Qoraqalpog'iston respublikasining iqtisodiy-demografik rivojlanish xususiyatlari - Geografiya - Referatlar

Qoraqalpog'iston respublikasining iqtisodiy-demografik rivojlanish xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

15.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

100.2578125 KB

Ko'chirib olish

Qoraqalpog`iston respublikasining iqtisodiy- demografik rivojlanish xususiyatlari Qoraqalpog`iston Respublikasi ma`muriy jihatdan 14 ta qishloq tumanlari, 12 ta shahar, shundan 2 ta respublikaga bo`ysunuvchi hamda 15 ta shaharchadan tashkil topgan. Uning maydoni 166,6 ming kv.km., aholisi 1582,7 ming kishi (2007 y.). Qoraqalpog`iston Respublikasi O`zbekistonning chekka shimoli-g`arbida, Orol dengizi bo`yida joylashgan. Uning mamlakatimiz markaziy rayonlaridan ancha olisda o`rnashganligi mintaqaning iqtisodiy rivojlanish yo`nalishlariga o`zining ta`sirini ko`rsatadi. Shu bilan birga Qoraqalpog`iston Respublikasining geosiyosiy mavqei, ya`ni Qozog`iston va Turkmaniston davlatlari bilan qo`shnichiligi, O`zbekistonning Yevropa mamlakatlariga chiqish joyida ekanligi uning rivojlanishiga qulay imkoniyatlar yaratib beradi. Qoraqalpog`istonning yer usti tuzilishi murakkab emas: eng baland nuqtasi Sultonuvays tizmasi bo`lib, u dengiz sathidan 473 m. balandlikda joylashgan. Sariqamish va Assaka cho`kmalari esa ancha past -30 m. atrofida. Qoraqalpog`iston Respublikasining g`arbiy qismi Ustyurt platosi, qolgan hududi esa Turon pastekisligi bilan band. Mintaqada turli xil qazilma boyliklari mavjud. Bu o`rinda, eng avvalo, Sultonuvays tizmasini ko`rsatish joiz. Maydoni uncha katta bo`lmagan mazkur hududda rangli va qora metallar, qurilish sanoati xom ashyosi ko`p. Ular jumlasiga marmar, ohaktosh, gips, mergel, fosforit, oltin, temir rudasi, mis, qimmatbaho toshlar, barit, talk, abraziv materiallar va boshqalar kiradi. Biroq, bu boyliklarning zahirasi, texnik iqtisodiy jihatlari sanoat ishlab chiqarishini tashkil qilish uchun mukammal o`rganilmagan. Qoraqalpog`iston Respublikasi tog`-kon kimyosi zahiralariga ham boy; Chimboy yaqinidagi Qo`shqonottov va Qo`ng`irot atrofidagi Borsa-Kelmas hamda Qorao`mbet kabi konlarda sulfat-magneziy, tosh va osh tuzlarining juda katta zahiralari aniqlangan. Shu bilan birga Ustyurt qismini tabiiy gaz va ayniqsa neft konlariga boy ekanligi bashorat qilinmoqda. Hozirgi kunda Oqsholoq, Shohpaxti, Quvonish, Urga konlaridan tabiiy gaz qazib olinmoqda. Kelajakda esa ushbu

yoqilg`i turlarining yirik konlari topilishi ko`zda tutilmoqda va shu maqsadda chet el investitsiyasi (asosan Rossiyadan) jalb etilgan. Iqlimi o`ta kontinental; yillik yog`in-sochin miqdori 100-200 mm atrofida. Albatta, mintaqada bu jihatdan qurg`oqchilik keskin sezilib turadi, mumkin bo`lgan bug`lanish amaldagidan 9-10 marta ziyod. Binobarin, Qoraqalpog`iston Respublikasida sug`orma dehqonchilikni rivojlantirish imkoniyatlari ancha cheklangan. Shunday qilib, Qoraqalpog`iston Respublikasining tabiiy sharoiti, mineral xom ashyo hamda agroiqlimiy resurslari asosan tog`-kon kimyosi, qurilish va yoqilg`i sanoati, chorvachilik va polizchilikni rivojlantirish uchun qulayroq. Mintaqa mamlakatimiz mehnat taqsimotida asosan dehqonchilik, xususan sholi yetishtirish, jun-go`sht chorvachiligi hamda oziq-ovqat va yengil sanoatning ba`zi tarmoqlar bilan ajralib turadi. Qoraqalpog`iston aholisining soni 1989-2007 yillarda 1212,2 ming kishidan 1582,7 mingga yetgan, yoki shu davr mobaynida qariyb 130,0 foizga o`sgan (O`zbekiston Respublikasi bo`yicha bu ko`rsatkich o`rtacha 132,8 foizga teng); jami aholining 48,6 foizi yoki 767,5 ming kishi shaharlarda yashaydi. Aholi zichligi 1 kv.km. ga 9,4 kishidan iborat. Tabiiyki, bu “o`rtacha” ko`rsatkich Nukus shahri atrofi, ya`ni markaziy tumanlar hamda intensiv dehqonchilik rivojlangan janubiy tumanlarda ancha yuqori (Jadvalga qarang). Keyingi yillarda aholi joylashuvida janubga nisbatan “siljish” kuzatilmoqda. Bu asosan Orol bo`yi mintaqasidagi noxush ekologik vaziyat tufayli vujudga kelmoqda. Masalan, Muynoq tumani aholisi 1989 yilda 27,3 ming kishini tashkil qilgan bo`lsa, 2007 yilda u atigi 1,1 ming kishi (104 foiz) ga ko`paygan, xolos. Vaholanki, Beruniy, Turtko`l, Amudaryo kabi tumanlarda demografik o`sish ancha yuqori bo`lgan. Quyida keltirilgan jadvaldan ma`lum bo`lishicha, Qoraqalpog`iston Respublikasi aholi joylashuvi (zichligi) tumanlar bo`yicha bir xil emas. Chunonchi, eng yuqori ko`rsatkich Xo`jayli va Amudaryo tumanlarida kuzatilsa (155,0-160,0 kishi), uning eng past darajasi Mo`ynoq, Qo`ng`irot va Taxtako`pir tumanlariga (1-2 kishi) to`g`ri keladi. Ushbu tumanlar nafaqat Qoraqalpog`istonda, balki mamlakatimizda ham eng katta ma`muriy birliklar hisoblanadi; Qo`ng`irot tumani Qoraqalpog`iston maydonining deyarli 46 foizini, mamlakatimiz

hududining esa 16,6 foizini tashkil qilgan holda, bu yerda har 1 kv.km. ga atigi 1,5 kishi to`g`ri keladi, xolos. Jadvalda aholining tabiiy harakati to`g`risida ham ma`lumotlar aks ettirilgan. Masalan, Qoraqalpog`iston Respublikasi bo`yicha tug`ilish 20,6, o`lim -5,8, aholining tabiiy ko`payishi 14,8 promillega teng bo`lgan. Ta`kidlash joizki, ekologik vaziyatning noqulayligi sababli aholining migratsiya harakatlari ham bu yerda salbiy natijalarga ega bo`lmoqda. Jumladan, birgina 1990 yilda Qoraqalpog`iston Respublikasida migratsiya qoldig`i, ya`ni kelganlar bilan ketganlar nisbati Jadval Qoraqalpog`iston Respublikasi aholisi soni va tabiiy ko`payishi (2007 y.) Т.р. Туманлар ва шаҳарлар Майдони, минг кв.км Аҳоли си, минг киши Зичлик, 1 кв.км/ киши Ҳар минг кишига (200 6 й.) Туғи лиш Ў ли м Табиий кўпайиш 1 Амударё 1,0 155,7 153,3 23 , 9 5,2 18,7 2 Беруний 4,0 153,3 37,9 22,5 5,0 17,5 3 Кегайли 2,3 77,5 33,4 22,0 5,8 16,2 4 Мўйноқ 37,9 28,4 0,8 19,4 5,7 13,7 5 Нукус 1,0 44,9 44,5 22,7 5,6 17,1 6 Тахтакўпир 21,1 40,6 1,9 21,5 5,9 15,6 7 Тўрткўл 7,5 167,1 22,0 21,3 5,4 15,9 8 Хўжайли 0,9 143,3 159,7 22,7 5,8 16,9 9 Чимбой 2,0 98,9 49,1 22,4 6,0 16,4 10 Шуманай 0,6 40,3 67,3 21,7 5,8 15,9 11 Элликқала 5,4 123,4 22,5 22,6 4,7 17,9 12 Қонликўл 0,7 42,0 59,4 22,3 6,0 16,3 13 Қораўзак 5,9 44,4 7,5 20,3 6,9 13,4 14 Қўнғирот 76,0 112,9 1,5 22,3 6,2 16,0 15 Нукус ш. - 261,9 - 19,1 5,2 13,9 16 Тахиятош ш. - 48,1 - 20,8 5,8 15,0 Жами: 166,6 1582,7 9,4 21,7 5,5 16,2 Jadval Qoraqalpog`iston Respublikasi Statistika boshqarmasi ma`lumotlari asosida tuzildi. Minus 5699 kishi, shundan shahar joylarida minus 1780 kishi, qishloq joylarida esa minus 3919 kishiga barobar bo`lgan. 2006 yilda bu raqamlar, yuqoridagilarga mos holda, minus 15760, 8628 va 7132 kishini tashkil qilgan. Jami aholidan 767,5 ming kishi 15 shahar va 16 shaharchalarda, 815,2 ming kishi qishloq joylarida yashaydi. Eng katta shahar- Qoraqalpog`iston

Respublikasining poytaxti - Nukusda 261,9 ming kishi istiqomat qiladi. Xo`jayli (67,0 ming) va Taxiyatosh (48,1 ming) o`rtacha miqyosdagi shaharlar hisoblanadi. Chimboy, To`rtko`l, Beruniy, Mang`it va Qo`ng`irot shaharlarining har biriga 30- 50 ming kishidan aholi to`g`ri keladi. Qolgan shaharlarda aholi soni bundan kam. Nisbatan katta qishloqlar asosan qadimdan sug`oriladigan hududlarda joylashgan. Qoraqalpog`iston tumanlari geografik joylashgan o`rni va demografik nuqtai nazardan 5 ta iqtisodiy rayonga ajratiladi. Ular: Markaziy, Janubiy, G`arbiy, Shimoliy va Shimoli-sharqiy rayonlardir. Belgilangan hududiy tarkiblar orasida Markaziy, Janubiy va G`arbiy iqtisodiy rayonlarning iqtisodiy va demografik salohiyati birmuncha rivojlangan. Markaziy rayonga Kegayli, Nukus, Qonliko`l, Xo`jayli va Shumanay tumanlari, shuningdek, Nukus hamda Taxiyatosh shaharlari birlashtiriladi. Iqtisodiy rayonning maydoni 5,8 ming kv.km (3,5 foiz) va aholisi 658,0 ming kishi (41,6 foiz)ga teng. Aholining o`rtacha zichligi 1 kv.km maydonga 113,4 kishi. 1991-2007 yillarda shahar aholisi 372,3 mingdan 445,7 ming kishiga yoki 119,7 kishiga ko`payib, uning ulushi 67,7 foizga teng bo`ldi. Eng yirik shaharlari Nukusda-261,9, Xo`jayli-67,0 va Taxiatosh-48,1 ming kishi istiqomat qiladi. Janubiy rayon tarkibiga Amudaryo, Beruniy, To`rtko`l va Ellikqal`a tumanlari kiradi. Bu iqtisodiy rayon hududi 17,9 ming kv.km (10,7 foiz). Iqtisodiy rayon aholisi 1991-2007 yillarda 438,9 mingdan 599,5 ming kishiga yoki 136,6 foizga ko`paydi va shahar aholisining ulushi 37,9 foizni tashkil qildi. Mazkur yillar davomida shahar aholisi 139,8 foizga, qishloq aholisi esa 135,5 foizga o`sdi. Mintaqada shahar aholisi 26,5 foiz teng bo`lib, eng yirik shaharlari Beruniyda- 55,5, Turtkul-52,1 va Mang`itda-33,7 ming kishi yashaydi. Shimoli-sharqiy rayon Qorao`zak, Taxtako`pir, Chimboy tumanlaridan iborat. Uning Qoraqalpog`istonda tutgan o`rni: maydoni 29,0 ming kv.km., aholisi 183,9 ming kishini yoki, yuqoridagiga mos ravishda, 17,4 va 11,0 foizni tashkil qiladi. Mintaqada aholining o`rtacha zichligi 1 kv.km maydonga 6,3 kishi. 1991- 2007 yillar mobaynida mintaqa aholisi 120,2 foizga, shundan shahar aholisi 140,1 foizga, qishloq aholisi esa 108,8 foizga o`sgan. Eng yirik shahri Chimboy, uning aholisi 47,8 ming kishiga teng. G`arbiy rayon tarkibiga ma`muriy jihatdan faqat bitta, Qo`ng`irot tumani kiradi; rayon hududi 76,0 ming kv.km (45,6 foiz), aholisi 112,9 ming kishi (7,1

foiz) ga teng. Aholisining o`rtacha zichligi 1 kv.km maydonga 1,5 kishi. 1991-2007 yillarda mintaqa aholisi 120,6 foizga, shundan shahar aholisi 120,2 va qishloq aholisi esa 121,4 foizga ko`paygan. Ushbu rayonning shahar aholisi 72,0 ming kishini, ya`ni 63,7 foizni tashkil etadi. Eng yirik shahri Qo`ng`irot (35,5 ming kishi). Bundan tashqari mintaqada 6 ta shaharcha mavjud bo`lib, ularda jami 36,5 ming kishi yashaydi. Shaharchalarning eng yirigi Oltinko`l aholisi (25,5 ming kishi). Shimoliy rayon tarkibiga ham ma`muriy jihatdan faqat bitta, Mo`ynoq tumani kiritilib, unga Qoraqalpog`iston hududining 23,4 foizi va aholisining atigi 3,2 foizi to`g`ri keladi. 1991-2007 yillar oralig`ida ushbu rayon aholisi 26,1 mingdan 28,4 ming kishiga (108,8 foizga) ko`paygan, xolos. Aholisining zichligi iqtisodiy rayonlar orasida eng past bo`lib, 1 kv.km maydonga 1 kishidan kam. Mo`ynoq shahrida 13,0 ming kishi, ya`ni mintaqada 45,8 foiz aholi shaharlarda yashaydi. Qoraqalpog`iston Respublikasi ichki iqtisodiy rayonlarining muammolari va istiqbol yo`nalishlari ham har xil. Masalan, Markaziy rayon o`zining mavqeini saqlagan holda, yaqin kelajakda Janubiy rayon rivojlanishi yanada jadallashadi. Bunga Uchquduq-Sultonuvays-Miskin temir yo`lining qurilganligi ham ta`sir qiladi. G`arbiy rayonning istiqboldagi rivojlanishi esa, eng avvalo, Ustyurt qazilma boyliklaridan foydalanish bilan bog`liq. Shimoli-sharqiy rayonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi uzoqroq kelajakda Taxtako`pirdan sharqiy yo`nalishda Qozog`istonning tutash hududiga temir yo`l qurilishi, Chimboy tuz konlarining ishga tushirilishi bilan faollashsa ajab emas. Shimol esa ancha vaqt muammoli rayon bo`lib qoladi va uning rivojlanishi ko`p jihatdan Orol taqdiridan kelib chiqadi. Hududlarning bunday taraqqiyot xususiyatlarini Qoraqalpog`iston Respublikasining mintaqaviy siyosatida e`tiborga olinishi ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etadi.

O'xshashlar

Qoraqalpog'iston Respublikasi aholisining demografik rivojlanish jarayonlari

Qoraqalpog'iston Respublikasida aholining rivojlanish jarayonlari

Demografik siyosat demografik bashorat

Demografik koeffitsientlar

O‘zbekiston respublikasining iqtisodiy geografik о‘rni va tashkil topishi