Shimoliy Uzoq Sharq o`lkasi Kamchatka yarim oroli - Geografiya - Referatlar

Shimoliy Uzoq Sharq o`lkasi Kamchatka yarim oroli

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

119.5 KB

Ko'chirib olish

Shimoliy Uzoq Sharq o`lkasi Kamchatka yarim oroli Reja: 1. Geografik o`rni 2. Geologik tuzilishi rivojlanish tarixi va relifi 3. Iqlimi 4. Ichki suvlari 5. Tabiiy- geografik rayonlari

Shimoliy uzoq sharq, ya`ni Koriyak-Kamchatka o`lkasi SSS Pning eng chekka shimoli-sharqiy qismini egallaydi. Uning quruqlikdagi chegarasi Kolima tog` sistemasining sharqiy etaklari bo`ylab va qolgan xamma chegaralari esa dengizlardan utadi. Ulka tarkebiga Chukotka, Anadir –Penjina deprissiyasi, Koriyak tog`ligi, Kamchatka va Kuril orollari kiradi. Umumiy maydoni taxmenan 1 mln. Km .territoriya ma`muriy jixatdan Kamchatka oblasti bilan Magadan oblastining Chukotka milliy okrugiga qaraydi. Kuril orollari Saxalin oblastiga kiradi. O`lka unga orollarni xam qo`shib xisoblaganda, shimoldan janubga tomon taxminan 3000km cho`zilgan, Tinch okianning shimoliy soxillari bo`ylab katta yoy shaklida shimoliy kenglikning 72 dan 44 gacha chuzilib ketgan, materik qismi 70 bilan 51 shimoliy kengliklar orasida joylashgan. Chukotka yarim orolidagi dejnev burni butun Sovet Ittifoqining eng sharqiy nuqtasidir (169 40` g`arbiy kenglikda). Ulkaning quruqlikning sharqiy chekkasida va unga yaqin turgan orollarda joylashgan, geostruktura jixatidan yoshligi xamda bular bilan birga territorianing kattagina qismi Tinch okian vulkanlar mintaqasida joylashganligi Koriyak-kamchatka tabiatning butunlay uziga xos xususiyatlarining butunlay o`ziga xos xususiyatlarining tarkib topishiga sabab bo`lgan. O`lkaning iqlimi, uning meterikning sharqiy chekkasida joylashganligi tufayli musson harakteriga ega, biroq bu o`lka shimolda joylashganligidan ob-havoning yillik o`zgarishidagi musson iqlimiga xos belgilar Uzoq Sharqning janubidagiga nisbatan kuchsizroq namayon bo`ladi. Yong`inlar faslar bo`yicha anchagina bir tekis taqsimlangan. Masalan: Kamchatkaning maarkaziy qismlari bilan Uzoq Sharqning janubida (Xabarovsk rayoni) yil davomida bir xil maqdorda (taxminan 600) yong`in tushadi, ammo uning fasllar bo`yicha taqsimlanishi ancha farq qiladi. Kamchatkada Uzoq Sharqning janubidagiga qaraganda yilning sovuq davrida uch hissa, ko`p, yilning iliq davrida esa deyarli 1,5 hissa kam yong`in tushadi S.P Krasheninnikov 1739 yilning dastlabki uch oyini Quyi Kamchatka qalasida o`tkazdi, bu yerdan Kamchatka daryosining quyiladigan joyiga va uning yuqori qismiga borib keldi. U, meteorologik kuzatishlarni davom

ettirdi. Quyi Kamchatka qal`asining yaqindagina vayron qilingani, Sharqiy dengizga quyiladigan daryolar haqida, hayvon va qushlar haqida o`sha yerli kishilar bilan suhbatlashdi. U, Kamchatka ning quyidagan joyidan qatnashda Bolshereskkacha Sharqiy dengiz sohillarini bosib o`tdi. S.P Krasheninikov koryaklar to`g`risida ma`lumotlar to`plash uchun 1740 yilning dastlabki oylarida Quyi Kamchatka qal`asidan dengiz sohili bo`ylab shimolga yana bir safar qildi; Tigil daryosiga yetib kelgach shu daryo bo`ylab yuqoriga chiqdi va Xarchin qal`achasi orqali Quyi Kamchatka qal`asi orqali Quyi Kamchadal qal`achalari orqali o`tar ekan, u mahalliy, xalq bilan suhbatlashar va kamchadal tili to`g`risida mufassal yozib borar edi. S.P Krasheninnikov fevral oyining oxirida Yuqori qal`a orqali Bolshereskka junab, 1740 yil mart oyining oxirida bu yerga yetib keldi. S.P Krashennikov “Kamchadallarning aytganlari asosida yozilgan kamchadal xalqi to`g`risida tafsilot” degan o`zining birinchi etnografik asarini 1740 yilning iyun oyida Millerga yubordi va uni keyinchalik yangi ma`lumotlar bilan to`ldirishni mo`ljalladi. U, navbatdagi raport bilan birgalikda to`rtta yashikda va yetarli xaltada o`zi to`plangan hayvon, qush, baliqlarning tulumlarini, “ajnabiylar kiyimi” va boshqa buyumlarni yubordi. Miller bilan Gmelin Kamchatkaga o`zlari borishni xoxlamay, fanlar Akademiyasining ular o`rniga yuborilgan adyukti Adnoyunkti Stellerning yerga borishiga hartomonlama yordam berdilar. Steller bilan ekspediyaning akademik otryadida astronomiya va meteorologiya kuzatishlarini olib boruvchi professor Delyakroyer 1740 yilning sentyabr oyida Bol`shereskning quyidagigan joyiga keldilar. Stellerning kelishi S.P Krasheninnikov mavqiini tamoma o`zgartdi; Krasheninikov juda katta to`plash va tekshirish ishlarini olib boruvchi mustaqil rahbardan endi adyunkt Steller “ qo`l ostida”unga

tobi bo`lib ishlaydigan odamga a ylandi va Akademiyaning farmoyishiga asosan, butun to`plangan materiallarni va yozma tafsilotlarn Stellerning o`ziga topshirishga to`g`ri keladi. Miller bilan Gmelin S.P Krashenininikovning raportlarini va yuborgan buyumlarini olar ekanlar, ular 1739 yilning oktyabridan e`tiboran Krasheninnikov olib borayotgan ishlar katta ilmiy ahamiyatga ega ekanligiga va uning “ulug` faoliyati”ga Fanlar Akamediyasining diqqatini jalb qilaboshladilar. Gmelin Krasheninnikovdan olgan mateorologik kuzatishlarning natijalarini, iliq suvlarining tariflarini va hakozolarni hamda “Kamchatka xalqi haqida tafsilot” ( bu asarning birinchi redaksiyasi) ni va kamchatka xalqlari tilining lug`atini Akademiyaga yuborar ekan. 1739 yil 15 noyabrda : “O`z fanning mutaxassislari bo`lgan biz professorlar, uni yaxshilab o`qib chiqdik va bu yaxshi ishga samimiy quvondik. Krasheninikovning ana shu yuborgan ishidan yaxshiroq ish qilish oson emas” deb yozgan edi. Geologik tuzilishi rivojlanish tarixi va relifi Mezozoyga qadar bo`lgan taraqqiyot bosqichlari o`lka territoriyasining tarkib topishida katta rol o`ynamagan. Bu xaqda uncha katta bo`lmagan qoldiq massivlar va biloklar dalolat beradi. Bu m,assiv va biloklarning burmalangan asoslari (Chukotka massivi, aniklinoriyning qadimiy yadirolari) kimbirdan oldin va paleozoyda vujudga kelgan. Paleozoyning oxiri va mezazoyning boshlarida o`lkaning shimoliy qismi Verxoyana –Chukotka geosinklinalining sharqiy chekkasi bo`lib, unda chukindi jinslar tez to`plana borgan. Mezazoy burmalanishida, ya`ni geyosinklinal tugagan vaqtda,o`lkaning shimoliy chekkalaridagi strukturalar (Chukotka burmali zonasi) paydo bo`ldi. Burmalar xosil bo`lishi bilan birga giranitoidlarning intruziyalari xam chiqib

kelgan bu intiruziyalarda boy ruda konlari (oltin, qalayi) vujudga kelgan. Quyi bo`r davrida bu yirda xuddi qo`shni kolima o`lkasidagidek, tog` rel`efli quruqlik vujudga keldi va continental taraqqiyot davri boshlandi. Bu vaqtda territorianing qolgan xamma joylarining Tinch okean (Nippon) geosnklinalining shimoliy qismi egallab yotgan. Mezazoy va alp orogenezlari oralig`idagi davrda yosh geosinklinalda unga shimol va g`arb tomondan tutashib turgan materik va orollarining yuvilishi xisobiga chukindi jinslar to`plana brogan. Chukindi jinslarning yo`planishi bilan birga suv osti vulqonlari otilib turgan. Territoriya asosiy qismining tarkib topishida alp tektoginezi xal qiluvchi axamiyat kasb etgan. Bu tektogenez bir qancha bosqichlarda nomoyon bolgan, bulardan eng asosiylari uchta : yuqori oxirida (Kamchatka) miosenda(Aleut), pliosen bilan plestosen chegarasida (saxalin). Alp burmalanishining ana shu bosqichlari vaqtida bo`r, paleogen va neogen yotqiziqlari ketma-ket burmalangan. Shimoliy- sharqiy yo`nalishdagi burmali strukturalar vujudga kelishiga mos bo`lgan. Tog`lar hosil bo`lishi bilan birga bir necha marta qayta takrorlangan chuqur tektonik yorilishlar ruy bergan, ularning asosiy yo`nalishi burmalanishlari yo`nalishiga mos bo`lgan., ya`ni ular ham shimoli-sharqqa cho`zilgan. Alp tektogenezi mobaynida butun o`lkani qamrab olgan vulkan harakatlari odatdagidan tashqari kuchli bo`lgan. To`rtlamchi davrda ham tektonik harakatlar juda aktiv davom etgan. Ba`zi bir joylarda to`plamchi davr jinslari burmalanib, yassi markazlar hosil qilgan, shimoli g`arb tomonga cho`zilgan, ya`ni burmali strukturalar va uchlamchi davrning eski qirg`oqlariga kundalang holdagi juda ko`p yorliqlar paydo bo`lgan. Natijada burmali strukturalar alohida-alohida palaxsalarga bo`linib ketgan. Yosh tektonik o`zgarishlar bilan birga vulkan harakatlari kuchaygan., juda ko`p bazalt lavalari oqib chiqqan. Strukturalar hosil qiluvchi aktiv harakatlar hozirga qadar ham davom etmoqda. O`lkada ro`y berayotgan hususan hozirgi zamon vulkan

harakatlari tez-tez bo`lib turadigan zil-zillar ana shunday dalolat beradi. O`lka hali ham geosinklinal taraqqiyot bosqichida turibdi. Pleystosenda yosh tog`larni to`rt marta muz bosgan. Koryak tog`larida maksimal muz bosish davridagi muzlar tog` qoplam muzlari harakterida bo`lgan. Muzlik tillari tog` etaklariga, sharqda esa dengiz tushib brogan. Usha vaqtda Oxota dengizining katta qismi o`rnida quruqlik bo`lgan. Kamchatka yarim oroli bilan Kuril orollari Evrosiyo kontenentining sharqiy chekkasi edi. Evrosiyo Shimoliy Amerika quruqligi bilan tutashib turgan. Bering dengizining shimoliy qismi o`rnidagi quruqlik ular orasida ko`prik xizmatini o`tagan. O`lka organik dunyosining rivojlanishi qo`shni territoriyalar bilan yaqin alohida ruy bergan va ular bilan umumiy yo`nalishiga ega bo`lgan. Pleystosenning oxirida hozirgi qirg`oq chiziqlari tarkib topgan. Kuril orollari ey shaklida 1200 km cha masofaga cho`zilgan. Bu orollar ikkita tizma tog` sistemasidan iborat bo`lib, ularning poydevori dengiz tagiga cho`kib ketgan. Kuril orollari yoyida uncha chuqur bo`lmagan ko`p bo`g`ozlar orqali ajralgan 30 dan ortiq orol bor. Qoyali orollar mavjud. Kuril orollari Kamchtka yarim oroli sharqiy yarmining tektonik davomi hisoblanadi. Orollarda 39 ta harakatdagi vulkan bor. Yosh vulkanlar bilan birga orollar yoyining har ikkala tomonida chuqur okean botiqlarlari joylashgan. Orollardagi tog`larning o`rtacha balandligi 800-100m. butun gryadaning eng baland nuqtasi Atlasov orolidagi Alaid vulkani 2339 m. Bu yerda vulkan releffining deyarli barcha tiplari – vulkan tizmalari, vulkan tog`liklari va yakka konuslar bor(G. V.Korsunskaya, 1958). Tizma tog`lar andezit, andezit –bazalt, kamroq basalt va liparitlardan tashkil topgan. Yirik orollarda qadimda dengiz terrasalari bo`lgan sertepa baland tekisliklar bor. Qirg`oq bo`yidagi ko`p tekisliklar kelib chiqishi jihatidan aralash ( vulkanli allyuvial dengiz) harakteriga ega. Orollarning iqlimiga mo`tadil, dengiz iqlimidir. Qish nisbatan iliq, yoz esa salqin keladi, yong`in ko`p. yong`in – sochin yil davomida ancha bir tekis taqsimlangan.

Gryadaning shimoliy qismidagi orollar yer bag`irlab o`suvchi kedr, alxacha, Kamchatka chetanlari bilan qoplangan S.P Krasheninikov koryaklar to`g`risida ma`lumotlar to`plash uchun 1740 yilning dastlabki oylarida Quyi Kamchatka qal`asidan dengiz sohili bo`ylab shimolga yana bir safar qildi; Tigil daryosiga yetib kelgach shu daryo bo`ylab yuqoriga chiqdi va Xarchin qal`achasi orqali Quyi Kamchatka qal`asi orqali Quyi Kamchadalqal`achalari orqali o`tar ekan, u mahalliy, xalq bilan suhbatlashar va kamchadal tili to`g`risida mufassal yozib borar edi. S.P Krasheninnikov fevral oyining oxirida Yuqori qal`a orqali Bolshereskka junab, 1740 yil mart oyining oxirida bu yerga yetib keldi. S.P Krashennikov “Kamchadallarning aytganlari asosida yozilgan kamchadal xalqi to`g`risida tafsilot” degan o`zining birinchi etnografik asarini 1740 yilning iyun oyida Millerga yubordi va uni keyinchalik yangi ma`lumotlar bilan to`ldirishni mo`ljalladi. U, navbatdagi raport bilan birgalikda to`rtta yashikda va yetarli xaltada o`zi to`plangan hayvon, qush, baliqlarning tulumlarini, “ajnabiylar kiyimi” va boshqa buyumlarni yubordi. Miller bilan Gmelin Kamchatkaga o`zlari borishni xoxlamay, fanlar Akademiyasining ular o`rniga yuborilgan adyukti Adnoyunkti Stellerning yerga borishiga hartomonlama yordam berdilar. Steller bilan ekspediyaning akademik otryadida astronomiya va meteorologiya kuzatishlarini olib boruvchi professor Delyakroyer 1740 yilning sentyabr oyida Bol`shereskning quyidagigan joyiga keldilar. Stellerning kelishi S.P Krasheninnikov mavqiini tamoma o`zgartdi; Krasheninikov juda katta to`plash va tekshirish ishlarini olib boruvchi mustaqil rahbardan endi adyunkt Steller “ qo`l ostida”unga tobi bo`lib ishlaydigan odamga aylandi va Akademiyaning farmoyishiga asosan, butun to`plangan materiallarni va yozma tafsilotlarn Stellerning o`ziga topshirishga to`g`ri keladi.

Miller bilan Gmelin S.P Krashenininikovning raportlarini va yuborgan buyumlarini olar ekanlar, ular 1739 yilning oktyabridan e`tiboran Krasheninnikov olib borayotgan ishlar katta ilmiy ahamiyatga ega ekanligiga va uning “ulug` faoliyati”ga Fanlar Akamediyasining diqqatini jalb qilaboshladilar. Gmelin Krasheninnikovdan olgan mateorologik kuzatishlarning natijalarini, iliq suvlarining tariflarini va hakozolarni hamda “Kamchatka xalqi haqida tafsilot” ( bu asarning birinchi redaksiyasi) ni va kamchatka xalqlari tilining lug`atini Akademiyaga yuborar ekan. 1739 yil 15 noyabrda : “O`z fanning mutaxassislari bo`lgan biz professorlar, uni yaxshilab o`qib chiqdik va bu yaxshi ishga samimiy quvondik. Krasheninikovning ana shu yuborgan ishidan yaxshiroq ish qilish oson emas” deb yozgan edi. Miller ham 1739 yil 14 noyabrda Fanlar Akademiyasining prezidentiga S. P Krasheninnikov to`g`risida huddi sh tarzda xat yozgan edi. S.P Krasheninnikovning g`oyat muhtojlakda yashayotganligi takidlab, ularning har ikkovi Krashenninikovning maoshini oshirishni suradilar, shu munosabat bilan fanlar Akademiyasi ba haqda Senatga ikki marta iltimos kiritdi. 6 Professorlarning S.P Krasheninning to`g`risidagi yaxshi fikrlari ham, Stellerning uning ishlari bilan bevosita tanishuvi ham, Steller bilan Krasheniningkov o`rtasida yaxshi munosabat o`rnatishga yordam bermadi. Agar shunday munosabat o`rnatilganda, bu munosabat ularning Kamchatkani birgalashib tekshirish ishlarini rivojlantirib yuborish mumkin edi. Steller kelganidan so`ng S.P Krashenininikov o`zining avvalgi planiga asosan, Kamchatka bo`ylab yana bir safar qildi; u, 1740 yil noyabr oyining oxirida Bolshereskdan Yuqori va Quyi Kamchatka qal`alari orqali olen koryaklari junadi; S. P Krashenninikovning safari muvaffiqiyatsiz bo`ldi, chunki “utkoloskli va podkarli koryaklar xoinlik qilib, birnecha kazak va xizmatmatchi odamlarni turib uldirdilar” Krashenninikov 1741 yil mart

oyining boshida Bolshereskka qaytib keldi. S.P Krasheninikov kelganidan uch kun o`tgandan keyin Stellerdan “order” oldi, bu order 1741 yil yozida Irkutskka junab ketish kerakligini bildirar edi. Steller bu safarning Krashenninikov qaytib kelmasadn oldin mo`ljallab qo`ygan edi; Steller Gmelinga 1 martida yozgan xatida, bu safarni Delyakroyer bilan kelishib qilganini xabar qildi; Delyakroyek ham, Steller kabi, 1741 yilning yozida Bering va Chirikov bilan birgalikda “Amerika voyajiga” junamoqchi edi. Stellerning aytishicha, Krashenninikov Kamchatka turuchi akademiya otryadi xodimlariga tegishli maoshni olib kelish uchun Irkutskka borishi kerak edi. Steller yana shu xatida Krasheninnikovni yurishdan asosiy maqsad Krasheninikov Gmelinni kutib olishini (uning kelishini xamon Kamchatkada kutar edilar) va Gmelin Kamchatkadagi ishlarning axvolini undan bilib olib, bu ma`lumotlarni o`z manfaati uchun ishlatishi kerak edi. Steller Krasheninnikovga orderni imzolab bergandan so`ng, ikkinchi kuni Bolshereskdan Avachin qo`ltig`iga junab ketdi. Bu yerda “Muq. Pyotr” va Muq. Pavel” ekspediyasining kemalari turgan edi. S.P Krasheninnikov Stellerdan so`nggi ko`rsatmalarni olish uchun Kamchatkani yana bir marta bosib o`tishga majbur bo`ldi. S.P Krasheninikov Bolshereskka qaytib kelib, o`zida bo`lgan davlat kitoblari asbob va materiallarni Gorlanov degan studentga topshirdi va may oyining oxirida Yakutskka junab ketdi. Iqlimi Orollarning iqlimiga mo`tadil, dengiz iqlimidir. Qish nisbatan iliq, yoz esa salqin keladi, yong`in ko`p. yong`in – sochin yil davomida ancha bir tekis taqsimlangan. Gryadaning shimoliy qismidagi orollar yer bag`irlab o`suvchi kedr, alxacha, Kamchatka chetanlari bilan qoplangan. O`rta gryada orollariga tog`larning chimli tuproqlarlaridagi park tipidagi qayrog`och bargli

qayinzorlar xosdir. Daryo vodiylarida va dengiz bo`yidagi tekisliklarda o`tloqlar va botqoqliklar tarqalgan. Tog` cho`qqilari tosh sochilmalari va vereshchatniklar bilan qoplangan. Gryadaning janubiy orollarida o`rmonlar igna va keng bargli daraxtlardan tashkil topgan. Tog`larning quyi bosqichlarida dub, quril tilog`ochi Saxalin eli va pixtasidan iborat o`rmonlar o`sadi. Daraxtlar tagida kuril g`arovi juda kam ko`p. eng janubda chirmovuqlar, doimiy yashil butalar va daraxtlar(magnoliya) ko`p uchraydi. Janubdagi orollarda yana park tipidagi qayrag`och bargli qayin o`rmonlari ko`p jaylarni egalaydi. Tuproqlar qoplamida chidamli podzol va tog` podzol tuproqlari eng ko`p tarqalgan. Daryolar vodiylarida va tekisliklarda chimli tuproqlarda o`suvchi har xil o`tli va ro`vak-turli o`tli o`tloq assosiyasiyalar tarqalgan. O`tloqlardagi o`tlar qalin, baland va turlarga boy. Kuril orollari hayvonot dunyosi uchun Manchjuriya va Oxota-Kamchatka faunalarining aralashib ketganligi harakterlidir. Oxota-kamchatka faundasi, eng janubiy orollardan tashqari, boshqa joylarda eng ko`pchilikni tashkil etadi. Dengiz sohillaridagi hayvonlar ayniqsa tipikdir. Bu yerlarda qush bozorlari qirg`oq bo`ylarida suzuvchi deb ataladigan tyulenlar hamda dengiz mushuklarining makonlari joylashgan. Kuril gryadalari yonidan baliqlarm dengiz sut emizuvchilari, qushlarning asosiy mavsumiy migrasiya yo`llariga o`tadi. O`lkada tekshirilgan mineral resurslari ko`p emas. Chukotka yarim orolida qalayi va polimetall rudalari uchraydi. Komandor orollarida sof mis (Medniy orolida) bor. Koryak tog`larida simob rudasi borligi (Lyanganay va boshqalar) aniqlangan, tarkibida mis bo`lgan molibden ruda konlar ochilgan, oltin bor. Kuril orollarida oltin, mis kumush rudalari, qo`rg`oshin jalvasi va ruh abmankalari asarlari aniqlangan. O`lka territoriyasida xrom topilganligi ma`lum nikel konlari bo`lishi mumkin. Yoqilg`i bazasi yetarli.

Toshko`mirning (Kamchatka yarim orolidagi Nyapan va Hayryuzov konlari) va Korf ko`zfazi rayonida qo`ng`ir ko`mirning anchagina zapaslari bor) . Kamchatkaning birinchi tekshiruvchisi rus, ilmiy etnografiyasiga asos slogan Stepan Petrovich Krasheninnikov 1713 yil 29 oktyabrda Moskvada tug`ildi; u preobrajensk polki soldatining o`gli edi. S. P. Krasheninnikov hayotining dastlabki yillari to`g`risida ma`lumotlar saqlangan emas, uning haqidagi birinchi xabarlar 1732 yilgagina oiddir. U shu yili, ya`ni 1732 yili Moskvadagi slavyan-grek –latin akademiyasining 12 studenti blan birga Ikkinchi Kamchatka ekspedisiyada ishtirok etish uchun Moskvadan Peterburg fanlar Akademiyasiga yuborildi. Krasheninnikov Moskva akademiyasining logika, fizika va metafizikani o`rgatadigan “falsafa maktabining so`nggi sinf o`quvchisi” bo`lib, Peterburgga junab ketayotgan studentlar ro`yhatida birinchi o`rinda turar edi. Bu oliy maktabda yetti yil o`qib, barcha ma`lumotlarni muvaffaqiyat bilan o`rganganligi ko`rsatiladi. U latin tilini mukammal o`rgandi va umumiy ma`lumotlar fanlaridan yetarli bilimga ega bo`ldi. Stepan Krasheninnikov va uning sheriklari 1733 yilning boshida fanlar Akademiyasiga keldilar va bu yerda ularni sinovdan o`tkazdilar. Kelganlardan eng yaxshilarini kelajak ekspedisiya ishlariga tayyorlayboshladilar, bular ichida Krasheninnikov birinchi o`rinda turar edi. 1733 yilning avgust oyiga qadar ular professor I. G. Gmelin va G.F. Millerning botanika, zoologiya, geografiya va boshqa fanlardan leksiyalarini eshitdilar. Shu yilning avgust oyida ular bilan birga Stepan Krasheninnikov, Fyodor Popov, Luka Ivanov Vasiliy Tretyakov va Aleksey Gorlanovlardan iborat besh student Kamchatka ekspediyasiga junatdilar. S. P. Krasheninnikov ekspedisiyada deyarli to`qqiz yil bo`lib, 1743 yilning boshidagina Peterburgga qaytib keldi.

S.P Krasheninnikov 1733-1736 yillarda G`arbiy va Shimoliy Sibirdagi ekspedisiya brogan joylarning tabiat sharoitlarini o`rganish ustida asosan Gmelin bilan ishlab shu yillaro bir necha marta mustaqil safarlar ham qildi. Bu safarlar to`g`risidagi uning muhim hisobotlari saqlanib qolgan: masalan, u, 1734 yil avgust oyida Kolivask zavodlariga sayohat qildi; 1735 yilning boshida eski yozuvlarni o`rganish maqsadida Enisey daryosi bo`ylab uning yuqori oqimiga ko`rsatildi. 1735 yilning iyul-avgust oylarida Onon daryosining iliq suvlariga bordi; 1736 yilning yanvar-fevral oylarida Barguzinsk qal`achasiga bordi. Usha yilning avgust oyida Vitimo daryosi bo`ylab uning yuqori qismiga safar qildi. S.P Krasheninnikov bu safarlari vaqtida tabiiy tarixiy ma`lumotlar to`plabgina qolmasdan, balki geografik, etnografik va tarixiy ma`lumotlarni ham to`pladi. Ichki suvlari Yong`inlar faslar bo`yicha anchagina bir tekis taqsimlangan. Masalan: Kamchatkaning maarkaziy qismlari bilan Uzoq Sharqning janubida (Xabarovsk rayoni) yil davomida bir xil maqdorda (taxminan 600) yong`in tushadi, ammo uning fasllar bo`yicha taqsimlanishi ancha farq qiladi. Kamchatkada Uzoq Sharqning janubidagiga qaraganda yilning sovuq davrida uch hissa, ko`p, yilning iliq davrida esa deyarli 1,5 hissa kam yong`in tushadi. Bunga sabab shuki, Uzoq Sharqning shimolida qishda ko`pincha Arktika fronrining Oxota tarmog`i siklonlari o`tadi, bundan tashqari, o`lkaning shimolini yilning shu davrda Tinch okeanning shimoliy qismida (Aleut barik minimymi) jadal hosil bo`ladigan siklonlarning g`arbiy qismidagi frontlar egallaydi. Yozda siklon hosil bo`ladigan mintaqa ancha janubroqdan o`tganda, Uzoq Sharqning shimoliga siklonlar januvbdagiga nisbatan ancha kuchsiz holda, uncha aktiv bo`lmagan frontlar bilan yetib keladi. Quruqlikda shu kengliklarda joylashgan boshqa oblastlarga qaraganda o`lkada yong`inlar ayniqsa qish vaqtida ancha ko`p tushadi, tempraturalarning

yillik amplitudasi esa birmuncha kichik. Qishda Sibirning bu o`lkaga qishni qor qoplami vujudga keladi. Shimolida havo harorati SSSR dagi shu kengliklarga nisbatan eng past bo`ladi. Shu sababli bu yerda o`simliklar zonalarining chegaralari janubga tomon eng uzoq chekingan. Uzoq Sharq shimoli daryolaruning tuyinishida o`lka janubidan farq qilib, qor suvlari katta o`rin tutadi, shu bilan birga yomg`ir suvlari ham muhim rol uynaydi. Daryolarda suv bahorda va yoz-kuz vaqtlarida eng ko`p bo`ladi. Bu daryolar suv rejimi bo`yicha shimoliy Uzoq tipiga (kichik tip) kiradi. O`lkada tabiiy sharoitlarning kenglik zonalligi yaqqol ifodalangan. Kenglik zonalligi o`lkaning hamma joylarida balandlik mintaqlari bilan birga uchraydi. Landshaft chegaralarining materikdagi oblastlarga nisbatan janub tomon ko`p surilganligi SSSR bo`yicha eng ko`p va balandlik mintaqalari chegaralarining past joylashganligi harakterlidir. S.P Krasheninnikov Kamchatkada turishining birinchi oylaridayoq buyerdagi hayvon, parranda, baliq, daraxt va o`tlarning ruscha va kamchadalcha nomlari ro`yhatini tuzdi, “Bu yerda yashovchi xalqning dinniy etiqodi, turmushi va boshqa odatlari haqida”gi, Penja dengiziga quyiladigan daryolar haqidagi ma`lumotlarni to`plash uchun mufassal plan tuzib chiqdi; shundan keyin u, joylarning o`ziga borib ma`lumotlar to`plash uchun Kamchatkaning turli qismlariga sayohat planini ishlab chiqdi. Kamchatkaning turli qismlariga sayohat planini ishlab chiqdi. S.P Krasheninnikov tez orada tarixiy ma`lumotlarni, ya`ni “Kamchatkada hammadan oldin kim oldin kim bo`lgan va u kim tomondan va avval qaysi joyi istilo qilingan va nima uchun U Kamchatka deyiladi” degan ma`lumotlarni yig`aboshladi. U, Bolsheresk, Yuqori Kamchatka va Quyi Kamchatkadagi mahalliy idoralardan tegishli rasmiy ma`lumotlarni talab

qilib olib, Kamchatkaning usha vaqtdagi axvoli haqida ham materiallar to`pladi. S.P Krasheninikov 1738 yil yanvar oyida sherigi “pishchik” Osip Argunov va ikki xizmatchi bilan birga Kamchatkaga ya`ni: Bolshoy Baani daryosining tarmoqlaridan biridagi iliq buloqlarga va Avachadagi “yonar” toqqa birinchi marta safar qildi. Birinchi va undan keyingi safarlari tugaganidan so`ng, Krasheninnikov harqaysi safarining tafsilotini tuzardi va bu tafsilotni boshqa to`plangan narsalar bilan birga qo`shib Gmelin bilan Millerga yuborar edi. S.P Krashenininikov Bolshaya daryosining qo`yiladigan joyida suvning ko`payishi va kamayishining kuzatib turish uchun iyun oyining o`tlarida shu yerda ustun o`rnatgani junaydi. U daryoning quyiladigan joyida yashab, baliq va qushlarni daryoning quyidagan joyida yashab, baliq va qushlarni tasvirlab yozdi va ularning tulumlariga somon tiqib qoltirildi, u yerda o`suvchi o`tlarni yig`di. Bolshereskka qaytib kelaganida uning “Kurilcha” yuborgan xizmatchisi Stepan Plishkin ham kelgan edi. Stepan Plishkin Lopatka va 1 ichi hamda 2 ichi Kuril orollariga qilgan safari to`g`risida mufassal raport berdi va ancha hayvonlar hamda yaponlarga tegishli ancha buyumlar, qurillar kiyimi va hamda ikki qurilni olib kelgan edi. S.P Krasheninnikov kelgan odamlardan quril tilidagi so`zlarni yozib oldi, ularning dinlari, urf-odatlari va uzoq Kuril orollaridagi axvol to`g`risida birqancha ma`lumotlar yig`di. S.P Krashenninikov 1738 yilning ikkinchi yarmida ham tinmay ishladi. U to`plagan o`simliklarning namunalari, qotirilgan qushlar va hakozalar bilan birga 1737-1738 yillarda tuzgan geografik, botanik va boshqa tafsilotlatlarini, hamda boshqa kishilarning tuzgan tafsilot va vedomostlarini 1738 yil sentyabr oyining boshida professorlarga yubordi. 1738 yilning oxirids Yuqori va Quyi Kamchatkadagi qal`achalarga safarlar qildi, bu safarlar g`oyat katta natijalar berdi; S.P Krashennikov Kichik daryo bo`yidagi “ajnabiylar bayramida” ishtirok qildi va uni mufassal tasvirlab

yozdi. Yuqori Kamchatka qa`lasida esa, unda bo`lgan katta arxivning eski ishlarini tekshirish bilan shug`ullandi. S.P Krasheninnikov Kamchatkada turishining birinchi oylaridayoq buyerdagi hayvon, parranda, baliq, daraxt va o`tlarning ruscha va kamchadalcha nomlari ro`yhatini tuzdi. Tuproqlari o`simliklari va hayvonot dunyosi Shimoliy Uzoq Sharq o`lkasi territoriya jihatidan etarli darajada bog`lanmagan bir qancha tabiiy oblastlarni birlashtiradi. Biroq bu oblastlar tabiatning ularga tabiiy – geografik o`lka sifatida ichki baxsh etuvchi va uzoq sharq shimolini, umuman SSS ning boshqa qismlaridan farqlantiruvchi ko`pgina umumiy hususiyatlari egadir. O`lka juda kam yosh geologik struktrularga ega. Bu o`lka joylashgan zona hozirgi zamon geosinklinal rejimini o`z boshidan kechirmoqda. Kamchatka va Kuril orollar hozirgi zamon aktiv vulkanizm oblastlari bo`lib hisoblanadi. Uzoq Sharqning geologik tuzilishi uchun anchagina o`zgargan eng yangi alp strukturtalari bilan birga qo`shilib ketgan burmali strukturalar va yirik yoriqlarning shimoliy, shimoli sharqiy yo`nalishdagi ifodanlanganli harakterlidir. To`rtlamchi davrning uchlamchi davr burmali strukturalariga kundalang yotgan chuqur yorliqlari o`lkaning relefiga odatda alp orogenizi oblastlariga xos bo`lmagan bo`rmali-paxsali qiyofa baxsh etadi. O`lka territoriyasining geologic tuzilishiga kaynozoyning effiziv jinslari : andezit, endezit- bazaltralari juda katta rol uynaydi. Uzoq sharq shimolining tektonik-strukturali relefi hususiyatlari uning geoglogik tuzilishi bilan juda bog`langan. Bu yerda vulkanik relef tiplari; vulkan konuslari va tizmalari, lava qoplamlari hosil qilgan yassi tog`lik va pla[torlar keng tarqalgan va yaqqol ifodalangan. O`lkaning iqlimi, uning meterikning sharqiy chekkasida joylashganligi tufayli musson harakteriga ega, biroq bu o`lka shimolda joylashganligidan ob-havoning yillik o`zgarishidagi musson iqlimiga xos belgilar Uzoq Sharqning janubidagiga nisbatan kuchsizroq namayon bo`ladi. Yong`inlar

faslar bo`yicha anchagina bir tekis taqsimlangan. Masalan: Kamchatkaning maarkaziy qismlari bilan Uzoq Sharqning janubida (Xabarovsk rayoni) yil davomida bir xil maqdorda (taxminan 600) yong`in tushadi, ammo uning fasllar bo`yicha taqsimlanishi ancha farq qiladi. Kamchatkada Uzoq Sharqning janubidagiga qaraganda yilning sovuq davrida uch hissa, ko`p, yilning iliq davrida esa deyarli 1,5 hissa kam yong`in tushadi. Bunga sabab shuki, Uzoq Sharqning shimolida qishda ko`pincha Arktika fronrining Oxota tarmog`i siklonlari o`tadi, bundan tashqari, o`lkaning shimolini yilning shu davrda Tinch okeanning shimoliy qismida (Aleut barik minimymi) jadal hosil bo`ladigan siklonlarning g`arbiy qismidagi frontlar egallaydi. Yozda siklon hosil bo`ladigan mintaqa ancha janubroqdan o`tganda, Uzoq Sharqning shimoliga siklonlar januvbdagiga nisbatan ancha kuchsiz holda, uncha aktiv bo`lmagan frontlar bilan yetib keladi. Quruqlikda shu kengliklarda joylashgan boshqa oblastlarga qaraganda o`lkada yong`inlar ayniqsa qish vaqtida ancha ko`p tushadi, tempraturalarning yillik amplitudasi esa birmuncha kichik. Qishda Sibirning bu o`lkaga qishni qor qoplami vujudga keladi. Shimolida havo harorati SSSR dagi shu kengliklarga nisbatan eng past bo`ladi. Shu sababli bu yerda o`simliklar zonalarining chegaralari janubga tomon eng uzoq chekingan. Uzoq Sharq shimoli daryolaruning tuyinishida o`lka janubidan farq qilib, qor suvlari katta o`rin tutadi, shu bilan birga yomg`ir suvlari ham muhim rol uynaydi. Daryolarda suv bahorda va yoz-kuz vaqtlarida eng ko`p bo`ladi. Bu daryolar suv rejimi bo`yicha shimoliy Uzoq tipiga (kichik tip) kiradi. O`lkada tabiiy sharoitlarning kenglik zonalligi yaqqol ifodalangan. Kenglik zonalligi o`lkaning hamma joylarida balandlik mintaqlari bilan birga uchraydi. Landshaft chegaralarining materikdagi oblastlarga nisbatan janub

tomon ko`p surilganligi SSSR bo`yicha eng ko`p va balandlik mintaqalari chegaralarining past joylashganligi harakterlidir. O`lkaning tundrazonasida tinch okean qirg`oqlariga hos bo`lgan qiyoq- momiq boshli boshli do`ngli tundalar hukmronlik qiladi. O`rmon –tundra (kedr tundrasi) uchun esa er bag`irlab o`suvchi qedrlardan tashkil topgan o`ziga xos past bo`yli o`rmonlar tipikdir. O`rmon zonasining tuproq –o`simlik qoplami juda ham o`ziga hos harakterga ega. O`rmonlarda toshqayin (Betila Ermani) eng ko`p tarqalgan. Ular juda ham bo`liq o`t qoplami bo`lgan sof toshqayin siyrak o`rmonlarni hosil qiladi. O`tlar yon bag`irlarni tog` etaklaridan to o`rmonlardagi chumli tuproqlar o`ziga xosdir. Umuman, bu tipdagi, landshaftlar Tinch okean bo`yidan hech qayerda uchramaydi. O`rmonlar chegarasidan yuqorida er bag`irlab o`suvchi kedrlar,olxalar va boshqa o`simliklardan tashkil topgan qalin butazorlar eng xarakterlidir. Daryo vodiylarida o`ziga xos, boshqa joyda uchramaydigan, Tinch okean bo`yi bashoqli – turli o`tli o`tloqlar keng tarqalgan. Bunday o`tloqlar o`lkadan tashqarida faqat Saxalin orolida uchraydi. O`lkaning faunasi Sharqiy Arktika, Bering yoki Oxota- Kamchatka va Manchjuriya tiplariga kiradi. Dengiz sohillaridagi hayvonlar orasida qimmatli hayvonlari ko`p. Tabiiy- geografik rayonlari

Uzoq Sharqning shimolida beshta tabiiy –geografik oblast: Chukotka, Anadir, Penjina, Koryak, Kamchatka,Kuril oblastlari ajratiladi. a) O`rtaliq tizma Oblastning katta qismini Chukotka tog`ligi egalaydi. U mezozoy davrida tarkib topgan chukotga antiklinoriy zonasiga mos keladi. Tog`likning o`rtacha balandligi 1000 m., eng baland eri 1508m. tog`lar asosan qumtosh va slaneslardan tuzilgan. Hamma joylarda mezozoyning intruziv intruziv granitlari, tog`likning janubi – sharqiy qismida ( chukotka yarim orolning janibiy yarmi) kaynazoy effizivlari ko`p. Yarim orolning shimoliy yarmida Chukotka past tog`li massivi joylashgan, bu massivning yadrosi kembriydan avval vujudga kelgan kristalli jinslardan tashkil topgan. Tog`likda umuman kutarilib turgan zaminida gorstlar va grabenlar juda ko`p. Tog`larning ba`zi joylarida qadimgi muzliklarning yon bag`irlarini o`yib yuborgan shakllari yaqqol ifodalangan ,vodiylar va tog` etaklaridagi tekisliklardan ostki morenalarning qoplamlari uchraydi. Tog`likka shimol tomondan qirg`oq buyi Vankarem abrasion-akkumulyativ pasttekisligi tutashib turadi. Oblastning iqlimi subartika, bir oz kontinentaldir. Tog` oldi teksliklarida iyul oyi harorati 4-8 C,yanvarniki esa -24Cdan (sharqiy sohilda ),oblastning g`arbiy qismida -32Cgacha boradi. Iqlimning qattiqligi kuchli shamollar va tez-tez buladigan qor bo`ronlari tufayli yanada ortadi. Yillik yog`in miqdori g`arbdan sharqqa tomon 250mm dan 500mm gacha ortib boradi. Sohil bo`yi tekisliklari uchun qiyoq-momiq boshli do`ngli tundralar vaernikli tundralar xarakterlidir. Tog`larning qiya yon bag`irlarida lishaynikli (kladoniyali)tundralar,qori kam bo`ladigan tik bag`irlarda esa butachalar ko`p bo`lgan (driadali) tundralar tarqalgan. Tog`larda tundralardan yuqorida katta maydonlarni o`simligi juda ham oz bo`lgan Arktika toshloq sahrolari egallaydi. Oblastning hayvonot dunyosida Sharqiy Arktika faunalarining xususiyatlari eng yaqqol nomoyon bo`lgan ,bu erda Shimoliy Amirika tundiralariga xos hayvonlar boshqa joylardagiga qaraganda eng ko`p uchraydi. Sharqiy vulokonlar platolar Mayn antiklinal do`ngligi ajratib turgan Anadir va Penjina botiqlaridan iborat bo`lgan tektonik depressiyani egallaydi .Rel`efga

cho`kmalarga ko`l- allyuvial shag`allari ,qumlari va qumloqlaridan tarkib topgan Anadir va Penjina pasttekisliklari mos keladi. Tekisliklardan uncha baland bo`lmagan kryajlar (Anadir daryosining chap sohilidagi Ushkan`e tog`lari Penjina kryaji va boshqalar) ko`tarilib turadi. Tekisliklarni balandligi 600m gacha etadigan Mayin yassi tog`ligi bir-biridan ajratib turadi. Oblast Tinch okean yonida joylashganligi tufayli uning iqlimi uncha kontinettal emas. Iyulning o`rtacha tempraturasi tekisliklarda 8-12 C, yanvarda-24 C, dan (janubiy-g`arbda) bo`ladi. Qishda ayniqsa, uning birinchi yarmida kuchli shamollar va tez-tez qor bo`ronlari bo`lib turadi. Yog`inlar 400-500 mm tushadi ( ichki Yana- Kolima tekisliklariga qaraganda 2 hissa ko`p) va bu yog`inlar yil bo`yi ancha bir tekis taqsimlangan. Oblastdagi eng yirik daryolaa Anadir va Penjina, ular o`z suvlarini Bering va Oxota dengizlariga quydi. Anadir havzasining maydoni 22 ming km2 daryoning uzunligi 1170 km, yillik o`rtacha suv sarfi 1400 m/sek. Daryoning yuqori oqimlari tog` harakteriga ega, o`rta va quyi qismlarida keng, etilgan vodiyda oqadi. Anadirning yirik irmoqlari-Mayn, Belaya. Penjina daryosi hamma jihatdan Anadirdan 2 hissa kichik. Daryolar asosan qor suvidan tuyinadi, chunki sovuq davrda qor ancha ko`p tushadi. Anadir –penjina oblastida yassi tekisliklarda mox –o`t botqoqliklari bo`lgan qiyoq-momiq boshli do`ng tundralar hukmronlik qiladi. Tundralarning o`simliklar qoplamida do`nng hosil qiluvchi momiqbosh va qiyoqdan tashqari ernik, golubika va brusnika, qutb boshoqlilari va turli o`tlar ham ko`p tarqalgan. Do`stlar orasidagi pastliklarni moh va lishayniklar egallaydi. Oblastning tuproqlari-tundra –gleyli, botqoq bosgan joylarda esa torfli-gleyli tuproqlardir. Daryo vodiylarining qayerlarida ko`pincha chozeniya, xushbuy terak, ba`zi joylarda Kayander qayinzorlari o`sadi ular oralig`ida o`tloq va

botqoqliklar uchraydi. Oblastning ichki, iqlimi kontinentalroq rayonlarida tog`larning panasida siyrak nilog`ochlar (Mayin daryosi xavzasida) tarqalgan, Baland suv ayirg`ichlar, yon bag`rlar bag`irlar, tog` kryajlari va yassi tog`larda Kamchatka jlxalari aralashgan kedrezorlar eng kup tarqalgan. Ular bu joyda yir bag`irlab o`suvchi uziga xos past bo`yli o`rmonlar xosil qilib, katta maydonlarni egallaydi. Ba`zi joylarda kedrlar bo`yi 2-3 m ga yitadi. Kedrzorlarda asosan torf-chirindili tog` tundirda tuproqlari tarqalgan. Oblastning xayvonot dunyosi tundirlar bilan o`rmonlarga xos xayvonlar bo`lib, turlari tarkibiga kura sharqiy Arktika faunasiga kiradi. Tundiraga xos xayvonlardan tashqari bu yirda Chukotka oq quyoni sharqiy, oq sichqon, Anadir uchqur tiyini, qushlardan penochka – talovka, Anadir gaichkasi va qizilbo`yini ko`p tarqalgan. v) Markaziy Kamchatka tekisligi. Bu oblastning deyarli hamma territoriyasini Koryak tog`li (69- rasm) egallaydi, u relefdan koryak antiklinoriysini aks ettiradi. Tog` sistemasini yirik vulkan platolar murakkablashtirib yuborgan. Tog`lar asosan mezozoy va undan yoshroq jinslardan tuzilgan. Slaneslar, qumtoshlar, tuflar eng ko`p tarqalgan. Andezit va bazal`tlar katta- katta maydonlarni egallab yotadi. Keyingi yillarda olib borilgan tekshirishlar (A.P. Vaskovskiy1956) yaxlit Koryak tizmasini mavjudligini tasdiqlamadi. Koryak tog`larining orografik tuzilishi, hozirgi tasavvurlarga ko`ra quyidagi ko`rinishlarga ko`ra quyidagi ko`rinishga ega. Bir to`da tog`lar markazida Markaziy Koryak massivi ko`tarilib turadi, uning balandligi 2562 m ga (Ledyanaya tog`i) yetadi. Bu massivdan hamma tomonga har xil uzunlikdagi va turlicha balandlikdagi tog` tizmalar yo`nalgan. Tog`lar tizmalarini tog`lar oraliqlaridagi katta-katta pastliklar ayrim – ayrim massivlarga bo`lib yuborgan. Tog`larda relef pleystosen muzlanishidan qolgan muzlik shakllari yaqqol ifodalangan.

Tog`larda muzliklar bor. Muzlanishlarning markazi Pikas. Ukelayat va Vatini tizmalidir. Tog`larda hozirgi muzlanishlarning hammasi bo`lib ettiga markazi ajratiladi. Muzliklar asosan tog`larning shimoliy yon bag`irlariga joylashgan. Oblastning iqlimiga subarktika, kuchsiz continental iqlim. Yanvarning o`rtacha tempraturasi sohillarda -20 C oblastning g`arbiy chegarasida esa - 25 C. Yoz salqin keladi, iyulning o`rtacha tempraturasi taxminan 10 C. Yong`in miqdori subarktika iqlimiga ko`plik qiladi: sohilda 350-400 mm, tog`larda bundan xam kup tushadi. Yog`inlar yil davomida ancha bir teks yog`adi. Tog`larda usimliklarning uchta mintaqasi ajratiladi. Tog` oralig`flaridagi vodiylarda qayirlarning qum, shag`al tarqalagan yirlarida xushbuy terak, choziniya, tollaridan iborat kichik-kichik o`rmonlar bor. Qumoq va gilli grundlarda kupincha qiyoq- momiq boshli dungli tundiralar kuproq rivojlangan. Yuqorida tog` yon bag`rlari bo`ylab tog` tundiralaning torfli chirindili tuproqlarida olxazorlar va midindorf qayinzorlari aralash uchraydigan yir bag`rlab o`suvchi kedir butazorlari mintaqasi joylashgan. Bu mintaqaning kengligi 150-200m. bundan xam balandroqda tog`larning katta qismini tog` tundiralarining gliysimon tuproqlarda o`suvchi kladoniya, setrari va sfagnumlardan iborat bo`lgan mox- lishaynikli tundiralar qoplaydi. Eng baland toshloq tepalarda va tik yon bag`rlarda arktika saxrosi uchastkalari bor. Oblastning xayvonot dunyosini sharqiy arktika faunasi vakillari tashkil etadi. Bu yirda Anadir-Pinjina oblasti bilan umumiy bo`lgan chukotka oq quyoni, sharqiy oq sichqon, Anadir uchqur tiyini : qushlardan – sariq tryosoguzka, Anadir qizil buyni, shimoliy kichik yaloq va boshqa xayvonlar yashaydi. Bu yirda Shimoliy Amirika faunasiga xos turlarning kupligi xaraktirlidir. Dengiz bo`ylarida sivuchi degan tyulenlar va morjlarning makonlari bor. Qoyalarda qush bozorlari bo`ladi.

g) G`arbiy Kamchatka tekisligi . Tabiiy resurslari vulkonlar. Kamchatka yarim orolini egalaydi va Koryak tog`li oblastidan Parapol Doli depressiya orqali ajralib turadi. Kamchatka-SSSR dagi yirik yarim orol uning maydonu 350 ming km2 uzunligi 1200 km, keng eri 450km. yarim orolning sharqiy qirg`oqlari bo`linib –bo`linib ketgan, g`arbda esa yaxlit. Relefida tog`lar ko`pchilikni tashkil etadi. Yarim orolning o`q qismining eng baland nuqtasi 3621 m (Ichi vulqoni) bo`lgan O`rtaliq tizma egalaydi. Bu tizma tog` daryo vodiylari juda parchalab yuborgan ayrim –ayrim tizmalari va alohida tog` massivlaridan iborat. Tog` tepalarining usti ko`p joylarda tekis ko`rinishda ( qadimdgi tekislangan yuza). Tog`larning o`rta qismida parchalanib ketgan lava piatolari joylashgan, bazi yirlarda vilqon konuslari kutarilib turadi. O`rtaliq tizma qumtosh-gil qatlamlaridan tuzilgan, bu qatlamlarni kup joylarda kaynozay effuzivlari-andezit va andizitbazaltlar qoplagan. Tizmaning o`q qismida paleozoyning kirestalli jinslari yer yuzasiga chiqib yotadi. Tog`larda qadimgi muzliklar hosil qilgan re`lef shakllari yaqqol saqlanib qolgan. Yarim orilning sharqiy qismida to`rt qator tog`lardan iborat bo`lgan. Sharqiy tizma cho`zilib ketgan. Bu tizma geologik tuzilishi O`rtaliq tizma geologik tuzilishiga o`xshaydi. Sharqiy tizmada kar va sirklar keng tarqalganligi sababli uning cho`qqilari alp xarakteriga ega. Tizmadan sharqroqda yosh vulqonlar ko`p tarqalgan oblast joylashgan. Bu yerlarda relefning eng ko`p uchraydigan tipi vulqon platolari (dollar) dir. Bu plotalar, ustidan ko`proq kesik konusli vulqanlar ko`tarilib turadi. Vulqanlar to`p-to`p bo`lib joylashgan. Bu mintaqaning janubiy yarmida sunmagan vulkanlarning ko`pi joylashgan. Ular 56 shimoliy kenglikdan yarim orolning eng janubiy chekkasiga ketgan. Kamchatkada ham masi bo`lib 28 harakdagi va 130 ga yaqin so`ngan vulkan bor. Oblastning iqlimi o`rtacha sovuq musson iqlimiga yaqin. Uzoq Sharqning janubidagi tipik musson oblaslaridan farq qilib, bu yerda qishda yong`in ko`p yog`adi. Qor qoplami qalin bo`lai. Yanvarning o`rtacha tempraturasi sharqiy sohilda 15 C, yarim orolning shimolli- sharqida -20 C qishda

havoning eng past tempraturalari Marzaziy Kamchatka botig`ida-(-25C) kuzatiladi. Yozi salqin, bulutli , namgarchil bo`ladi. Iyulning o`rtacha tempraturasi sohillarda12 C atrofida, kamchatka daryosi vodiysida esa 15-16C ko`tariladi. Yillik yog`in miqdori janubi sharqidan shimoliy g`arbiga tomon 800mm dan 400mm gacha kamayadi Oblastda daraxtlar kup yarim oroldagi eng katta daryo Kamchatkadir (uzunligi 719km, xafzasining maydoni 56ming km). daryolarning tuyunishida qor suvlari eng ko`p ishtirok etadi. Yomg`ir suvlari xissasi xam ancha. Daryolarda baxorgi ser suvlik uzoqqa cho`ziladi. Kamchatka daryolarining muzlash rajimi yer osttidan chiqib turadigan issiq buloqlarining ta`sirida xilma- xildir. Ko`llar ko`p emas. Vulkanlarning kraterlari kelderalarida joylashgan ko`llar juda ham o`ziga xos. Ko`llarning ko`pi janubda joylashgan. Eng katta ko`l- Kronoskoe ko`li bo`lib, uning kotlovinasi vodiyning lava oqimlari bilan to`silib qolishi natijasida vujudga kelgan. Kichikroq ko`llar sohillarda (laguna-ko`llar) va muzlik sirklari ostida joylashgan. Kamchatka kuchli minerallashgan issiq buloqlar juda ham ko`p. bulardan eng ajoyiblari Geyzer daryosi vodiysidagi geyzerlardir. Bu vodiyda 32 ta geyzer bor, ulardan eng kattasi suvni 50 m gacha balandlikka otadi. Kamchatka tog`larida hozirgi zamon muzliklari bor. Muzliklar o`ziga xos xususiyatga ega, chunki muzlar qoplab yotgan cho`qqilarda vulkanlar ham otilib turadi. Yarim orolda kel`dera, yulduzsimon, osma va kir tipidagi muzliklar uchraydi. Kamchatka florasi taxminan 800tur bor, shundan 100 dan ortig`i endemikdir. Tog` vodiylari va yon bag`irlari uchun baland bo`yli o`tloqlar va parksimon toshqayin o`rmonlari eng harakterlidir. O`tloqlarda yirik soyabonli (borshchevnik, sabzi shelamaynik) o`simliklar ko`p. siyrak qayin o`rmonlarida o`t ko`p joylarni qoplab yotadi. Chimli tuproqlar eng tipik tuproqlardir.

Markaziy kamchatka tekisligida Ayan eli va Dauriya tilog`ochlardan iborat bo`lgan igna bargli yirik o`rmonlar bor. O`rmon mintaqasidan balandda yer bag`irlab o`suvchi kedr va olxachalardan iborat butazorlar mintaqasiga joylashgan. Tizma tog`larning eng baland o`q qismini tog` tundralari egallaydi. Past qirg`oq bo`ylarida do`ngli torf botqoqliklari keng tarqalgan. Oblastning hayvonat dunyosi Oxota- Kamchatka va shimoldan tog`lar orqali kirib keladigan Sharqiy Arktika faunalariga kiradi va orollarga xos harakterga ega bo`lgan faunadur. Bu yerda yerda, masalan, Uzoq Sharq taygasida keng tarqalgan los` bilan birga kabarga yo`q. bu yerga silovsin, olmaxon va burunduq materikdan yaqindagina kirib kelgan. Eng qimmat ov hayvonlari : Kamchatka saboli, oq sichqon, rosomaxa, suvsar kong`ir ayiq ham kam uchraydi. Xulosa Xulosa qilib aytganda ushbu mavzuda Shimoliy uzoq Sharq Koryak Kamchatka o`lkasi haqida qisqacha ma`lumot berish harakat qildim. Shimoliy Uzoq Sharq o`lkasi territoriya jihatidan etarli darajada bog`lanmagan bir qancha tabiiy oblastlarni birlashtiradi. Biroq bu oblastlar tabiatning ularga tabiiy – geografik o`lka sifatida ichki baxsh etuvchi va uzoq sharq shimolini, umuman rossiyaning boshqa qismlaridan farqlantiruvchi ko`pgina umumiy hususiyatlari egadir. O`lka juda kam yosh geologik struktrularga ega. Bu o`lka joylashgan zona hozirgi zamon geosinklinal rejimini o`z boshidan kechirmoqda. Kamchatka va Kuril orollar hozirgi zamon aktiv vulkanizm oblastlari bo`lib hisoblanadi. Uzoq Sharqning geologik tuzilishi uchun anchagina o`zgargan eng yangi alp strukturtalari bilan birga qo`shilib ketgan burmali strukturalar va yirik yoriqlarning shimoliy, shimoli sharqiy yo`nalishdagi ifodanlanganli harakterlidir. To`rtlamchi davrning uchlamchi davr burmali strukturalariga kundalang yotgan chuqur yorliqlari o`lkaning relefiga odatda alp orogenizi

oblastlariga xos bo`lmagan bo`rmali-paxsali qiyofa baxsh etadi. O`lka territoriyasining geologic tuzilishiga kaynozoyning effiziv jinslari : andezit, endezit- bazaltralari juda katta rol uynaydi. Uzoq sharq shimolining tektonik-strukturali relefi hususiyatlari uning geoglogik tuzilishi bilan juda bog`langan. Bu yerda vulkanik relef tiplari; vulkan konuslari va tizmalari, lava qoplamlari hosil qilgan yassi tog`lik va pla[torlar keng tarqalgan va yaqqol ifodalangan. O`lkaning iqlimi, uning meterikning sharqiy chekkasida joylashganligi tufayli musson harakteriga ega, biroq bu o`lka shimolda joylashganligidan ob-havoning yillik o`zgarishidagi musson iqlimiga xos belgilar Uzoq Sharqning janubidagiga nisbatan kuchsizroq namayon bo`ladi. Yong`inlar faslar bo`yicha anchagina bir tekis taqsimlangan. Masalan: Kamchatkaning maarkaziy qismlari bilan Uzoq Sharqning janubida (Xabarovsk rayoni) yil davomida bir xil maqdorda (taxminan 600) yong`in tushadi, ammo uning fasllar bo`yicha taqsimlanishi ancha farq qiladi. Kamchatkada Uzoq Sharqning janubidagiga qaraganda yilning sovuq davrida uch hissa, ko`p, yilning iliq davrida esa deyarli 1,5 hissa kam yong`in tushadi. Bunga sabab shuki, Uzoq Sharqning shimolida qishda ko`pincha Arktika fronrining Oxota tarmog`i siklonlari o`tadi, bundan tashqari, o`lkaning shimolini yilning shu davrda Tinch okeanning shimoliy qismida (Aleut barik minimymi) jadal hosil bo`ladigan siklonlarning g`arbiy qismidagi frontlar egallaydi.

Adabiyotlar: 1. Ermakov Yu.G. I dr. Fizikaya geografiya materikov I okeanov. M: Vesshaya shkola, 1988 2. Ryabchikov A.M Fizicheskaya geografiya materikov I okeanov. M: Visshaya shkola, 1988. 3. Fizicheskaya geografiya mirovo okean. M: Izdatelrstvo Moskovskogo Universiteta, 1988. 4. Ryabchikov A.M Dunyo itoalari tabiiy geografiyasi, Toshkent, 1968. 5.Vlasova T.M Fizicheskaya geografiya materikov I okeanov. Tom I-II, M: Prosveshenie, 1976. 6. Vlasova T.M Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi. I-II tom. Toshkent. 1985. 7. Leontrev O.K Fizicheskaya geografiya mirovogo okeana. M: 1982. Insiklopediseskiy slovarr geograficheskix teminov. M 1968. 8.www.Ziyonet.uz

O'xshashlar

Uzoq Sharq paleoliti

Rossiya Federatsiyasi

Rossiya Federasiyasi 2

Yevropaning geografik o`lkalari

Yevropaning shakllanish tarixi, relyefi, foydali qazilmalari