarkibi (2008 yil, foiz hisobida) Туманлар ҚАМ Шу жумладан , сонига кўра 500 кишигача 500- 1000 1001- 3000 3001- 5000 5001 дан юқори 1. Ангор 2. Бойсун 3. Бандихон 4. Денов 5. Жар қўрғон 6. Музработ 7 . Олтинсой 8 . Сариосиё 9 . Термиз 1 0 . Узун 1 1 . Шеробод 1 2 .Шўрчи 13. Қизириқ 14.Қумқўрғон Жами 4,2 6,6 2,0 14,7 8,7 6,6 5,2 12,8 4,0 8,7 8,3 5,2 5,2 7,8 100,0 - 15,4 0,5 14,2 5,7 6,8 5,1 25,6 - 13,7 7,7 3,4 1,7 3,4 100,0 - 6,3 3,3 14,9 7,6 6,4 4,3 14,4 2,7 10,7 16,0 1,6 5,3 6,9 100,0 5,6 3,7 2,6 13,7 8,6 5,8 7,2 10,1 4,3 8,9 8,4 6,4 5,6 8,9 100,0 7,8 - - 9,4 11,2 5,8 7,9 2,2 7,9 7,9 3,3 8,9 6,7 14,6 100,0 - - - 11,1 5,6 16,6 11,1 - 5,1 11,1 - 11,1 - 27,7 100,0 Жадвал вилоят статистика бошбошқармаси маълумотлари асосида муаллиф томонидан ҳисобланди. Uzun, Denov, Oltinsoy va Jarqo`rg`on tumanlarida aholi soni 5001 dan yuqori bo`lgan qishloqlarning jadallik bilan o`sib borishi kuzatiladi. Chunki, 3001-5000 va 5001 guruhiga mansub qishloqlar bu tumanlarda, nisbatan olganda, ko`pligi bilan ajralib turadi (2-jadval). Birgina Bandixon tumanida jami qishloqlarning 88,1 foizi aholisi 1001-3000 kishigacha bo`lgan qishloqlar ekanligi bilan yaqqol ko`zga tashlanadi. Aholisi 5001 kishi va undan ortiq bo`lgan guruhga to`g`ri keluvchi qishloqlar viloyatning asosan 8 tumanida mavjud bo`lib, jami qishloqlarning 1,9 foizini, aholisining 7,2 foizini o`zida mujassamlashtirgan. Bu borada, ba`zi tumanlar tarkibiga kiruvchi qishloqlarning aholisi juda oz, hatto 1-2 kishidan iborat

qishloqlar mavjudligi aniqlandi. Bular baland tog` yon bag`ridagi soylarda joylashgan qishloqlar bo`lib, u asosan Sariosiyo tumanining eng yuqori qismidagi To`polong, Bobotog` qishloqlaridir. Sariosiyo tumani viloyat hududining 19,5 foizini egallagan holda, katta qismi tog`liklardan iborat bo`lib, jami qishloqlarning eng ko`pi ham (12,8 foizi) shu yerda to`plangan. Shuningdek, Stog, Hazorbog` qishloqlarida ham atigi 69-34 kishi yashaydi. Xuddi shunday tog` qishloqlariga yana Uzun tumanidagi Terak (65kishi) va Pastki Kalon (88 kishi) qishloqlarini kiritish mumkin. Mazkur tumanlar maydoniga ko`ra nisbatan kengligi bilan ajralib turadi. Ayni vaqtda ushbu tog` hududlaridagi mayda qishloqlar tobora yiriklashib, ular orasidagi masofasi o`zaro yaqinlashib bormoqda. So`nggi paytlarda QAMlari aholisining demografik rivojlanishi natijasida qishloqlar orasidagi masofaning borgan sari qisqarishi, qishloqlar chegarasi kengayishi va undagi aholining ortishi ro`y bermoqda.

O'xshashlar

Qishloq aholi manzilgohlari

O’zbekistonning aholisi va aholi soni, dinamikasi, joylashishi

Toshkent viloyati sanoatida tarkibiy o'zgarishlar

Surxondaryo viloyati ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi hududiy tafovutlar

O'zbekiston Respublikasi aholisi va mehnat resurslari