O'zbekistonda oila shakllanishining hududiy, demografik jihatlari - Geografiya - Referatlar

O'zbekistonda oila shakllanishining hududiy, demografik jihatlari

Yuklangan vaqt:

15.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

41.7841796875 KB

Ko'chirib olish

O`zbekistonda oila shakllanishining hududiy, demografik jihatlari Oila shakllanishining hududiy xususiyatlari va tarkibini o`rganish aholi geografiyasining muhim vazifalaridan hisoblanadi. Oilaning tashkil topishida esa, o`z navbatida, nikoh va ajralish jarayonlari muhim omildir. Nikoh erkak bilan ayolning tarixan tarkib topgan, jamiyat tomonidan muayyan tartibga solib turadigan o`zaro hamda bolalariga nisbatan munosabatlari shaklidir. Nikoh o`z evolyutsiyasiga, turlariga ega bo`lgan sotsial jarayondir. Nikohlanish jarayoni turli xil mamlakatlarda o`ziga xos bo`lib, har bir millatning milliy qadriyatlarini aks ettiradi. U insoniyat ijtimoiy taraqqiyotining turli davrlarida har xil ko`rinishlarga ega bo`lib, o`sha davlatlarning qonunlari asosida asrlar davomida o`zgarib, takomillashib borgan. Natijada, o`rtacha turmush qurish jahonning turli mamlakatlarida 12-14 yoshdan to 21-22 yoshgacha belgilangan, ba`zi davlatlar bundan mustasno. Nikohni qayd etish va ro`yxatga olish fuqarolar tartibi qonun-qoidalar va diniy urf-odatlarga ko`ra amalga oshiriladi. Masalan, katolik va budda ruhoniylariga uylanish ma`n etilgan. Shuning uchun ham oldingi davrlarda Mo`g`ilistonda, Tibetda nikohlanish jarayoni boshqa davlatlarga qaraganda kam bo`lgan. Undan tashqari, turmush qurish yoshini ko`p hollarda ruhoniylar belgilashgan. Masalan, katolik cherkovlarida qizlar uchun 12 yosh, o`g`il bolalar uchun 14 yosh, protestantlar cherkovida esa ikkala jins uchun ham 14 yosh, Islomda esa shariat qonuniga ko`ra qizlar 9 yosh, o`g`il bolalar 15 yoshda turmush qurishi mumkin, deb belgilangan. 1928 yil O`zbekistonda qizlar va o`g`il bolalar uchun turmush qurish yoshi 18 yosh qilib belgilangan va hozirgacha davom etib kelmoqda. 1962 yil BMT Bosh Assambleyasi nikoh konvensiyasini qabul qildi. Ushbu tashkilotga a`zo barcha davlatlarda turmush qurish yoshini 15 yoshdan qilib belgilangan. Ma`lumki, nikoh to`yini o`tkazish har bir o`zbek xonadonining bir umrlik orzusi, chunki mamlakatimizning eng oliyjanob milliy qadriyatlaridan biri, bu oila, farzandi, qolaversa nevara va chevaraga bo`lgan bo`lgan mehr-muhabbatdir. Nikohlanuvchilarning soni avvalambor oilalarning soniga ta`sir qiladi.

Nikohlanuvchilarning soni bo`yicha respublikamizda Farg`ona-18 ming, Surxondaryo- 17 ming, Toshkent-16,3 ming ko`rsatkich bilan bu viloyatlar oldingi o`rinlarda kelmoqda. Har ming kishiga to`g`ri keladigan nikohlar soni 1989 yili 10 kishini tashkil etgan bo`lsa, keyingi yillarda bu ko`rsatkich biroz pasayib, 2006 yili 8-9 kishini tashkil etdi. Bu ko`rsatkich bo`yicha Buxoro_9,4 %, Xorazm 9 %, Jizzax 8-9 % viloyatlari oldingi o`rinda turadi. Nikohlanuvchilarning soni keyingi yillarda birmuncha pasaygan bo`lsa ham, O`zbekistonda har 1000 aholiga to`g`ri keladigan nikohlar soni bo`yicha jahonda oldingi o`rinlardan birini egallaydi. Bu ko`rsatkich, masalan, Buyuk Britaniyada – 7,1%, Fransiyada –5,8%, Shvetsiyada-4,4%, Janubiy Koreyada –5,2 %, Yaponiyada – 6%dir. Nikohlanuvchilarning soni o`z navbatida tug`ilish darajasiga ijobiy ta`sir ko`rsatadi. Nikohlanish darajasi har 1000 kishiga mustaqillik yillarida o`rtacha 7,8% (2000-2006 yillar) atrofida barqarorlashdi yoki har yili respublikamizda o`rtacha 150- 170 mingtagacha nikohlar qayd etilmoqda. Ajralish er-xotinning hayotlik davrida nikohning bekor etilishidir. Ajralish murakkab sotsial jarayon bo`lib, qator moillar ta`sirida sodir bo`ladi. Ajralishga juda ko`p omillar ta`sir qiladi; oila tarkibi, sotsial tarkib, bilim darajasi va saviyasi, er-xotin o`rtasidagi munosabatlar va ayniqsa aralash nikohlar ta`sir ko`rsatadi. Masalan, ikki millat vakili turmush ko`rgan joylarda baynalminal oilalarda ajralish ko`rsatkichlari yuqori. (Olmaliq-2,5%. Angren – 2,5 %. Yangiobod-3,6%. Toshkent –2,0%). Aholisi asosan bir millatli bo`lgan kichik va o`rta shaharlarda ajralish darajasi juda kam. Jumladan, Kosonsoyda-0,2%, To`rtko`lda-0,4%, G`ijduvonda-0,9%, Chimboyda –0,2% ni tashkil qiladi. Ko`rinib turibdiki, umuman olganda, respublikamizda ajralish past darajada ekanligi bilan ajralib turadi. Ajralish yoshida ham qandaydir qonuniyat kuzatiladi. Chunonchi, eng ko`p ajralganlar 20-24 yoshlarga to`g`ri kelsa, ular jami ajrashganlarning 53% ini, 25-30 yoshdagilar esa 32% ini, 30-34 yoshdagilar esa 8,2 % ini tashkil etadi. O`zbekiston jahondagi ajralishlar eng kam bo`lgan mamlakatlar qatoriga kiradi. Bu ko`rsatkich shaharlarda 0,7-0,8%, qishloqlarda atigi 0,2-0,5 % ga teng. Angliyada mazkur bu ko`rsatkich 12 %, Germaniyada 14 %, Fransiya va Daniyada 13-14 % ni

tashkil qiladi. YUNISEFning 2003 yilgi ma`lumotlariga ko`ra, O`zbekistonda ajralish koeffitsiyenti Chexiya, Belorussiyaga qaraganda 6 marta, Rossiyaga nisbatan 7,5 marta. Qozog`istonga qaraganda 3 marta, Turkmaniston va Qozog`istonga nisbatan 2 marta kamdir. Viloyatlar bo`yicha ham ajralish ko`rsatkichlari har xil. Masalan, Qoraqalpog`istonda atigi 0,1 %, Xorazmda 0,2 % bo`lgani holda, aholisi turli millat vakillaridan iborat Navoiyda va Toshkent viloyatlarida 1,0 %, Toshkent shahrida 2,0 ni tashkil qiladi. Nikoh oila munosabatlaridagi har qanday holat, aholi takror barpo bo`lishiga bevosita ta`sir etadi. Keyingi yillarda noqonuniy nikohlardan tug`ilganlar soni ham ko`payib bormoqda. Ular har yili o`rtacha 30-33 ming bolani tashkil qilmoqda.

Adabiyotlar: 1. Ata-Mirzayev O., Gentshke V., Murtazayeva R., Saliyev L., Istoriko-demograficheskiye ocherki urbanizatsiya Uzbekistana. -T.: Universitet, 2002. 2. Ahmedov E. O`zbekiston shaharlari mustaqillik yillarida.- Toshkent, 2002. 3. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Demografik jarayonlarning ekologik jihatlari

Oila va uning demografik taraqqiyoti

Demografik siyosat demografik bashorat

Demografik koeffitsientlar

Aholining demografik tarkibi