Demografik koeffitsientlar - Geografiya - Referatlar

Demografik koeffitsientlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

79.5 KB

Ko'chirib olish

Demografik koeffitsientlar Reja: 1. Demografik koeffitsientlar to`g`risida 2. Tug`ilish va uning koeffitsientlari. 3. O`lim va uning koeffitsientlari. 4. Nikoh va ajralish koeffitsient lari.

Tug`ilish va o`lim koeffitsientlari. Demografik jarayonlar (tug`ilish, o`lim, nikoh va ajralash) ni mukamal o`rganishda, ularni turli aholii guruhlari, davlatlar, dunyo hududlari bo`ylab qiyoslashda, kelajak istiqbolini aniqlashda, demografik koeffitsientilardan foydalaniladi. Ushbu koeffitsientlar yordamida o`rganilayotgan demografik jarayonning kerakli jihatlari chuqur va qiyosiy darajada o`rganiladi. Ma`lum tarixiy davr yoki ikki hudud orasida demografik farqlarni statistik ma`lumotlar orqali bevosita aniqlab bo`lmaydi. Shuning uchun har bir demografik jarayonni koeffitsenti hisoblanadi. Buning 1zdp1rskiy slovarh . M. 1985394-395 uchun qayd etilgan demografik jarayonning 1000 kishiga nisbatan bo`lgan miqdor aniqlanadi. Demak 1000 kishi demografik jarayonlarni o`rganishda mezon hisoblanadi. Bu ko`rsatkich promille, deb yuritiladi va quyidagicha -%o belgilanadi. Demografik koeffitsientlar alohida demografik jarayonlarni ifodalaydi. Demografik koeffitsentlar umumiy, maxsus va xususiy jixatlarga egadir. Tug`ilish va uning koeffitsienti. Tug`ilish-ma`lum avlodlarni tashkil etuvchi aholi guruhidagi bola ko`rish jarayonidir. Tug`ilish-biologik jarayon. Lekin u ijtimoiy-iqtisodiy muxit ta`sirida o`zgarib boradi. Jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy tarkibidagi o`zgarishlar tug`ilish darajasini belgilaydi. Tug`ilishning biologik asosi insonning pushtliligi, nasl qoldirish, avlod qoddirish qobiliyatidir. Erkak bilan ayol, ya`ni nikoh juftlarining farzand ko`rishga bo`lgan biologik qobiliyati pushtlilik, deb ataladi va bu tushuncha demografiyada ko`proq ayollarga nisbatan qo`llanilib, har bir ayolning farzand ko`rish davridagi (o`rtacha 15-49 yosh) jami xomiladorligi bilan belgilanadi. Pushtlilik erkak va ayolning biologik xususiyatlariga, salomatligiga bog`liqdir. Ilmiy manbalarda qayd etilishicha, sog`lom ayollar farzand ko`rish davrida eng ko`pi 35 tagacha xomilador bo`lishi (egizaklar ham bitta xomiladorlik hisoblanadi) mumkin ekan. Lekin xar bir ayol o`rtacha 10-12 ta tirik farzand ko`riish, 10-15 marta xomilador bo`lishi (o`lik tug`ilishi, bola tashlash holatlari bilan birga) mumkin. Tug`itlish-tirik tug`ilgan bolalarni ifodalovchi biologik jarayon bo`lib, u insonlarning reproduktiv mayl, ya`ni farzand ko`rishga bo`lgan munosabati bilan bog`liqdir. Reproduktiv mayl esa inson yashayotgan ijtimoiy-iqtisodiy muxit bilan bog`liq holda o`zgarib turadi. Natijada inson o`z pushtliligidan, ya`ni bola ko`rishga bo`lgan biologik imkoniyatidan to`la foydalanmaydi. O`zining bolani tarbiyalab voga yetkazish uchun zarur bo`lgan barcha ijtimoiy- iqtisodiy imkoniyatlarini xisobga olgan holda, farzand ko`rishga harakat qiladi, ya`ni farzandlar tug`ilishini cheklaydi, nazorat etadi.

Tug`ilish darajasi-tug`ilish koffitsientlari yordamida o`rganiladi. Tag`ilishning umumiy, maxsus va xususiy koeffitsientlari mavjuddir. Tugilishning umumiy koeffitsienti. Har 1000 aholiga nisbatan tug`ilgan bolalar sonini ifodalaydi va quyidagi formula yordamida xisoblanadi. n =1000 TP N T - o`rganilayotgan davr (yil). P - o`rganilayotgan davrdagi aholining o`rtacha soni. N - o`rganilayottan davrda tug`ilgan bolalar soni. Tug`ilishning umumiy koeffitsienti odatda promilleda hisoblanadi. Bu koeffitsientdan tug`ilish darajasini ifodalashda ko`proq foydalaniladi. Uning yordamida ma`lum HUAUA yoki avlodlardagi tug`ilishda ro`y berayotgan o`zgarishlar umumiy tarzda o`rganilishi mumkin. Lekin tug`ilishning umumiy koefitsienti tug`ilish darajasini ifodalashda biroz dag`alliklarga yo`l qo`yadi. Chunki bu ko`rsatkichga aholining yosh va jinsiy tarkibi bevosita ta`sir etadi. Agar o`rganilayotgan hudud aholi tarkibida farzand ko`rish yoshiga yetmagan bolalar (0-14) va farzand ko`rish yoshidan o`tgan keksalar (60 va undan yuqori yoshdagi aholi guruhi) salmog`i yuqori bo`lsa, tug`ilish umumiy koeffitsientining biroz past darajada ifodalanishiga olib keladi. Demograf olimlar B.O`.Urlanis, V.A.Borisovlar tomonidan tug`ilish darajasini tug`ilish umumiy koeffitsienti yordamida baxolash mezoni aniqlangan. Umumiy mezon bo`yicha o`rganilayotgan hudud yoki aholi guruhida tug`ilishning umumiy koeffitsienti 16 promilledan kam bo`lsa. Tug`ilish darajasi past: 16-24 promille bo`lsao`rta, 25-29 promille bo`lsa yuqori va 40 promilledan baland bo`lsa tug`ilish darajasi juda yuqori xisoblanadi1. Tugshshshning maxsus koeffitsientlari tug`ilish darajsidagi o`zgarishlarni aniq ifoodalaydi, tug`ilishni atroflicha o`rganishda qo`llaniladi. Ushbu koeffitsient alohida erkaklar va ayollar guruhiga iisbatan xisoblanishi mumkin. Demografik tadqiqotlarda asosan reproduktiv yoshdagi (15-49yosh) ayollarga nisbatan qo`llaniladi. Demograficheskiy eno`iklopedechieskiy slovarh. M, 1985 s gol Tug`ilishning maxsus koeffitsientida har 1000 ta 15-49 yoshdagi ayollarga nisbatan tug`ilgan boladar soni aniqlanadi va quyidagicha ifodalanadi: F 15-49 = TW N 49- 15 F 15-49 - tug`ilishning maxsus koeffitsienti. N 15-49 - o`rganilayotgan davrda 15-49 yoshni ayollarda tug`ilgan bolalar soni. T - o`rganilayotgan davr (yil). W - reproduktiv yoshdagi ayollar soni (15-49 yosh, tug`ilish darajasi past davlatlarda 15- 44 yoshdagi ayollar olinadi.

Tug`ilishning maxsus koeffitsienti erkaklarga nisbatan xam xisoblanadi. U xolda har 1000 ta 15 - 49 (14-54 yoshlar uchun xam xisoblanadi) yoshdagi erkaklarga nisbatan tug`ilgan bolalar soni aniqlanadi. Tug`ilishning xususiy koeffitsientlari-tug`ilishning o`rganishdagi eng aniq koeffitsientlar bo`lib, ma`lum yosh guruhlarda tug`ilish darajasini ifodalaydi. Bu koeffitsient odatda har 1000 ta 15-19, 20-24, 25-29, 30-34, 35 - 39,40-44 va 45-49 yosh guruhidagi ayollarda tug`ilayotgan bolalar sonini aniqlashda qo`llaniladi va quyidagicha ifodalanadi: F x1y =1000 1 1    y y TWx y y Nx Fx/y - tug`ilishing maxsus yosh guruhi bo`yicha koeffitsienti. Nx/x+y - ma`lum yosh guruhidagi onalardan tugilgan bolalar soni. T - o`rganilayotgan davr (yil) W - o`rganilayotgan yosh guruhidagi ayollarning o`rtacha soni. Tu g` ilishning yig`indi (summarnhgy) koeffitsienti tug`ilish darajasini eng aniq ifodalovchi ko`rsatkich bo`lib, unda dunyo hududlari, davlatlar va ma`lum aholi guruhlaridagi t u q ilish darajasini ifodalashda qo`llaniladi. Hududlar bo`yicha tug`ilish darajasini taqqoslaganda xam asosan tug`ilishning yig`indi koeffitsienti ishlatiladi. Tug`itshshning yig`indi koeffitsienti ma`lum avlodga tegishli xar bir ayolning hayoti davomida (o`lim va yosh tarkibidagi o`zgarishlardan qat`iy nazar, xar bir yosh guruhidagi tug`ilish darajasi saqlangan holda) tuqqan bolalarining o`rtacha soni. Tug`ilishning yig`indi koeffitsienti tug`ilishning yosh guruhlari koeffitsientlari yikindisiga teng. F yig`indi =   y 15 49 Fx/x+y y -yosh guruhlari orasidagi davr (interval) Tug`ilishning yig`indi koeffitsienti 4.0 dan yuqori bo`lsa-tug`ilish darajasi yuqori 2.15 dan kam bo`lsa tug`ilish darajasi past hisoblanadi. O`lim va uning koeffitsientlari. O`lim avlodlarni xayotdan ko`z yumish jarayonini ifodalaydi va qator omillar (endogenekzogen) ta`sirida sodir bo`ladi. O`lim jarayoni ma`lum aholi guruhlarida, avlodlarda. davlatlarda va jamiyat taraqqiyoti bosqichlarida ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarga bog`liq holda, inson hayotining turli davrlarida sodir bo`ladi. O`lim jarayonini ifodalashda quyidagi koeffitsientlardan foydalaniladi. O`limning umumiy koeffitsienti: m = 1000 TP M m -o`lim umumiy koeffitsienti (promilleda ifodalanadi). M - o`rganilayotgan davrdagi o`lganlar soni.

T - davr. P - o`rganilayotgan davrdagi aholining o`rtacha soni. O`limning umumiy koeffitsientiga xam aholining yosh va jinsiy tarkibi bevosita ta`sir ko`rsatadi. Aholi tarkibida qariyalar salmog`ining ko`pligi o`limning umumiy koeffitsientini ko`tarilishiga olib kelishi mumkin. O`lim jarayonida bo`layotgan o`zgarishlarni aniq o`rganishda uning maxsus koeffitsientlari-yosh guruhlari va jinslar bo`yicha alohida ifodalanadi. O`limning yosh guruhlari bo`yicha koeffitsienti aloxida yoshlar (1,2,3,4,5,...) yoki yosh guruhlari (1-4, 5-9, 10-14...) bo`yicha hisoblanib har 1000 ta o`rganilayotgan yoshdagi aholiga nisbatan shu yoshdagi o`lganlarning o`rtacha ifodalanadi. M x1x+z = z x TPx z x Mx   2 2 M x1x+z – o`limning yosh guruhlari bo`yicha koeffitsienti ifodasi. T – o`rganilayotgan davr, yil. M x1x+z – o`rganilayotgan yosh guruhidagi jami o`lganlar soni. P x1x+z – o`rganilayotgan yosh guruhidagi aholining o`rtacha soni. O`limning yosh guruhlari bo`yicha koeffitsienti yordamida har bir yosh guruhida sodir bo`layotgan o`lim hollari va omillari o`rganiladi, va o`lim jadvali tuzishda foydalaniladi. Aholi guruhidagi o`lim jarayoini o`rganishda go`daklar o`limi, ya`ni bir yoshgacha (0-12 oy) bo`lgan bolalar o`limi ham juda ahamiyatlidir. Chunki, ko`p hollarda go`daklar o`limi bir muncha ko`proq bo`lib, aholi o`limining umumiy koeffitsientining yuqori bo`lishiga sabab buladi. Shuning uchun ham gudaklar o`limi alohida hisoblanadi. Go`daklar o`limi har 1000 ta tirik tug`ilgan bolalarga nisbatan, shu yoshda o`lgan go`daklarning sonini bildiradi va promilleda ifodalanadi. 1000 . . lg' . . lg' . . . . ' . . lg'. .  soni bolalar an i tug tirik an bo yoshgacha bir davrdagi gan rganilayot o soni bolalar an o yoshgacha Bir Aholi o`lim darajasini o`rganishda onalar o`limini mukammal o`rganib borish zarurdir. Onalar o`lim tug`ilish darajasi yuqori, ijtimoiy - iqtisodiy rivojlanishi nisbatan sust, davlatlarda baland bo`lib, aholi o`lim ko`rsatkichlariga bevosita ta`sir etadi. Onalar o`limiga homiladorlikning oxirigi (28 xaftadan keyin) xamda farzand tu g` ilgandan keyingi (6 xafta) davrda sodir bo`lgan ayollar o`uimi kiritiladi. Onalar o`limi xar 1000 ta tuqqan ayollarga yoki har 1000 ta tirik tug`ilgan bolalarga

nisbatan hisoblanadi. Nikoh va ajralishning koeffi tsi e n tlari. Nikoh erkak bilan ayolning tarixan tarkib topgan, jamiyat tomonidan muayyan tartibga solib turiladigan o`zaro, xamda bolalariga nisbatan munosabatlari shaklidir. Nikoh o`z evolyutsiyasiga, turlariga ega bo`lgan sosial jarayondir. Jamiyat taraqqiyotining ma`lum davrida paydo bo`lgan nikoh, jamiyat rivojlanishi bilan takomillashib, shaklan o`zgarib boradi. Nikoxning eng dastlabki turi ibtidoiy jamiyatning dastlabki bosqichiga mansub bo`lgan guruhiy nikoh edi. Guruxiy nikohda ikki qabila, ikki urug` ayol va erkaklari o`rtasida nikoh munosabatlari shakllangan bo`lib, bir urug` yoki qabilaga mansub erkak va ayollar o`rtasidagi nikoh munosabatlari taqiqlangan edi. Bunday nikohlar ekzogam nikohlar, deb ham ataladi. Keyinchalik jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy o`zgarishlar, chorvachilik, dexqonchilik, xunarmandchilik va savdoni, sanoatni, urbanizatsiyani rivojlanib borishi, sinfiy jamiyatni tashkil topishi, ayol va erkakning jamiyatdagi, oiladagi o`rniga bog`liq holda nikoh turlari ham mos ravishda o`zgarib bordi. Asta-sekin poligam (ko`p nikohlilik, odatda ko`pxotinlilik tushuniladi) nikoh turidan monogam (yakka nikoh, ya`ni bir erkak va bir ayol o`rtasidagi nikoh) nikoh turiga o`tiddi. Monogam nikoh sinfiy jamiyatga xos bo`lgan nikoh turidir. Nikoxni qayd etish, ya`ni ro`yxatga olish fuqarolik tartibi qonun- qoidalarva diniy urf- odatlarga ko`ra amalga oshiriladi. Har bir davlatda nikohga kirish yosh yigit va qizlar uchun belgilangan va davlat, oila hamda nikoh qonunlari orqali rasmiylashtirilgan. Nikoxga kiruvchilar soni davlat maxsus tashkilotlari tomonidan muntazam ro`yxatga olib boriladi. Jamiyat taraqqiyotining h ozirgi bosqichida dunyodagi barcha xalqlarda nikoh turlari uning qayd etilishi, maqsadi va vazifalari o`zaro juda yaqin bo`lsada, lekin nikoh yoshi, yosh guruhlari, jinslar bo`yicha nikohda turuvchilar salmo g` i, ya`ni nikohlilik darajasi tur li chadir. Nikoh jarayonini aholishunoslik fanlari tizimiga kiruvchi qator fanlar o`z maqsadlariga mos ravishda taxlil etadilar, o`rganadilar. Demografiyada nikoh aholi takror barpo bo`lishiga bevosita ta`sir etuvchi demografik jarayon sifatida, o`z o`rganish uslubi, koeffitsientlari yordamida taxlil etiladi. Aholi guruhidagi nikohlilik darajasini nikoh koeffitsientlari yordamida aniq o`rganiladi. Nikoh koeffitsientlari aholini (erkaklar va ayollarning) nikohda bo`lishini ifodalovchi nisbiy ko`rsatkich bo`lib, u ma`lum davrda qayd etilgan nikohlar sonini nikoh yoshidagi aholiga (16 yoshdan yuqori) nisbati bilan o`lchanadi. Nikohning umumiy yosh guruhlari va yig`indi koeffitsientlari mavjuddir. Nikohning umumiy koeffitsienti — ma`lum xududda ma`lum davrda nikohga kirganlar sonining shu hudud

aholisining o`rtacha soniga nisbatan ifodalaydi. R= 1000 16 x P B  B - bir yilda nikohga kirganlar soii P16+ - 16 yosh va undan yuqori nikoh yoshdagi aholi. Nikohning umumiy koeffitsienti orqali ma`lum davlat yoki aholi guruhi nikoh dinamikasidagi o`zgarishlar, nikohga ijtimoiy iqtisodiy omi l lar ta`sirini o`rganish mumkin. Lekin, nikohning umumiy koeffitsienti ham tug`ilish va o`limning umumiy koeffisen1lari kabi aholining yosh jinsiy tarkibiga bog`liqdir. Aholining nikoh xolatini o`rganishda nikohning yosh guruhlari koeffitsienti aniq ko`rsatkich xisoblanadi. Bu koeffitsient yordamida ma`lum yosh guruhlardagi(16-19,20.24, 25- 29...) erkaklar, ayollar, bo`ydoqlar, ajralganlar.bevalarga nisbatan nikohda turganlar soni aniqlanadi. Nikohning yosh guruhlari koeffitsienti ma`lum yoshda nikohga kirganlar sonini shu yoshdagi aholi soeniga nisbatan ifodalaydi. Nikohning yig`indi koeffitsienti nikohning yosh guruhlari (16-69 yoshdagi erkaklar yoki ayollar) koeffitsientining yirindisi bo`lib, o`rganilayotgan avlodning hayoti davomidagi nikohlar sonini ifodalaydi. Ushbu koeffitsientda o`lim hollari va avlod soniga ta`sir etuvchi omillar hisobga olinmaydi. Odatda nikohning yirindi koeffitsienti bir kishiga nisbatan xisoblanadi va ma`lum avlodning nikohda bo`lish holatini ifodalaydi, Shuningdek mazkur koeffitsient orqali o`rganilayotgan avlodda birinchi, ikkinchi nikohga kirish va nikohsizlik holatlari ham o`rganiladi. Ajralish va uning koeffitsientlari. Ajralish er-xotinning h ayotlik davrida nikohning bekor etilishidir. Ajralish murakkab soo`ial jarayon bo`lib, qator omillar ta`sirida sodir bo`ladi. Ularga jamiyatda nikohning tutgan o`rni, nikoh turlari, har bir davlatda nikoh va ajralish haqidagi mavjud qonunlar, davlat tomonidan oila mustaxkamligi borasida olib borilayotgan siyosat, ayollarning ijtimoiy hayotda tutgan o`rni, farzandsizlik, oila turmush tarzi, din, urf odatlar. alkogolizm va narkomaniya kabilarni kiritish mumkin. Ushbu omillar ta`sirida jamiyat taraqqiyotining gurlicha bosqichlarida, davlatlarda, xalqlarda va aholi guruhlarida ajralish darajasi turlicha bo`ladi. Ajralish jarayonini o`rganishda qator koeffitsientlardan foydalaniladi. Ajralishning umumiy koeffitsienti ma`lum davrdagi ajralish sonini shu davrdagi aholini o`rtacha soniga nisbatini ifodalaydi, va promileda belgilanadi. a = 1000 Р А

A - ma`lum davrdagi ajralish soni. P - o`rganilayotgan davrdagi aholining o`rtacha soni. Shuningdek, ajratshshning yosh guruhlari koeffi ts i en ti (ma`lum yosh guruhlari erkaklar va ayollarda sodir bo`lgan jami ajralishlar sonini shu yosh guruhidagi jami erkaklar va ayollarga nisbatan); ajralishning maxsus koeffitsienti (ma`lum yosh guruhida erkaklar yoki ayollarda sodir bo`t l gan jami ajralishlar sonini shu yosh guruhidagi oilali erkaklar va ayollarga nisbatan) va nikoh davomiyligi bo`yicha ajralishning maxsus koeffitsient (nikohda turishning ma`lum davrida ajralganlar sonining ana shu davr boshida qayd etilgan jami nikohlar soniga nisbati) lari ham mavjud bo`lib, ular orqali ajratshsh jarayonidagi o`zgarishlar mukammal o`rganiladi.

Adabiyotlar 1. Karimov I.A. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida xavsizlikka taqdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. Toshkent, 1997. 2. O`zbekiston Davlat Statistika Deportamentining 2001 yilga qadar chop etilgan respublika aholisining soni tabiiy o`sishi, migraцiyasi va ijtimoiy taraqqiyotiga oid statistik yilnomalar. 3. O`zbokistonda 1987, 1926, 1939, 1959,1970,1979 va 1989 yilarda o`tkazilgan aholi ro`yxati ma`lumotlari. 4. Qur`oni Karim Toshkent, 1992 y. 5. O`zbekiston Respublikasining Oila kodeksi Togakent. 1998 y. 6. O`zbekiston Respublikasi Konstitugцiyasi. Toshkent. 1992. 7. Abdurauf Fitrat. Oila. Toshkent, 1998 y. 8. Ayol - Oila -H uquq. Davra suxbati materiallari. Toshkent 1998 y. 9. Bo`rieva M.R. Oilada nechta farzand bo`lgani ma`qul. Toshkent, 1995 y. 10. Bo`rieva M.R. O`zbekistonda oila demografiyasi. Toshkent, 1997 y.

O'xshashlar

Demografik siyosat demografik bashorat

Aholining demografik tarkibi

Demografik jarayonlarning ekologik jihatlari

Oila va uning demografik taraqqiyoti

O'zbekistonda oila shakllanishining hududiy, demografik jihatlari