Qishloq aholi manzilgohlari - Geografiya - Referatlar

Qishloq aholi manzilgohlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

124 KB

Ko'chirib olish

Qishloq aholi manzilgohlari Reja: 1. Qishloq joylar geografiyasi 2. Qishloq joylarni vujudga kelishi 3. Qishloq joylarni geografik o’rganish 4. “ Qishloq taraqqiyoti va farovonligi yili” davlat dasturining geografik jihatlari

Qishloq joylar shahar va shaharchalardan tashqaridagi hududlar bo‘lib, ularda qishloq xo‘jaligida muntazam foydalanadigan yerlar hamda doimiy aholi manzilgohlari (punktlari) mavjud bo‘lishi kerak. Demak, qishloq joylar geografik kartada areal, maydon ko‘rinishida, qishloq aholi punktlari esa ular ichidagi nuqtasimon shakldagi jamiyatning ijtimoiy-hududiy tashkil etish birligi hisoblanadi. Qishloqlar shaharlarga qaraganda aholi yashash joyining qadimiyroq shaklidir. To‘g‘ri, qadimda dastlabki aholi manzilgohlari shahar yoki qishloq deb atalmagan. Qishloqlarning vujudga kelishi ijtimoiy mehnat taqsimoti sug‘orma dehqonchilik madaniyati rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan. Sug‘orma dehqonchilik avvallari tabiiy suv oqimidan foydalangan holda olib borilgan, keyinchanlik sug‘orish inshootlari (to‘g‘on, kanal va b.) va vositalari (chig‘iriq) asosida rivojlangan. Albatta, bunday inshootlar yoki hozirgi zamon tili bilan aytganda, irrigatsiya infratuzilmalarini yaratish, qo‘riqlash va ulardan foydalanish keng jamoatchilik mehnatini, aholini bir joyda va birgalikda yashashini taqozo etgan. Shunday qilib, jamao (sotsium), kishilarning hududiy birligi, turg‘un aholi mazilgohlari paydo bo‘lgan. Sug‘orma dehqonchilikning chorvachilikdan ajralib chiqishi, shu asosda hunarmandchilik va savdoning rivojlanib borishi natijasida ijtimoiy va hududiy mehnat taqsimotining navbatdagi muhim bosqichi boshlangan. Jamiyat hayotdagi bunday o‘zgarishlar qishloqlardan shaharlarning ajralib irrigatsiya infratuzilmalarini yaratish, qo‘riqlash va ulardan foydalanish keng jamoatchilik mehnatini, aholini bir joyda va birgalikda yashashini taqozo etgan. Shunday qilib, jamao (sotsium), kishilarning hududiy birligi, turg‘un aholi mazilgohlari paydo bo‘lgan. Sug‘orma dehqonchilikning chorvachilikdan ajralib chiqishi, shu asosda hunarmandchilik va savdoning rivojlanib borishi natijasida ijtimoiy va hududiy mehnat taqsimotining navbatdagi muhim bosqichi boshlangan. Jamiyat hayotdagi bunday o‘zgarishlar qishloqlardan shaharlarning ajralib chiqishiga va rivojlanib borishiga sabab bo‘lgan. Aynan shu davrdan boshlab ijtimoiy hayotni hududiy tashkil etilishining ikki shakli, ya’ni qishloqlar va shaharlar vujudga kelgan. E’tirof etish joizki, shaharlar qishloqlardan ajralib chiqqan, aksincha emas. Binobarin, aytish mumkinki, dastlabki shaharlarning kelib chiqishi qishloqlar bilan bog‘liq bo‘lgan. Shu bois, Yer yuzasining eng qadimiy shaharlari ham aynan Yaqin Sharq, hozirgi Isroil, Iordaniya, Suriya mamlakatlari hududida shakllangan.

Qishloqlarning bunday evolyusion tarzda paydo bo‘lishi va rivojlanishi L.I. Mechnikovning daryo (sug‘orma dehqonchilik) sivilizatsiyasi yoki madaniyati konsepsiyasiga muvofiq yuz bergan. Shu nuqtai-nazardan Sharq tarixi, madaniyatini qishloq va shaharlarning ajralmas birligi deb ta’riflashgan. Boshqa hududlarda esa, qishloqlarning vujudga kelishi makon va zamon jihatidan farq qilib, o‘zgacha amalga oshgan. Bizning sharoitimizda qishloqlar “qishlov” ma’nosini anglatsa ajab emas. Chunki, yaqin o‘tmishda ham mahalliy xalq yozgi va kuzgi dala ishlarini (bog‘dorchilik, chorvachilik, dehqonchilikni) tugatgach, qishni yig‘ilgan don, meva, o‘tish va boshqa zaruriy mahsulotlar bilan o‘tkazish uchun qishloqlarga qaytishgan (Rossiyaning dasht mintaqalarida dehqonchilik rivojlangan hududlarida ham qishloqlar “selo”, “stan”, “stanitsa”, ya’ni turg‘un aholi punktlari ma’nosini bildiradi). Qishloq va shaharlar o‘ziga xos “geojuftlik” bo‘lib, birining rivojlanishi ikkinchisiga bog‘liq. Qolaversa, qishloq borki, shahar bor, shahar borki qishloq bor. Demak, ularni bugungi kunda bir-birisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi va aholi ijtimoiy hayotini bunday hududiy tashkil etish shakllari doimiydir. Qishloqlik, qishloqning asl mohiyati, qishloq hayot tarzi va sharoitini to‘liq his qilishi uchun, biroz bo‘lsada, shaharlarda yashab ko‘rishi kerak. Binobarin, shaharga doimiy yashash uchun ko‘chib kelgan qishloqlik butun umr davomida shahar hayot tarziga moslashib (adaptatsiya qilib) boradi. Ayni paytda shahar qadri va mohiyatini, vaqtincha bo‘lsada, qishloqda yashab ko‘rgan shaharlik ko‘proq biladi va to‘g‘ri baholaydi. Xullas, qishloq ham, shahar ham go‘zal. Biroq, ularning har biri o‘zgacha chiroyga ega, agar qishloq joylar ko‘proq tabiati bilan dilkash bo‘lsa, shaharlar hashamatli binolari-yu, zamonaviy xiyobonlari bilan go‘zal. Qishloq joylar yoki qishloqlar asosan qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullanuvchi aholining hududiy tashkil etish shakli ekan, u mohiyatan geografiya, xususan iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning muhim tadqiqot obekti hisoblanadi. Ammo, e’tirof etish zarurki, qishloqlar bu fan doirasida “omadi kelmagan” yo‘nalish bo‘lib, ular shaharlarga qaraganda juda oz o‘rganilgan. Hatto bunday holat milliy iqtisodiyoti qishloq xo‘jaligi bilan bog‘liq, aholining deyarli yarmi qishloqlarda yashovchi O‘zbekiston Respublikasiga ham taalluqlidir. Buning sababi bir necha bo‘lishi mumkin. Jumladan, shaharlarning jamiyat hayotida yetakchi o‘rin tutishi, yaqin o‘tmishda qishloqlarga ikkinchi darajali munosabat, qishloqlarni asta-sekin shaharlarga aylantirish siyosati, qishloqlarning ko‘p sonliligi va ular bo‘yicha statistik ma’lumotlarning kamligi kabilar qishloq geografiyasiga nisbatan e’tiborsizlikni keltirib chiqargan.

Qishloq joylar qator funksiyalarni (vazifalarni) bajaradi. Masalan, ularning iqtisodiy, ijtimoiy, demografik va boshqa funksiyalari mavjud. O’z navbatida, qishloq xo’jaligi yoki iqtisodiyoti ham turlicha. Odatda, qishloq xo’jaligini, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini yetishtiruvchi tarmoq sifatida qarashadi. Aslida esa, u ham ancha murakkab tizim bo’lib, bevosita “tor” ma’nodagi qishloq xo’jaligidan tashqari qator sohalarni qamrab oladi. Shu nuqtai-nazardan qishloq xo’jaligini jahon xo’jaligi, xalq (milliy) xo’jaligi, shahar xo’jaligi kabi umuman xo’jalikning (iqtisodiyotning) hududiy tashkil etilishini alohida taksanomik birligi yoki bo’g’ini sifatida, keng ma’noda talqin qilish ham zarur. Qishloq joylarni geografik o’rganishda ularga o’ziga xos agrolandshaft yoki hududiy majmua yoki hududiy ijtimoiy-iqtisodiy tizim ko’rinishida metodologik yondashuv maqsadga muvofiq hisoblanadi. Shundan kelib chiqqan holda qishloq joylarni o’rganishda kompleks va sistemali yondashuv, hududiylik,tarixiylik (ba’zi olimlar uni davriylik deb atashadi) tamoyillar qo’llaniladi. Ular statistik, tarixiy va geografik taqqoslash, kartografik, tizim-tarkib guruhlash, rayonlashtirish va boshqa metodlar asosida amalga oshiriladi. Qishloq joylarni o’rganishda ular joylashgan hududning tabiiy geografik sharoitiga alohida e’tibor bermoq lozim. Xususan, joyning iqlim sharoiti, relefi, suv va tuproq resurslari, o’simlik dunyosi kabilar muhim ahamiyatga ega. O’zbekistonda aksariyat qishloqlar gidrologik shahobchalar boyida yoki ularning quyi qismida tarixan shakllangan. Soylar, daryolar, suv omborlari va irrigatsiya kanallari qishloqlar geografiyasini ko’p jihatdan belgilab beradi. Soylar yoymasi va ulardan tarqalgan kanallar (ariqlar),ko’p qo’l mehnati talab qiluvchi sug’orma dehqonchilikning rivojlanishi asosida yirik qishloqlar vujudga kelgan. Bunga Farg’ona vodiysi soylari, ayniqsa, So’x va Isfara daryolari quyi qismida tashkil topgan qishloqlar misol bo’la oladi. 1 Qishloqlar ko’pincha tepaliklarda, tog’ etaklarida joylashgan. Bunday mikrogeografik o‘rin strategik jihatdan hamda yer osti suvlari sathining ko‘tarilishi natijasida zahllashning oldini olish uchun ham qulaydir. Tabiiy geografik omil qishloqlarning cho‘l, voha va vodiy, tog‘ va tog‘ oldi hududlarda joylanishi, uy-joy qurilish shakli ularning mintaqaviy xususiyatlarini tavsiflab beradi. Shuningdek, turli tabiiy ofatlar ehtimoli mavjud bo‘lgan (surilma, o‘pirilish, sel kelish holatlari, zilzila, kuchli shamol va h.k.) hududlarda o‘rnashgan qishloqlar qulay geografik o‘ringa ega emas. 1 Qizig‘i shundaki, vodiyning ba’zi bitta katta aholi punkti, ya’ni aholi joylashuvining hududiy yaxlit, yagona shakli doirasida rasmiy ravishda 2-3 qishloqlar ajratilgan yoki ular hududiy jihatdan bir-biri bilan qо‘shilib ketishgan.

Shunday qilib, qishloqlar shaharlarga nisbatan tabiiy sharoit bilan chambarchas bog‘liq bo‘ladi. Modomiki, qishloq xo‘jaligi bevosita tabiiy geografik sharoit ta’sirida rivojlanar ekan, uning qishloqlar geografiyasiga ta’siri ham hech qanday shubha qoldirmaydi. Qolaversa, mahalliy qurilish materiallari- qum, shag‘al, ohak, tosh va boshqalar ham qishloq qiyofasining shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. Soy va boshqa gidrologik shahobchalar, tor tog‘ vodiylarida joylashgan qishloqlar uylari terrasimon, aholi manzilgohlari esa cho‘zinchoq, tasmasimon hududiy shaklga ega bo‘ladi. Soylarning suv miqdori va oqim rejimi, vodiyning tor yoki kengligi, dehqonchilik uchun yaroqli yerlarning mavjudligi ham bu joylarning demografik sig‘imiga, qishloqlarning katta-kichikligi va bajaradigan vazifalariga ta’sir ko‘rsatadi. Odatda, yer tanqis bo‘lgan maydonlardagi qishloqlar “Zarkent”, “Zarhok”, “Zarmitan” deb ataladi, ya’ni ekin ekish uchun qulay kichik yer zarga, oltinga tenglashtiriladi. Qishloqlar shakllanishi va rivojlanishining asosini iqtisodiyot tarmoqlari tashkil qiladi. Bu jihatdan qishloqlar uch toifaga bo‘linadi: qishloq xo‘jaligiga ixtisoslashgan, qishloq xo‘jaligiga ixtisoslashmagan va aralash qishloqlar. O‘z navbatida, qishloq xo‘jaligiga ixtisoslashgan qishloqlar bog‘dorchilik va uzumchilik, sug‘orma dehqonchilik, chorvachilik bilan shug‘ullanadigan qishloqlardan tashkil topadi. Bu qishloq xo‘jalik tarmoqlarining “qishloq hosil qilish” qobiliyati ham har xil. Nisbatan katta qishloqlar sug‘orma dehqonchilik rivojlangan rayonlard vujudga keladi, chorvachilik bilan shug‘ullangan aholining yashash manzillari uncha katta bo‘lmaydi. Qishloq xo‘jaligiga ixtisoslashmagan qishloqlar temir yo‘l bekatlari, meteorologk stansiya, rekreatsiya va turistik sohalar, qazilma boyliklar, suv omborlari va kanallar asosida shakllangan. Bu qishloqlarning aholisi ham uncha ko‘p bo‘lmaydi. Ishlab chiqarish salohiyati katta bo‘lmasligi sababli bunday qishloqlarning aksariyati shahar yoki shaharcha maqomiga ega emas. Aralash tipdagi qishloqlar yuqoridagi ikki sohalarning rivojlanishi yoki, odatda, qishloq xo‘jaligi va u bilan bog‘liq sanoat korxonalar negizida vujudga kelgan. Bunday qishloqlarning demografik salohiyati nisbatan katta bo‘lishi mumkin. Demak, qishloqlarning katta-kichikligini ularning bajaradigan funksiyasi belgilab beradi. Bu aholi punktlari geografiyasining eng muhim qonuniyatlaridan biridir. Sobiq Ittifoq davrida qishloqlar shaharlashuv (urbanizatsiya) nuqtai- nazaridan ikkiga, ya’ni istiqbolli va istiqbolsiz qishloqlarga ajratilib, go‘yoki ularning taqdiri oldindan aytilib berilar edi. Aslida esa, har qanday qishloq, u katta yoki kichik bo‘lmasin mavjud ekan, uning albatta iqtisodiy (hayotiy) zamini bor;

chunki, bunday moddiy asosga ega bo‘lmagan qishloq asta-sekin o‘z-o‘zidan yo‘qolib ketadi. Qishloqlarning katta-kichikligi ularning funksiyasiga bog‘liq bo‘lishi bilan birga bunday aholi manzilgohlarida aholiga xizmat ko‘rsatish va servis rivojlantirish sharoiti turlicha bo‘ladi. Qishloq aholi punktlari zich joylashgan hududlarda o‘ziga xos “qishloq aglomeratsiyasi” shakllanib, ular doirasida ham mayatniksimon migratsiya kuzatiladi. Aholiga xizmat ko‘rsatish sohalari, masalan, ta’lim, sog‘liqni-saqlash tizimi qishloq joylarda pog‘onasimon, ierarxiyali, tashkil etiladi. Bu V.Kristallerning “markaziy o‘rinlar” g‘oyasiga binoan, mayda qishloqlarda ta’lim yoki sog‘liqni saqlash tizimlarining eng quyi bosqichi joylashadi, qishloqlar kattalashib borgan sari ularda tashkil etilgan bu sohalarga tegishli obektlar ham kattalashib boradi. Masalan, eng katta qishloqlarning ba’zilarida kollej yoki akademik litsey, yirik kutubxona, kasalxona, ixtisoslashgan savdo do‘konlari, bank, supermarketlar tashkil etiladi. Qishloqlar dam olish maskanlari (rekreatsiya) va turizmni rivojlantirishda ham katta ahamiyatga ega. So‘lim va soya-salqin, go‘zal manzarali joylar respublikamizda ko‘plab topiladi. Xususan, soy va buloqlar bo‘yidagi qishloqlarda turli oromgoh va sihatgohlar tashkil etilgan. Ayni vaqtda qishloq joylarda mahalliy, diniy, agroturizm va ekoturizmni rivojlantirish imkoniyatlari ham katta. Turli xil qadamjolar, baliqmozor yoki chinorlar, g‘or va shar-sharalar, ajoyib tog‘ yoki voha landshaftlari, milliy xalq o‘yinlari, marosim va to‘ylari, taomlari va liboslari ham muhim turistik ahamiyatga ega. Jumladan, agroturizm mahalliy va mintaqaviy iqtisodiyotning “qadam-baqadam” rivojlanishida asosiy rol o‘ynaydi. Shuningdek, turli xil arxeologik topilmalar, qo‘rg‘on va tepalar, qadimgi irrigatsiya inshootlari ilmiy va xalqaro turizmni hududiy tashkil etishda omil bo‘lib xizmat qiladi. Masalan, bunday yodgorliklar Quyi Amudaryo va Surxon vodiysida ko‘p. Qishloq joylarni geografik o‘rganishda ularning ana shu jihatlariga ham e’tibor bermoq zarur. Qishloq joylar geografiyasini tadqiq qilishda markaziy o‘rinni, albatta aholi egallaydi. Chunki, qishloq, eng avvalo, aholi yashaydigan joy, manzil hisoblanadi. Aholi esa o‘z-o‘zini takror barpo qilish xususiyatiga ega bo‘lishi barobarida u moddiy va ma’naviy boyliklarning yaratuvchisi va ayni vaqtda bu boyliklarning iste’molchisi hamdir. Qishloqlar joylar aholisini geografik o‘rganishda ikki xil yondashuv mavjud. Birinchisi bu joylar aholisini “yoppasiga”, ya’ni qishloq tumanlari, viloyat yoki

respublika qishloq aholisining joylashuvi, zichligi kabi umumiy xususiyatlarini tahlil qilish bo‘lsa, ikkinchi yo‘nalish qishloq aholisini qishloq aholi punktlari darajasida tadqiq etishdan iboratdir. Ammo, bu ikki yo‘nalish, tizim-tarkib tamoyiliga o‘xshash bir-biridan keskin farq qilmaydi, aksincha, ularni o‘zaro muvofiqlashtirgan holda o‘rganish yaxshi natijalar beradi, binobarin, bu ikki yo‘nalish bir-birini to‘ldiradi va tadqiqot chuqurligi mukammalligini ta’minlaydi. Qishloq aholi punktlari o‘rganilganda ular, eng avvalo, klassifikatsiyalashtiriladi. Bu jihatdan qishloqlar uch asosiy sinfga bo‘linadi: kichik qishloqlar (aholi soni 1000 kishigacha), o‘rta (1000-3000 kishi) va katta (3000 kishi va undan ortiq) qishloqlar. Maxsus tadqiqotlar bu guruhlashtirish yanada aniqroq darajada bajariladi. Bunda, masalan, qishloqlarning katta-kichikligi bo‘yicha quyidagi sinflarga ajratish mumkin:  mayda qishloqlar-aholi soni 500 kishigacha;  kichik qishloqlar – 500-1000 kishi;  o‘rta qishloqlar -1000-3000 kishi;  katta qishloqlar-3000-5000 kishi;  yirik qishloqlar -5000 kishidan ziyod. Qishloq aholi punktlarining yuqoridagi guruhlarga ajratilishi tasodifiy emas, albatta.yu turli bosqichdagi qishloqlar xo‘jaligining ixtisoslashuvi va mujassamlashuvi, ularda ta’lim, savdo, sog‘liqni-saqlash, moliya tizimiga tegishli muassasalar, ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilma shahobchalari har xil bo‘ladi. Qishloqlarning katta-kichikligi, avval ta’kidlanganidek, ularning qaysi sohaga ixtisoslashuviga bog‘liq. O‘z navbatida, qishloqlarda aholi sonining ko‘p yoki kamligi xizmat ko‘rsatish va servis sohasini joylashtirishga ta’sir ko‘rsatadi. Qishloq aholi punktlarini o‘rganish ularni kartalashtirish va rayonlashtirishni taqozo etadi. Relefi murakkab bo‘lgan hududlarda qishloqlarni balandlik mintaqalari bo‘yicha o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, ularni daryo havzalari, cho‘l, voha va vodiy, shahar atrofi darajasida tadqiq qilish ham katta geografik ma’noga ega. Geografik tahlil qishloqlar va qishloq aholisi zichligi, qishloqlar o‘rtasidagi o‘rtacha masofa va boshqa ko‘rsatkichlarni aniqlashni ham talab qiladi. Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, qishloq tumanlari miqyosida aholi zichligini hisoblash katta aniqlikka ega emas. Bu “brutto” ko‘rsatkich ma’muriy tumanning barcha hududlariga taalluqli (aholi yashash yoki yashamasligidan qat’iy-nazar, cho‘l yoki tog‘ hududlarni ham qamrab oladi). Binobarin, aholi zichligini qishloq fuqarolar

yig‘inlari darajasida aniqlash yaxshi natijalar beradi. Bunda zichlik, ayniqsa, qishloq xo‘jaligida foydalanadigan yerlarga nisbatan hisoblansa, tahlil yanada chuqurroq va to‘g‘riroq bo‘ladi. Qishloq aholi punktlarini geografik o‘rganish katta-kichikligiga ko‘ra guruhlashdan tashqari ularni bajaradigan vazifasiga (funksiyasi) bo‘yicha alohida tiplarga ajratishni nazarda tutadi. Qishloqlarning uch asosiy funksiyaga bo‘linishi haqida avvalroq aytilgan edi. Shu bilan birga qishloqlarni oddiy va qishloq fuqarolari yig‘inlari, ba’zan qishloq tumanlari markazi vazifasini bajaruvchi guruhlarga ajratish ham mumkin. Ularni rayonlashtirish esa tabiiy-xo‘jalik rayonlari doirasida amalga oshiriladi. Chunki, tabiiy sharoit, agroiqlimiy resurslar (namlik, harorat, tuproq) qishloq xo‘jaligi tarmoqlarining joylashuvi va ixtisoslashuviga ta’sir ko‘rsatadi, ular esa, o‘z navbatida, qishloqlar geografiyasini, katta-kichikligi va funksional tiplarini belgilab beradi. Bunda shahar atrof hamda urbanizatsiyalashgan hududlarni alohida ajratish zarur. Qishloq aholi punktlarini genetik jihatdan o‘rganish, xususan qadimdan va yangi o‘zlashtirilgan hududlarda ularni vujudga kelish omillari va xususiyatlarini aniqlash ahamiyatdan xoli emas. Shuningdek, qishloqlarni uy-joy qurilishi, obodonlashtirilganligi, ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilma bilan ta’minlanganligi, tashqi qiyofasi (konfiguratsiyasi) kabi jihatlarini ham tadqiq qilish katta geografik mazmun kasb etadi. Qishloq joylar demografiyasi tahlili ham bu boradagi geografik bilimlarni to‘ldiradi. U ayni vaqtda qishloqlar aholisi geografiyasini o‘rganish bilan bog‘liq. Agar asosiy maqsad qishloq joylar demografik jarayonlarini hududiy jihatdan tadqiq etish bo‘lsa, bunday yondashuv demogeografik tavsifga ega bo‘ladi va aksincha, birinchi o‘ringa hududlar (viloyatlar, qishloq tumanlari, qishloq fuqarolar yig‘ini va qishloqlar) obekt sifatida qo‘yilsa, ularning ustuvorlik darajasi yuqori bo‘lsa, u holda geodemografik yondoshuv nazarda tutiladi. Biroq ta’kidlash lozimki, mintaqaviy demografiya va demografik vaziyatga bunday hududiy yondashuvlar orasida katta farq yo‘q; farq faqat qaysinisi tadqiqot obekti darajasida qabul qilinishida. Umuman olganda, har qanday hodisa yoki voqelik albatta qayerdadir, qaysi bir makonda sodir bo‘ladi. Shu nuqtai-nazardan hududiylik tamoyili bu yerda umummetodologik xususiyatga ega. Haqiqiy geografik tadqiqot esa bu hududga alohida tizim sifatida yondashadi (hududiy iqtisodiy tizim, hududiy ijtimoiy tizim, hududiy siyosiy tizim, hududiy ekologik tizim va h.k.) va uni ichki tahlili tizim-tarkib doirasida amalga oshiriladi. Har qanday hududiy yoki tarmoqlar tarkibi ham, o‘z navbatida, ichkaridan (pastdan, quyidan) qaraganda, tizim “tizimcha” ko‘rinishida gavdalanadi.

Shunday qilib, qishloq joylar demografiyasida quyidagilar tahlil qilinishi kerak:  aholi soni, uning o‘sishi va joylanishi;  aholining takror barpo etilishi (tug‘ilish, o‘lim, tabiiy ko‘payish);  aholi tabiiy va mexanik harakatining demografik vaziyatga ta’siri;  aholining yosh-jins tarkibi;  aholining milliy tarkibi;  mehnat resursi shakllanishining demografik asoslari va b. Yuqoridagi ko‘rsatkichlar tadrijiy jihatdan, ya’ni ularning dinamikasi tahlil qilinib, tegishli qonuniyat yoki xususiyatlar aniqlanishi kerak. Shu bilan birga geografik tadqiqot bu jarayonlarning hududiy farqlari, tafovvutlari va ularning sabablarini ochib berishni taqozo etadi. Bunda geografik taqqoslash, guruhlash, geodemografik to‘lqinlarni belgilash kabi usullar qo‘llaniladi. Geodemografik to‘lqinlar, yangiliklarning diffuzitson tarqalish qonuniga binoan, u yoki bu demografik jarayonlardagi o‘zgarishlarning hududiy “harakati” bilan bog‘liq. Ularni aniqlash hududlar demografik vaziyatini prognoz qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, “tug‘ilish” ko‘rsatkichlarining so‘nggi 15-20 yildagi pasayib borishi ma’lum geografik qonuniyatlarni aks ettiradi, jumladan, markaziy mintaqalarda tug‘ilish (tabiiy ko‘payish) umumiy koeffitsiyentining pasayish jarayoni viloyatlar darajasida to‘lqinsimon davom etadi va chekka hududlarda “to‘xtaydi”. Boshqacha qilib aytganda, markazda kuzatilgan bugungi holat, ma’lum vaqt (yil) o‘tgandan so‘ng, chekka hududlarda, qishloq joylarda qayd etiladi yoki, hozirgi qishloqlardagi demografik vaziyat bundan ma’lum vaqt oldin markazda yuz bergan bo‘lishi mumkin. Bunday geodemografik jarayonlar markaz-chekka hududlar (“sentr-periferiya”) g‘oyasiga o‘xshab ketadi. Qishloq joylar geografiyasini o‘rganishda ijtimoiy masalalar muhim o‘rin tutadi va ular ham demografik jarayonlar kabi aholi geografiyasi bilan bevosita bog‘liq bo‘ladi. Bunda qishloq aholisining yashash sharoiti va tarzi, ijtimoiy infratuzilma, geokrimenogen, nozogeografik va geoekologik holatlar tahlil qilinadi. Qishloq aholisi tabiatga “yaqin”, shahar joylarda esa tabiiy sharoit kuchli deformatsiyalashga, o‘zgargan; bu yerda o‘ta zich joylashgan va o‘ziga xos hayot tarziga ega bo‘lgan aholi, ayniqsa, u avval qishloqda yashagan bo‘lsa, hududiy tanglik va tanqislik mavjudligi sababli, bo‘shliqqa, yakkalikka intiladi, uning tabiati ham o‘ziga xos. Odatda, qishloq aholisida qarindosh-urug‘, qo‘shnichilik munosabatlari ko‘proq rivojlangan bo‘ladi.

Qishloq joylar va qishloqliklar shaharliklarga qaraganda yangiliklarni sekinroq qabul qiladi va bu yangilik nisbatan turg‘un holatda ancha saqlanib turadi. Shahar joylarda esa mavjud holat tez-tez o‘zgarib, yangilanib boradi. Demak, shu o‘rinda, geografik ma’noda shahar joylarni Yer yuzining quruqlik qismiga, qishloqlarni dengiz-okeanlarga qiyoslash mumkin. Shaharlarning o‘ta harakatchanligi ularning hududlarni urbanizatsiyalashtirish xususiyatlarini keltirib chiqaradi. Ammo, shahar joylarga nisbatan urbanizatsiya tushunchasini qo‘llash nodurust, chunki, shaharning o‘zi urbanizatsiyalashgan hudud hisoblanadi. Binobarin, urbanizatsiya shaharlarning atrof-muhit ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatini o‘zgartirishda o‘z aksini topadi. Urbanizatsiya-hududlarda “shaharchasiga” yashash, ilash tarzining tarqalishi bo‘lib, bu jarayon, eng avvalo, qishloq joylarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi bilan bog‘liq. Hozirgi vaqtda respublikamizda, xususan qishloq joylar infratuzilmasini yaxshilashga katta e’tibor qaratilmoqda. Bu borada ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimini to‘g‘ri hududiy tashkil etish va rivojlantirish, qishloq aholisini toza ichimlik suvi va tabiiy gaz bilan ta’minlash kabilar geografik jihatdan o‘rganilishi lozim. Shuningdek, chakana savdo va pullik xizmat qishloq tumanlari va qishloq fuqarolar yig‘ini (QFY) darajasida tadqiq qilinishi lozim. Bunda mutlaq ko‘rsatkichlar bilan kifoyalanish to‘liq xulosalar bera olmaydi. Shu bois, bu borada nisbiy ko‘rsatkichlardan, masalan, aholi jon boshiga qancha savdo yoki pullik xizmat bajarilishi to‘g‘risidagi ma’lumotlardan foydalanish maqsadga muvofiq. Sog‘liqni-saqlash tizimida ham qishloq vrachlik punktlari (QVP), ularning zichligi, qancha aholiga xizmat ko‘rsatishi, ta’sir doirasi – radiusi kabi hududiy xususiyatlari o‘rganiladi. Shu bilan birga qishloq aholisining salomatligi, kasallanish darajasi, kasallik turlari va ularning sabablari, umumiy nozogeografik vaziyat, nozogeografik o‘choq va areallarni aniqlash qishloq joylarni ijtimoiy geografik nuqtai-nazardan o‘rganishda katta ahamiyatga ega. Ijtimoiy geografik holat ko‘p jihatdan joylarning ekologik xususiyatiga bog‘liq. Geoekologik vaziyat esa aholi salomatligiga ta’sir etuvchi muhim omillardan hisoblanadi. Shu nuqtai-nazardan ichimlik suvi uning fizik-kimyoviy tarkibi, sifati, atmosfera havosi, shamol, ovqatlanish rejimi va ratsioni, joylarning sanitar – gigiyenik holatlari ham tahlil va tadqiq qilinadi. Qishloq hududlari ekologiyasi turli ichki va tashqi omillar ta’sirida shakllanadi. Ichki omil asosan, qishloq xo‘jaligida har xil ximikatlar, gerbitsid va

pestitsidlardan foydalanish, tuproq erroziyasi va sho‘rlanishi, chiqindilar, chorva fermalari, tovuq fabrikalari va boshqa mahalliy xususiyatlar bilan bog‘liq. tashqi omil esa chetdan keluvchi iflos havo, suv, transchegaraviy holatlar negizida yuzaga keladi. Qishloq, odatda, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotda shaharga nisbatan passiv, zaifroq aholi punkti hisoblanadi. Shaharlarning ko‘p funksiyaligi, kattaligi, innovatsiya, investitsiya va infratuzilma salohiyatining kuchliligi, iqtisodiyotining ko‘p tarmoqliligi va yuqori darajada rivojlanganligi, aholi yashashi, o‘qishi, davolanishi, ishlashi uchun imkoniyatlarning keng ekanligi, ularning ta’sirchanligi hududiy, ijtimoiy-iqtisodiy tizim yoki majmualarda yetakchi rol o‘ynashini ta’minlab beradi. Qishloq shaharga ma’lum darajada bo‘ysunadi, uni qishloq xo‘jaligi xom ashyosi bilan, aholisini toza havo, suv, iqtisodiyotini ishchi kuchi bilan ta’minlab beradi. Shahar esa qishloqqa malakali kadrlar, qishloq xo‘jaligiga mashina, asbob- uskunalar, mineral o‘g‘itlar, qurilish materiallari, zamonaviy servis xizmatini yetkazib beradi. Biroq, shu bilan birga, shahar ayrim obekt yoki sohalarni chetga, qishloq joylarga chiqaradi. Masalan, yirik shaharlar atroflarida mol bozorlari, chiqindixonalar, qabristonlar, omborxonalar, yonilg‘i terminallari, transformator podstansiyalari, avtobazalar joylashgan. Ularning ko‘pchiligi qishloq landshaftini buzadi, ekologik vaziyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Binobarin, qishloq joylar geografiyasini o‘rganishda ana shunday “shahar-qishloq” munosabatlarining hududiy jihatlariga ham ahamiyat bermoq zarur. Qishloq joylar geografik xususiyatlarini qishloq aholi punktlari nomlari ham ifodalab beradi. Shu o‘rinda toponimika, ya’ni joy nomlar qishloqlarning tarixi, etnografiyasi, xo‘jaligi kabi jihatlarini aks ettirishini e’tibordan chetda qoldirmaslik kerak. Bu maqsadda mamlakatimiz olimlari H.Hasanov, S.Qorayev, P.G‘ulomov, T.Nafasov, S.Tursunov, N.Oxunov, M.Mirakmalov, Y.Ahmadaliyev va boshqalarning asarlaridan foydalanish katta samara beradi. Shunday qilib, qishloq joylarni geografik o‘rganish keng qamrovli, kompleks yo‘nalishda olib boriladi. Bunday tadqiqotlar qishloqlar ijtimoiy- iqtisodiy muammolarini aniqlash va ularning ilmiy asosda yechimini topishda muhim ahamiyat kasb etadi. Mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov o‘zining O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi qabul qilinganligining 16-yilligiga bag‘ishlangan “Vatanimizni bosqichma-bosqich va barqaror rivojlanishini ta’minlash-bizning oliy maqsadimiz”

mavzuidagi ma’ruzasida 2009 yilga “Qishloq taraqqiyoti va farovonligi yili” deb nom berishni taklif qildi 1 va bu taklif yakdillik bilan qabul qilindi. Ushbu ma’ruzada respublika rahbari qishloq joylarning Ona-Vatan ravnaqi uchun naqadar ulug‘ligi va muqaddasligi, yurtimiz tarixi va madaniyatini qishloqlarga borib taqalishini alohida ta’kidlaydi. Darhaqiqat, bizning sharoitimizda qishloqqa e’tibor-elga e’tibor demakdir. Binobarin, qishloq obod bo‘lsa, Vatan obod bo‘ladi. Chunki, mamlakatimiz madaniyati, xalqimizning asrlar davomida shakllangan metaliteti, qadriyatlarimiz eng avvalo qishloqlarning kelib chiqishi va rivojlanishiga bog‘liq. hozirgi kunda ham qishloq xo‘jaligi milliy va mintaqalar iqtisodiyotini shakllanishida asosiy makroiqtisodiy tarmoqlaridan hisoblanadi. Yaqin yillargacha respublika aholisining ko‘pchiligi, ya’ni 2/3 qismi qishloqlarda yashar edi. Ta’kidlash joizki, davlatimiz mintaqaviy siyosatida qishloqlarga bunday ustuvor ahamiyat berish tasodifan emas. Mazkur masala rasmiy ravishda bundan ancha avval, ya’ni O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 14 iyuldagi “O‘zbekiston Respublikasi aholi punktlarining ma’muriy-hududiy tuzilishini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 120-sonli maxsus qarorida alohida ko‘rib chiqilgan edi. Ushbu qarorda Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi va xalq deputatlari viloyat Kengashlariga qishloq aholi punktlarini ro‘yxatdan o‘tkazish va zarur hollarda, amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq, ularning maqomini o‘zgartirish (shaharchalar toifasiga kiritish) bilan bog‘liq tegishli iqtisodiy-huquqiy masalalar bo‘yicha qarorlar qabul qilish tavsiya etilgan). 2 Yuqoridagi Prezident qarorini amalga oshirish yuzasidan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 2009 yil 13 martdagi 68-sonli “O‘zbekiston Respublikasi aholi punktlarining ma’muriy-hududiy tuzilishini takomillashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi Qarorini qabul qilgan. Bu qarorga ilova sifatida Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qori Kengesi va xalq deputatlari viloyat Kengashlari tomonidan ayrim qishloq aholi punktlariga shaharcha maqomi berilgan ro‘yxat keltirilgan va aholi punktlari toifalarining o‘zgartirilishi bilan bog‘liq ijtimoiy-iqtisodiy va huquqiy tadbirlar amalga oshirilishi lozimligi qayd etilgan. Respublika bo‘yicha 966 ta qishloq aholi punktlariga (QAP) shaharcha maqomi berilgan. Jumladan, Farg‘ona viloyatida 196 ta, Qashqadaryoda 118 ta, Namangan viloyatida 109 ta, Surxondaryoda 107 ta QAP shaharchaga 1 “Xalq so‘zi” gazetasi, 2008 yil 6 dekabr. 2 O‘zbekiston Qonun hujjatlari to‘plami. –T., 2005 yil, iyul, №28-29. 2

aylantirilgan. Buning natijasida respublika aholi punktlari tarkibida va viloyatlar urbanizatsiya darajasida keskin o‘zgarishlar yuz bergan. Hududiy tafovutlar (farqlar) ayniqsa, qishloq tumanlari darajasida yanada yaqqolroq ko‘zga tashlanadi. Chunonchi, Andijon viloyatining Andijon tumanida yangi shaharchalar soni 18, Oltinko‘lda 11 ta, Buxoro viloyatining G‘ijduvon tumanida 10 ta, Qorako‘lda 12 ta; Qashqadaryoning Shahrisabz tumanida 18 ta, Kosonda 14 ta, Kitob va Yakkabog‘da 13 tadan; Namangan viloyatining Yangiqo‘rg‘on tumanida 18 ta, To‘raqo‘rg‘onda 12 ta, Uychi va Chustda 11 tadan; Samarqand viloyatining Ishtixon va Pastdarg‘om tumanlarida 11 tadan; Surxondaryoning Oltinsoy tumanida 14 ta, Denovda 11 ta; Toshkent viloyatining Bo‘stonliq tumanida 15 ta, Qibrayda 14 ta; Farg‘ona viloyatining O‘zbekiston tumanida 21 ta, Bog‘dodda 20 ta, Quvada 15 ta Oxunboboyev tumanida 14 va h.k. Shu bilan birga, Qoraqalpog‘iston Respublikasining ba’zi tumanlarida yangi shaharchalar birorta ham yo‘q. Beruniy, Xo‘jayli va Chimboy tumanlarida esa ular atigi bittadan. Huddi shunday, Ulug‘nor, Qo‘rg‘ontepa (Andijon viloyati), Paxtakor (Jizzax), Tomdi (Navoiy), Nurobod (Samarqand), Oqqo‘rg‘on (Toshkent), Bandixon (Surxondaryo) tumanlarida yangi shaharchalar bor – yo‘g‘i 1 tadan. Tahlillar ko‘rsatishicha, yangi shaharchalar asosan, qadimdan sug‘orma dehqonchilik rivojlangan, aholi zich joylashgan hududlarda ko‘proq vujudga kelgan. Ekstensiv chorvachilikka ixtisoslashgan, ijtimoiy va demografik sig‘imi past bo‘lgan mintaqalarida esa ularning soni juda oz.

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI SHAHAR VA QISHLOQ AHOLI PUNKTLARINING SONIDAGI O‘ZGARISHLAR Mintaqalar 2008 yil 2009 yilshaharlar shaharchalar qishloqlar urbanizatsiya darajasi, % Shaharlar shaharchalar qishloqlar urbanizatsiya darajasi, % O‘zbekiston Respublikasi (jami) 119 114 11831 35.8 119 1080 10865 51.7 Shu jumladan: Qoraqalpog‘iston Respublikasi 12 15 1183 48.5 12 27 1172 50.4 Viloyatlar: Andijon 11 5 536 29.2 11 89 458 53.5 Buxoro 11 2 1519 29.2 11 62 1459 38.8 Jizzax 6 9 558 29.7 6 43 524 47.4 Navoiy 6 8 624 39.5 6 38 594 49.6 Namangan 8 11 512 37.1 8 120 403 64.7 Samarqand 11 12 1949 25.1 11 88 1873 37.4 Sirdaryo 5 5 284 31.1 5 21 268 41.3 Surxondaryo 8 7 847 19.1 8 114 740 37.2 Toshkent 16 18 954 39.3 16 97 875 50.1 Farg‘ona 9 10 1189 27.8 9 206 993 58.8 Xorazm 3 7 612 21.8 3 58 561 34.2

Qashqadaryo 12 4 1064 24.6 12 123 945 43.6 Toshkent sh. 1 1 - 100.0 1 1 - 100.0 Jadval O‘zR Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari asosida tuzilgan. -jadvaldan ko‘rinib turibdiki, asosiy o‘zgarishlar shaharchalar soniga taalluqli bo‘lib, ular ko‘proq yuqorida nomlari keltirilgan viloyatlarda tashkil topgan. Ayni chog‘da yangi shaharchalar soni Jizzax viloyatida 34 ta, Navoiyda 30 ta, Sirdaryo 16 t va Qoraqalpog‘istonda atigi 11 ta bo‘lgan. yangi shaharchalarning bunday geografik xususiyatlari qator sabablar bilan izohlanadi. Masalan, viloyatlarda QAP soni, ularning aholi soni bo‘yicha taqsimlanishi va bajaradigan vazifasi kabilar shular jumlasidandir. Odatda, qishloqlarga shaharcha maqomini berishda quyidagilar hisobga olinishi maqsadga muvofiq:  aholi soni kamida 2000 kishidan ziyod bo‘lishi kerak;  aholi sonining o‘sish darajasi va uning bandlik ko‘rsatkichlari;  QAP ning geografik o‘rni;  qishloqlarning bajaradigan funksiyasi;  uy-joy qurilish holati, obodongarchiligi;  transport va ijtimoiy infratuzilmasi;  sanoati va maishiy xizmat ko‘rsatish sohalari;  servis sohasining rivojlanganligi;  investitsiya muhiti va qo‘shma korxonalar mavjudligi;  ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimi;  bosh reja, loyiha hujjatlari bilan ta’minlanganligi va h.k. Respublikada bitta qaror bilan bardaniga mingga yaqin yangi shaharchalarning paydo bo‘lishi qator muammolarni keltirib chiqarishi aniq. Natijada, yangi shaharchalarning eski muammolari to‘g‘risida gapirish mumkin. Chunki, qishloqlar maqomini o‘zgartirish bilan ularning muammolari butunlay hal bo‘lib qolmaydi, yangi shaharchalar paydo bo‘laveradi, ammo muammolar qolaveradi. Eng muhimi, bunday ma’muriy-hududiy o‘zgarishlar ham shahar joylar, ham qishloq joylar muammosini biroz chuqurlashtiradi. Sababi, respublika shaharlarining asosiy qismi aholisi 50 ming kishigacha bo‘lgan aholi punktlari bo‘lib, ularda qator ijtimoiy-iqtisodiy muammolar mavjud. Endi esa bu muammolarni ular safiga qo‘shilgan “yangi shaharchalar” yanada keskinlashtiradi.

Ayni vaqtda, QAP tarkibidan nisbatan yirikroqlarining “ketishi” tufayli joylarda mayda va kichik qishloqlar aksariyatni tashkil qiladi. Bunday kattalikdagi qishloq aholi punktlarida, ayniqsa maishiy xizmat ko‘rsatish, ta’lim, savdo, sog‘liqni- saqlash tizimlarini rivojlantirish va hududiy tashkil etish ayrim qiyinchiliklarga duch keladi. Albatta, bu muammolarning ayrimlari vaqtincha tusga ega bo‘lib, ularni yechish. Prezident farmoni va Respublika Vazirlar Mahkamasi qarorida qayd etilganidek, bosqichma-bosqich amalga oshirilib boriladi. Rasmiy hujjatlarda mazkur muammolarning yuzaga kelishi nazarda tutilgan va QAP toifasini o‘zgarishi bilan bog‘liq ijtimoiy-iqtisodiy, moliyaviy, huquqiy chora-tadbilar ko‘rilishi tavsiya etilgan. Davlat, qarorlarida yangi shaharlar nomlari va ularni o‘zgartirish to‘g‘risida ham fikr bildirilgan. Haqiqatda bu borada ba’zi muammolar mavjud, chunki juda ko‘p qishloqlar nomi an’anaviy bir xil. Masalan, Yangiqishloq, Yangihayot, Yangiobod, Bo‘ston, Guliston, Halqobod, Bekobod, Ravot kabi nomlar bilan ataluvchi qishloqlar qator tuman va viloyatlarda uchraydi. Mustaqillikning dastlabki yillarida aholi punktlari nomlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri ruschadan o‘girish holatlari ham bo‘lgan: Krasnogorsk-Qiziltog‘, Krestyanskiy-Dehqonobod, Krasyiy vodopad-Qizil sharshara, Slonechniy-Quyoshli, Soldatskiy-Askarlik va h.k. Bunday yo‘l tutish ham noto‘g‘ri. Sababi, har bir aholi manzilgohining nomi o‘sha davr xususiyatidan kelib chiqib, ularning tarixi, geografiyasini ham aks ettirgan. Shu bois, agar zaruriyat bo‘lsa, oddiy tarjima emas, balki shu joyning eski, mahalliy nomlarini topib qo‘yish to‘g‘riroq hisoblanadi. Yangi shaharchalarga amaldagi shaharsozlik qonun-qoidalar nuqtai- nazardan qaralsa, ularning ko‘pchiligi hozircha bu talablarga javob bermaydi. Chunki, yangi shaharlarning barchasida ham haqiqiy shahar hosil qiluvchi tarmoqlar (qishloq xo‘jaligi bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan sohalar) mavjud emas yoki sust rivojlangan. Binobarin, ularning agroshaharlar deb atash ma’qulroq hisoblanadi. Agroshaharlarning ko‘plab vujudga kelishi respublika va uning viloyatlarida urbanizatsiya darajasining keskin ko‘tarilishiga olib keldi. Mamlakat bo‘yicha bu ko‘rsatkich 34,6 % dan birdaniga 51,7%ga, 1,5 martaga ko‘paydi (-jadval). Jadvalda keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, respublika bo‘yicha qishloq aholisining ulushi 64,2% dan 15,9%ga qisqarib, 48,3%ga tushib qoldi. Bunday qisqarish ayniqsa Farg‘ona vodiysi viloyatlarida, ya’ni aholi joylashuvi nihoyatda zich bo‘lgan mintaqada sezilarli bo‘ldi. Masalan, Farg‘ona viloyati qishloq aholisining nisbiy ko‘rsatkichi 31,0%ga, Namanganda u 27,6 va Andijonda

24,4%ga kamaydi. Bu hududda yirik qishloqlar ko‘p bo‘lgan (Karaskon, Varzik, Olmos, Oyim, Xonobod, Rapqon, Karimdevona va b.) va ularning aksariyati shaharcha maqomini olgan. Umumiy urbanizatsiya daraja (demografik ko‘rsatkich) hozirgi vaqtda Namangan viloyatida eng yuqori bo‘lib, 64,7%ga teng. Farg‘onada u 58,8, Andijonda esa 53,6%ni tashkil qiladi. Demak, aytish mumkinki, Farg‘ona vodiysi urbanizatsiyalashgan hududga aylanib, bu yerda oldingi tadqiqotlarimizda ta’kidlaganimizdek, o‘ziga xos qishloq-shahar megapolisi shakllanmoqda. E’tirof etish lozimki, respublikada shahar joylar sonining anomal holda keskin ko‘payishi natijasida 2009 yil qishloqlar yiligina emas, “shaharlar yili” bo‘lib ham tarixga kiradi va umumiy urbanizatsiya darajasiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Biroq, ushbu olamshumul va obektiv jarayonning g‘arb mamlakatlariga xos talqini bizning sharoitimizga to‘g‘ri kelmaydi. Sababi, Sharq mamlakatlarida, xususan, O‘rta Osiyo respublikalarida tarixan shahar va qishloq o‘zaro chambarchas bog‘liq holda rivojlanib kelgan, bugungi shahar kechagi qishloq bo‘lgan. Shu nuqtai-nazardan qishloqlarning saralanishi, ularning yirikroqlarini shahar toifasiga o‘tkazilishi muammoni uzil-kesil hal qilmaydi; mamlakatimizda alohida shahar yoki qishloq joylar muammosi yo‘q, balki umumiy yashash joylar muammosi bor. Binobarin, shahar bilan qishloqni bir-biriga qarama-qarshi (muqobil) qo‘yib emas, ularning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini birgalikda hal qilib borish zarur. Shu sababdan qishloqlar rivojlanishi shaharlar, ayniqsa, kichik shaharlar taraqqiyoti bilan uzviy bog‘liq holda amalga oshirilib borishi kerak.

-jadval O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI SHAHAR VA QISHLOQ AHOLISI, URBANIZATSIYA KO‘RSATKICHIDAGI O‘ZGARISHLAR (aholi soni, ming kishi) Mintaqalar 2008 yil 2009 yil O‘zgarish, +,-shahar aholisi qishloq aholisi urbanizatsiya darajasi, % shahar aholisi qishloq aholisi urbanizatsiya darajasi, % shahar aholisi qishloq aholisi urbanizatsiya darajasi, % Qoraqalpog‘i ston Respublikasi 774. 5 820.9 48.5 814.6 801.1 50.4 +40.1 -19.8 +1.9 Viloyatlar: Andijon 716. 9 1734. 3 29.2 1338. 9 1161. 0 536 +378. 0 -573.3 +24. 4 Buxoro 456. 8 1109. 3 29.2 616.8 972.0 38.8 +160. 0 -137.3 +9.6 Jizzax 321. 2 758.3 29.7 520.7 577.6 47.4 +119. 5 -180.7 +17. 7 Navoiy 327. 8 501.2 39.5 416.7 422.6 49.6 +88.9 -78.6 +10. 1 Namangan 806. 3 1368. 0 37.1 1434. 1 783.1 64.7 +627. 8 -584.9 +27. 6 Samarqand 755. 0 2248. 4 25.1 1145. 8 1915. 8 37.4 +390. 8 -332.6 +12. 3

Sirdaryo 215. 8 477.2 31.1 290.7 412.7 41.3 +125. 1 -64.5 +10. 2 Surxondaryo 381. 3 1610. 8 19.1 756.2 1277. 6 37.2 +374. 9 -333.2 +18. 1 Toshkent 990. 8 1531. 6 39.3 1278. 3 1274. 3 50.1 +287. 5 -257.3 +10. 8 Farg‘ona 827. 2 2145. 0 27.8 1776. 2 1245. 9 58.8 +949. 0 -899.1 +31. 0 Xorazm 328. 1 1176. 1 21.8 523.9 1006. 9 34.2 +195. 8 -169.2 +12. 4 Qashqadaryo 616. 5 1892. 9 24.6 1116. 8 1446. 8 43.6 +500. 3 -446.1 +19. 0 Toshkent sh. 180. 0 - 100. 0 2206 - 100. 0 +26.0 - - O‘zbekiston Respublikasi (jami) 9698 .2 17374 .0 35.8 14236 .0 13297 .4 51.7 +4537 .8 - 4076.6 +15. 9 Jadval O‘zR Davlat statistika qo‘mitasi materiallari asosida hisoblab chiqilgan.

Adabiyotlar 1. A. Soliyev, M. Nazarov O’zbekiston qishloqlari. T- 2009 2. Qishloq joylar demografiyasi. T- 2005 3. Asanov.G.R. Aholi geografiyasi . T- 1978 y

O'xshashlar

Aholining hududiy taqsimlanishi va zichligi aholi manzilgohlari

Aholi migratsiyasi

Surxondaryo viloyati qishloq aholi manzilgohlarining soni va tarkibiy tuzilishidagi o`zgarishlar

Markaziy Osiyo qishloq hududlarida aholi takror barpo bo'lishining xususiyatlari va omillari

Urushlar va aholi o`sishi