Demografik siyosat demografik bashorat - Geografiya - Referatlar

Demografik siyosat demografik bashorat

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

180 KB

Ko'chirib olish

Demografik siyosat demografik bashorat R e j a: 1. Aholining to`grisida tushuncha. 2. Demografik siyosat maqsadi va vazifalari. 3. Demografik siyosat o`tkazish uslublari. 4. O`zbekistonda demografik siyosat. 5. Demografik bashorat to`g`risida. 6. Demografik bashorat turlari. 7. Demografik bashorat uslublari. 8. Demografik bashorat tarixi. 1

Demografik siyosat-aholi siyosatning asosiy qismi bo`lib, jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlari va turli davlatlarda o`ziga xos hususiyatlarga, yo`nalishlarga egadir. Aholi siyosati demografik siyosatga qaraganda keng qamrovli bo`lib, aholini rivojlantirish maqsadida olib botiladigan ijtimoiy-iqtisodiy siyosat yo`nalishi hisoblanadi. Aholi rivojlanishi esa, o`z maqsadida uning xam miqdoriy sifatiy jixatlarini o`zgarib borishida namoyon bo`ladi. Aholining miqdoriy rivojlanishi deganda ma`lum davrda, ma`lum hudud aholisi yoki millatining son jihatidan o`zgarib borshi tushiniladi. Aholining sifatiy rivojlanishi esa, asosan uning salomatligi, o`rtacha umr ko`rishi, bilim darajasi va ma`lum tarbiya olishi komilligida o`z ifodasini topadi. Aholi tivojlanishi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining uzviy qismi bo`lib, u o`z ichiga asosan oiladan, oila muhitida olar edi. Keyinchlik sanoat asta- sekin rivojlanib borishi natijasida mexnatga tayyorlashda maxsus bilimlar, maxsus faoliyat zarur bo`lib qoldi. Bu zarurat davlatda ta`lim tizimini yanda rivojlantirishda, yoshlarga naxsus bilim berib, kasb-xunar o`rgatishga extiyoj yaratdi. Natijada o`lkamizda ta`lim tizimi tashkil topdi va rivojlandi. Xozirgi davrda O`zbekistonda aholi siyosatining asosiy maqsadi uning sifatiy rivojlanishini tashkil etishdan iboratdir. Aholining sifatiy rivojlanishi quyidagilarni o`z ichiga oladi. - aholi salomatligining holati, bolalar va onalar o`limi o`rtacha umr davri: - aholining ta`lim darajasi va uning tarkibi: - aholining kasb-hunarga tayyorlik darajasi: - aholining sotsial tarkibi va sotsial mobilligi: - aholining urbanizatsiyalshganligi: - aholining hududiy harakati: - aholining ma`naviy madaniy qadriyatlari va ularni saqlash, e`zozlash: Respublikada aholi siyosati o`zaro chambarchas bog`langan bo`g`inlardan tashkil topgan. Ushbu bo`g`inlarga demografik siyosat, aholi migratsiyasi, urbanizatsiya va bandlik siyosatlari kiritish mumkin. Demografik siyosat aholi siyosatini uzviy qismi bo`lib, uning asosiy maqsadi 2

aholini miqdoriy rivojlanishi bosqichlaridan iboratdir. Demografik siyosatning asosiy obyekti aholining takror barpo bo`lish jarayoni xisoblanadi. Demografik siyosat orqali kutilgan, istalgan aholi takror barno turiga erishiladi. Ma`lumki aholi takror barno bo`lishi tug`ilish, o`lim, nikoh, ajralish kabi demografik jarayonlar bilan bevosita bog`liqdir. Shu bois ushbu jarayonlarni siyosat yo`li bilan jamiyat tomonidan boshqarilishi ham demografik siyosat vaziyatlaridandir. Jamiyat taraqqiyotiga nazar tashlasak, demografik jarayonlarni, ayniqsa tug`ilish, nikohni jamiyat tomonidan boshqarilganligini guvohi bo`lamiz. Hatto bu haqida eng qadimgi olimlar Aflotun va Aratsu asrlarida ham uchraydi. Qadimgi Rimda tug`ilish va nikohni ozod insonlar o`rtasida qo`llab – quvvatlovchi, qonunlar qabul qilingan. Feodalistik jamiyatda esa din tomonidan shunday qattiq qonunlar yaratilganki, ularda nikoh, cheklanmagan tug`ilish va katta oilalar aholini muntazam ko`payib borishini omili sifatida ximoya qilingan, qo`llab – quvvatlangan Yevropada kapitalistik ishlab chiqarish usulini rivojlanishi esa demografik jarayonlarda yangi muammolarini, yo`nalishlarni kelib chiqishiga sabab bo`ldi. Sanoatni rivojlanishini shahar turmushi tarzini kengayishi, ayollarni ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirok etishi tufayli, oilada farzandga bo`lgan talab kamaydi. Ko`p bolali ayollarda, kapitalistik ishlab chiqarish sharoitida qator iqtisodiy muammolar vujudga keldi, natijada tug`ilish o`z-o`zidan kamaya boshladi. Kapitalistik ishlab chiqarish usuli rivojlangan Fransiya va boshqa Yevropa davlatlarida tug`ilish XIX asrning birinchi o`n yilligidan boshlab kamaya bordi. Ushbu davlatlarda XX asirga kelib aholini ta`biy o`sishi nihoyatda kamayib ketdi. Aholi takror barno bo`lishi kengaygan turgan qisqargan turdan o`tdi. Natijada bu davlatlarda aholini qarishini “Demografik qarish” jarayoni sodir bo`ldi. Bu xam davlat tomonidan maxsus demografik siyosat olib borishni taqozo etdi. 1946-yilda Fransiyada tug`ilishni ko`tarish orqali aholi miqdori ko`payishiga erishishi maqsadida oilalarga birinchi va ikkinchi ayniqsa uchinchi farzandlarining tug`ilishida alohida nfaqa ajratildi. 1960-1970-yillarda tu`gilishini ko`tarish maqsadidan demografik siyosat boshqa rivojlangan davlatlarga xam olib berildi. Lekin ushbu davlatlardagi siyosiy mulkchilik formasi tug`ilishini ko`paytirish uchun hamma chora tadbirlarni 3

qo`llashda ba`zi muammolarni keltirib chiqarar edi . Shu bois yevropadagi rivojlangan davlatlarda tug`ilish darajasini ko`tarib, optimal, normal xolgagina keltirishni juda mushkul bo`lmoqda. Rivojlanayotgan davlatlarga esa. Aksincha 1960-1990-yillarda tug`ilishning yuqori darajada turganligini va o`lim hollarining keskin kamayganligi natijasida aholining tibbiy o`sishi juda yuqori darajada bo`ldi. Natijada Osiyo, Afrika va janubiy Amerikada joylashgan qator rivojlanayotgan davlatlarda aholi soni birdan ko`payib ketdi. Bu xolini demografik mutahassislar “Demografik portlash” deb atadilar. Ushbu davlatlarda iqtisodiy imkoniyati cheklangan. Xolda aholisining bunday tez ko`payishi tug`lilishini cheklashga majbur etdi. Natijada rivojlanayotgan davlatlarga davlat tomonidan “oilani rejalashtirishi” ya`ni “tug`ilishini nazorat etish” borasida demografik siyosat olib boriladi masalan, hitoyda bir oilaga bir bola siyosati olib boriladi. Demografik siyosat o`tkazish uslublari shartli ravishda uch yo`nalishga ajratish mumkin. 1. Iqtisodiy 2. Ma`muriy-huquqiy 3. Ijtimoiy-psihologik Iqtisodiy uslub asosan tug`ilish darajasi pasayib ketgan aholi takror barpo bo`lishi aholi ko`payishini ta`minlay olamgan hollarda qo`llaniladi. Bu uslubda davlat tomonidan homilador ayollarga (ma`lum davrda) u farzand ko`rgandan keyin va farzandi 2-9 yoshga etgunga qadar mahsus nafaqalar ajratiladi, birinchi, ikkinchi, uchunchi farzandlarga iqtisodiy yordam beriladi. Ko`p bolali oilalarga ham iqtisodiy yordamlar berib boriladi. Ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirok etuvchi yosh bolasi bor ayollarga ish joylaridan bazi bir imtiyozlar beriladi, ularga ham farzandlarini tarbiyalab, ham ijtimoiy faoliyatlarini davom etttirish uchun sharoit yaratiladi shiningdek bazi davlatlarda kam ta`minlangan oilalarga ham iqtisodiy yordam ajratiladi. Tug`ilishini ko`tarish borasida olib boriladigan iqtisodiy uslubni yana biri nikohga kirgan yosh oilalarni turar joy bilan ta`minlsh borasida davlat tomonidan beriladigan imtiyozlar. Shuningdek, bolalar kiyimlari oziq-ovqatlarini arzon narxda 4

sotish maktabgacha tarbiya muassasalari faoliyatining sifatini yaxshilash bolalar va onalar salomatligini davlat tomonidan muxofaza etilishi aholiga maishiy hizmat korsatish qabilalar ham aholi takror barpo bo`lihsiga ijobiy ta`sir etuvchi iqtisodiy omillar xisoblanadi. Ma`muriy- huquqiy uslubga aholi takror barpo bo;lishi, oilalar tashkil topishiga turli qonunlar orqali ta`sir ko`rsatish kiradi. Masalan, abort (homilani suniy yo`l bilan yo`q qilish) larni qonun bilan man etilishi, nikoh yoshlarini ko`tarilihsi, aholi migrassion harakatini cheklash, yoki rivojlantirish oila buzilganda, er va hotin ajralishganda ona va bola huquqlarni qonuniy himoyasi, bolani ota-ona oldidagi burchini qonuniy belgilash, homilador ayolni ishga qabul qilishda, yoki ishdan bo`shatishda ular huquqlarini qonuniy himoyasi, nafaqa ajratishda bolalar sonini hisobga olish kabi jarayonlardir. Ijtimoiy-psihologik uslub, yoki aholini “demografik tarbiyalash”. Aholini demografik tarbiyalashda avvalo yosh avlodda oilaga, oilada kutilayotgan farzandlar soniga bo`lgan munosabatini davlat ijtimoiy iqtisodiy taraqqiyotiga, aholi salomatligiga mos ravishda shakillantirish lozim. Bunda oila asosiy tarbiya O`chog`i xisoblanadi. Shuning uchun ham ota-onalarning “demografik savodliligi” ga katta etibor berilmog`i iozim. Demografik tarbiyaning yan bir muhim o`chog`i ommaviy axborot orqali demografik mayliga ta`sir etish mumkin. Demografik siyosat ijtimoiy –iqtisodiy siyosatning ajralmas qismi bo`lmog`i lozim. Shundagina aholini ijtimoiy iqtisodiy ehtiyojlarini aks ettirgan holda rivojlanib boradi. O`zbekistonda demografik siyosatning barcha usullaridan foydalaniladi. Ayniqsa ijtimoiya-psihologik usullaridan keng foydalanilmoqda. Respublikamizda yuritilayotgan demografik siyosat natijasida aholi o`sishi so`nggi 20 yil ichida 3% dan 1,5% cha pasaydi. Bunda aholi o`rtasida tushintirish, targ`ibot ishlari olib borilmoqda. Demografik siyosat yuritishda ommaviy axborto vositalaridan keng foydalaniladi. Bunda respublikamiz aholisiga farzand ko`rishni rag`batlantirish xamda muhofaza qilish bilan birga “Normal oila”, “so`glom farzand” tushunchalari tushuntirib boriladi. O`zbekiston Respublikasi “oila kodeksi” da belgilangan qonunlar 5

asosida oilalar barpo qilinmoqda va davlatimizning ijtimoiy-iqtisodiy muxofazasi ta`minlanmoqda. Demografik bashorat deganda malum hudud aholisining soni, tarkibi va demografik vaziyati istiqbolining asoslangan xolda oldindan aniqlash tushiniladi. Xar qanday ijtimiiy – iqtisodiy bashoratlar , demografik bashorat zaminida tuziladi. Kelajakda ishlab chiqarish lozim bo`lgan maxsulotlar miqdorini rejalashtirish uchun avvalo kelajakdagi aholi soni, yosh-jinsiy, tarkibi, olialar sonini bilish lozimdir. Ayniqsa, aholining yosh tarkibi bo`yicha bashorati muxim axamiyatga egadir. Kelajakda maktabgacha bo`lgan bolalar muassalari, maktablar, oily va maxsus o`quv yurtlarini qurilishini rejalshtirish uchun kelajakda qancha bola maktabgacha muassasalariga qatnashi mumkin, qancha bola maktab yoshiga yetishi, qancha bola maktabni tugatib oily va maxsus o`quv yurtlariga borishi xaqidagi malumotlar zarurdir. Aholining yosh – jinsiy tarkibi xaqidagi bashorat tibbiy xizmat tarkibi xaqidagi bashorat tibbiy xizmat ko`rsatish tizimining rivojlanishi uchun xam muxim axamiyat kasb etadi. Aholi yosh-jinsiy tarkibi bo`yicha tuzilgan bashorat asosida keljakda qancha bolalar va ayollar shifokorlari aholining, keksa guruhiga xizmat qiluvchi kardiologlar, onkologlar, nevrotologlar kabi mutaxassislar tayyorlash rejalshtiriladi. Kelajakda, yangi ish orinlarini tayyorlash xalq xo`jaligi soxalarini rovojlantirish istiqbollarini aniqlashda esa mexnat yoshidagi aholi xaqidagi bashorat ilmiy asos bo`lib xizmat qiladi. Umuman, iqtisodiyot va aholini ijtimoiy xayotining barcha qirralari istiqbolini rejalshtirishda shu sotsial jarayonlarning qatnashchilari, iste`molchialr va yaratuvhcilari bo`lishi aholi guruhlari xaqidagi demografik bashorat zarurdir. Aks xolda kelajak uchun rejalshtirilgan xar qanday ijtimoiy-iqtisodiy jarayon ijobiy natija bermaydi. Demografik, bashorat demografiya fani va demografik tadqiqotlarninf asosiy vazifalaridan biri xosoblanadi. Demografik bashorat tarixi 5. Demografik bashorat-bashorat etilayotgan davrga qarab qisqa muddatli, O`rta muddatli va uzoq muddatli bo`ladi. Qiaqa muddatli -demigrafik bashorat 5 yilga mo`ljallangan bo`lib, turli 6

xo`jalik va rejalashtirish tashkilotlarida ko`proq qo`llaniladi. Qisqa muddatli bashoratga aniqlik darajasi nisbatan yuqori bo`ladi. Chunki 5 yil davimida aholini o`limi tug`ilishi jarayonida xam keskin ozgarish ro`y bermaydi. Mexnat resurslari farzand ko`rish yoshidagi aholi guruhi, nafaqa yoshidagi aholi guruhlari xaqidagi ma`lumotlar aniq bo`ladi. Asosan tug`iladigan bolalar soni maxsus xisob –kitoblar uslublar orqali xisoblanadi. O`rta muddatli – demografik bashoratlar –demografik bashorat etish o`z tarixiga egadir. Bu boradagi eng dastlabki xarakatlar qadimgi Rim va Pretsiyada kuzatilgan. Ilmiy asoslangan birinchi demografik bashoratlar XVII asrning oxiri XVIII asrning boshlarida L Eyper, T Maltus, Pirla-Pida lar tomonidan yaratilgan. XX asrning 20 yillaridan boshlab aholi o`sishining asosiy komponentlari,tug`ilish, o`lim jarayonlaridagi o`zgarishlarni xisobga olgan xolda, takomillashgan uslublar yordamida demografik bashoratlar xisoblana boshlandi. Ana shu yillarda Fransiya, Germaniya, Iraliya, Daniya davlatlari aholisining kelajakdagi miqdori demografik bashoratlar orqali, aniqlandi. 1921 yili EM. Tarsov, S.G. Strumin lar 1921-1941 yillar uchun Rossiya aholisining demografik istiqbolini ishlab chiqdilar. A.S.Novoselskiy, B.B Poevskiy, M.B. Ptux, Yu.A.Korchak-Chepurkovskiy, A.P.Komnko, B.Babanin lar tomonidan xam demografik bashoratlar ishlab chiqilgan. Demografik bashoratning uslublari eas Rossiyalik aholishunos olimlar A.Ya. Boyarskiy B.Tsi. Urlanis, V A. Borisov ishlarida keng o`rin olgan. O`zbekistonda demografik bashoratni ishlab chiqishi asosan 1960 yillardan boshlanadi. Respublikada dastlabki demografik bashoratlar aholishunos olim M.K.Qoraxonov. raxbarligida 1962-1980 yillarda ishlab chiqilgan. Keyinchalik Respublikada Mullajonov, Ubaydullayeva, Ali-Qoriyev, Boriyeva, Maqsakova boshqalar xar tomonlama mukammal bashoratlar ishlab chiqishdi. 30 yilgacha bo`lgan davr uchun xisoblanadi. Ushbu bashoratda aholini tug`ilish va o`lim jarayonlari, aholi migrassiyasida sodir bo`lishi mumkin bo`lgan o`zgarishlar ilmiy asosda o`rganiladi va bashorat tuzishda xisobga olinadi. Uzoq muddatli demografik bashoratlar 30-60 yilda qo ` llanadi . Bunday 7

bashoratlar aholi tug ` ilishi va o ` liminign kelajakdagi o ` zgarishlar xaqidagi gepotezalarga asoslangan . Uzoq muddatli demografik bashoratga aholi tigrassiyasini xisobga olish bir muncha murakkabroq kechadi . Chunki aholi migrassiyasi ijtimoiy - iqtisodiy o ` zgarishlar bilan bir qatorda jamiyatda , tabiatda yuz bergan yasodifiy jarayonlar bilan xam bog ` liqdir . Shu tufayli uzoq muddatli demografik bashoratlarning aniqlik darajasi nisbatan pastroq bo ` lishi mumkin . Demografik bashorat uslublari. Demografik bashoratnign eng oddiy uslubi aholi umumiy sonini ma`lum davrdagi o`zgarishini aniqlashdir. Bu uslubda bashorat qilinayotgan davrning boshlanoshodagi demografik xolat asos qilib olinadi va xolatga asosan bashorat qilinadigan davr uchun aholi soni xisoblanadi. Ushbu uslub quyidagi formulada o`z aksini topgan. P 1 =P 0 XE kxt P 1 – bashorat qilinayotgan davrning oxiridagiaholi soni. P 0 –bashorat etilayotgan davrning boshlanishidagi aholi soni. K -bashorat qilinayotgan davr uchun nazarda tutilgan aholining o`sishi. t- bashorat etilayotgan davr. e-natural logarifmlar asosi. Yuqorida qayd etilgan uslub yordamida ma`lum hududdagi aholining umumiy soni bashorat etilgan. Lekin, bu bashorat aholi sonidagi o`zgarishni juda aniq ko`rsata olmaydi. Chunki bashorat etilayotgan davr ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni o`zgarishi bilan bog`liq holda tug`ilishi, keskin o`zgarishlar ham bo`lishi mumkinki, ular aholi soniga bevosita ta`sir ko`rsatadi. Demografik tadqiqotlarda aholining yosh va jinsiy tarkibi bo`yicha bashorat etish juda axmiyatli bo`lib, unda aholi tarkibidagi o`zgarishlar nisbatan aniq yoritiladi. Aholining yosh-jinsi bo`yicha bashorat etishda yosh guruhlarning “surish” uslubi qo`llaniladi. Bunday uslubda bashorat etilayotgan davrda xar bir yosh guruhni bashorat etilayotgan davr boshidagi mavjud miqdori 8

olinadi. Undan bir yil davomida olganlar sonini aytib, keyingi yilga guruhni soni aniqlanadi. Masalan 2000- yil birinchi yanvarda 11 yoshgacha kirganlar soni, 1999- yil 1 yanvarda 10 yoshga kirganlar sonidan, 1 yanvar 1999y-1 yanvar 2000- yil davomida 10 yoshdan 11 yoshgacha o`lgan bolalar sonini ayirmasiga teng. Ana shu tarxda xar bir yosh guruhni “surib” keyingi yil uchun aholi soni aniqlanadi. Lekin, bunday uslubda bashorat etish uchun yosh guruhlari bo`yicha o`lim xollari, “yani o`lim jadvali” xisoblangan bo`lishi lozim. Yosh guruhlarni surish uslubi bilan bashorat etilayotgan davr boshidan keyingi yil uchun tug`ilganlar soni, yani “P” yoshdagilarni aniqlash lozim bo`ladi. Masalan bashorat etilayotgan davrimiz 2005 yildan boshlansa 2005 yilda tug`ilganlar, yani “o” yoshdagolar aniq, ular 2006 yilda 1 yoshga to`ladilar. Lekin 2006 yil uchun tug`ilajak bolalar sonini aniqlash lozin bo`ladi. Buning uchun farzand ko`rish yosh guruhlardagi (15-19, 20-24, 25-29, 30- 34, 35-39, 40-44, va 45-49 yosh ayollar guruhlari ) ayollar sonini shu yosh guruhlardagi tug`ilish koeffisientiga ko`paytiriladi. Va keyingi yili shu guruhdagi xar 1000 ta ayol nechta farzand ko`rishi aniqlanadi. Masalan: O`zbekistonda 2005 yilda 15-19 yoshli ayollar “x” ni tashkil etadi. Shu yili 15-19 xar 1000 ta ayolga nisbatan “U” farzand tug`ilgan. Demak _________________ __ ga teng. Ana shunday uslub bilan xar bir yosh guruhida keyingi 2000 yilda tug`ilajak bolalar soni aniqlanadi. Xar bir yosh guruhida tug`ilishi mumkin bo`lgan bolalar soni aniqlanib, xammasi qo`shiladi. Va 2005 yilda tug`ilishi mumkin bo`lagan jami bolalar soni aniqlanadi. Shu tariqa 2006,2007,2008 va keyingi bashorat etilayotgan yillar uchun xa tug`ilajak bolalar soni aniqlanadi. Faqat buning uchun yosh guruhlari bo`yichatugilish koeffitsientlari, tug`lishidagi o`zgarishlar, o`lim xollari, migrassiya, aholi reproduktiv maylidagi o`zgarishlarni mutaxassislar tomonidan xisobga olinadi. Demografik bashoratda mexnat yoshidagi aholini yosh-jinsiy ma`lumot, kasb- malakasi bo`yicha kelajak tarkibini aniqlash aloxida axamiyat kasb etadi. Chunki, ana shu bashorat asosida xar bir davlat av uning xududlarida kelajakdagi mexnat resurslari balansi ishlab chiqiladi. Aholining oilaviy tarkibini bashorat etish xam muxim demografik tadqiqotdir. Chunki oila juda ko`p maxsulotlarning iste`molchisi xosoblanadi. Kelajakda oilaning 9

tarkibi qanday bo`ladi, aholining necha foizi yolg`iz yashaydi, necha foizi oddiy oilalalarda, necha foizi 2-3 avlod vakillari yashovchi murakkab oilalarda istiqomat etadilar. Yosh oilalalar salmog`i qanday bo`ladi? Ana shu savollarga oila tarkibini bashorat etish orqali javob beriladi xamda shu bashorat asosida aholiga turar joy yashash uchun kerak bo`lgan barcha maxsulotlar ishlab chiqish rejalshtiriladi. DEMOGRAFIK BASHORAT Demografik bashorat deganda ma`lum HUDUD ahoisining soni, tarkibi va demografik vaziyati istiqbolini itimiy asoslangan holda oldindan aniqlash tushuniladi. Har qanday ijtimoiy-iqtisodiy bashoratlar, demografik bashorat zaminida tuziladi. Kelajakda ishlab chiqarish lozim bo`lgan maxsulotlar miqdorini rejalashtirish, aholiga xizmat qiluvchi barcha sotsial sohalarni rivojlantirish uchun avvalo kelajakdagi aholi soni, yosh-jinsiy tarkibi, oilalar sonini bilish lozimdir. Ayniqsa, aholining yosh tarkibi bo`yicha bashorati muxim ahamiyatga egadir. Kelajakda maktabgacha bo`lgan bolalar muassasalari, maktablar, oliy va maxsus o`quv yurtlarini qurilishini rejalashtirish uchun kelajakda qancha bola maktabgacha muassasalariga qatnashi mumkin, qancha bola maktab yoshiga yetishi. qancha bola maktabni tugatib oliy va maxsus o`quv yurtlariga borishi xaqidagi ma`lumotlar zarurdir. Aholini yosh-jinsiy tarkibi xaqidagi bashorat tibbiy xizmat ko`rsatish tizimining rivojlanishi uchun ham muxim axamiyat kasb etadi. Aholi yosh-jinsiy tarkibi bo`yicha tuzilgan bashorat asosida kelajakda qancha bolalar va ayotlar shifokorlari, aholining keksa guruhiga xyzmat qiluvchi kardiologlar, onkologlar, nevropotologlar kabi muttaxassislar tayyorlash rejalashtiriladi. Kelajakda, yangi ish o`rinlarini tayyorlash, xalq xo`jaligi sohalarini rivojlantirish istiqbollarini aniqlashda esa mexnat yoshidagi aholi xaqidagi bashorat ilmiy asos bo`lib xizmat qiladi. Umuman, iqtisodiyot va aholini ijtimoiy xayotining barcha qirralari istiqbolini rejalashtirishda shu sotsial jarayonlarning qatnashchilari, iste`molchilari va yaratuvchilari bo`lmish, aholi guruhlari xaqidagi demografik 10

bashorat zarurdir. Aks xolda kelajak uchun rejalashtirilgan har qanday ijtimoiy- iqtisodiy jarayon ijobiy natija bermaydi. Demografik bashorat, demografiya fani va demografik tadqiqotlarning asosiy vazifalaridan biri xisoblanadi. Demografik bashorat - bashorat etilayotgan davrga qarab, qisqa muddatlig o`rta mudddtli va uzoq muddatli bo`ladi. Qisqa muddatli demografik bashorat —5 yilga mo`t l jallangan bo`lib, turli xo`jalik va rejalashtirish tashkilotlarida ko`proq qo`llaniladi. Qisqa muddatli bashoratda aniqlik darajasi nisbatan yuqori bo`ladi. Chunki 5 yil davomida aholini o`limi va tutilish jarayonida ham keskin o`zgarish ro`y bermaydi. Mehnat resurslari, farzand ko`rish yoshidagi aholi guruhi, nafaqa yoshidagi aholi guruhlari xaqidagi ma`lumotlar aniq bo`ladi. Asosan tug`iladigan bolalar soni maxsus hisob-kitoblar, uslublar orqali hisoblanadi. O`rta muddatli demografik bashoratlar - 30 yilgacha bo`lgan davr uchun hisoblanadi. Ushbu bashoratda aholini tug`ilish va o`lim jarayonlari, aholi migratsiyasida sodir bo`lishi mumkin bo`lgan o`zgarishlar ilmiy asosda o`rganiladi va bashorat tuzishda hisobga olinadi. Uzoq muddatli demografik bashoratlar 30 — 60 yilga mo`ljallanadi. Bunday bashoratdar aholi tug`ilishi va o`limining kelajakdagi o`zgarishlar xaqidagi gipotezalarga asoslanadi. Uzoq muddatli demografik bashoratda aholi migratsiyasini hisobga olish bir muncha murakkabroq kechadi. Chunki aholi migratsiyasi ijtimoiy — iqtisodiy o`zgarishlar bilan bir qatorda jamiyatda, tabiatda yuz bergan tasodifiy jarayonlar bilan ham bog`liqdir. Shu tufayli uzoq muddatli demografik bashoratlarning aniqlik darajasi nisbatan pastroq bo`lishi mumkin. Demografik bashorat uslublari. Demografik bashoratning eng oddiy uslubi aholi umumiy sonini ma`lum davridagi o`zgarishini aniqlashdir. Bu uslubda bashorat qilinayotgan davrning boshlanishidagi demografik xolat asos qilib olinadi va shu holatga asosan bashorat qilinadigan davr uchun aholi soni hisoblanadi. Ushbu uslub quyidagi formulada o`z aksini topgan: P 1 = P 0 xe xx1 P 1 - bashorat qilinayotgan davrning oxiridagi aholi soni. 11

P0 - bashorat etilayotgan davrning boshlanishidagi aholi soni. K - bashorat qilinayotgan davr uchun nazarda tutilgan aholining o`sishi. t - bashorat etilayotgan davr. e - natural logarifmlar asosi. Yuqorida qayd etilgan uslub yordamida ma`lum xududdagi aholining umumiy soni bashorat etiladi. Lekin, bu bashorat aholi sonidagi o`zgarishni juda aniq ko`rsata olmaydi. Chunki bashorat etilayotgan davrda ijtimoiy- iqtisodiy sharoitlarni o`zgarishi bilan bog`liq holda tug`ilish, o`lim va aholi migratsiyasida keskin o`zgarishlar ham bulishi mumkinki, ular aholi soniga bevosita ta`sir ko`rsatadi. Demografik tadqiqotlarda aholining yosh va jinsiy tarkibi bo`yicha bashorat etish juda axamiyatli bo`lib, unda aholi tarkibidagi o`zgarishlar nisbatan aniq yoritiladi. Aholining yosh-jinsi bo`yicha bashorat etishda yosh guruhlarning «surish» uslubi qo`llaniladi. Bunday uslubda bashorat etilayotgan davrda xar bir yosh guruhini bashorat etilayotgan davr boshidagi mavjud miqdori olinadi. Undan bir yil davomida o`lganlar sonini ayirib, keyingi yilga shu guruhi soni aniqlanadi. Masalan, 2000 yil 1 yanvarda 11 yoshga kirganlar soni, 1999 yil 1 yanvarda 10 yoshga kirganlar sonidan, 1.01.1999 y.-1.01.2000Y davomida 10 yoshdan 11 yoshgacha o`lgan bolalar sonini ayirmasiga teng. Ana shu tarzda har bir yosh guruhini «surib» keyingi yil uchun aholi soni aniklanadi. Lekin, bunday uslubda bashorat etish uchun yosh guruhlari bo`yicha o`lim xollari, ya`ni «o`lim jadvali» hisoblangan bo`lishi lozim Yosh guruhlarni surish uslubi bilan bashorat qilinganda, bashorat etilayotgan davr boshidan keyingi yil uchun tug`ilganlar soni, ya`ni «R» yoshdagilarni aniqlash lozim bo`ladi. Masalan. bashorat etilayotgan davrimiz 1999 yildan boshlansa, 1999 yilda tug`ilganlar, ya`ni «O» yoshdagilar aniq, ular 2000 yilda 1 yoshga to`ladilar. Lekin, 2000 yil uchun tug`ilajak bolalar sonini aniqlash lozim bo`ladi. Buning uchun farzand ko`rish yosh guruhlaridagi (15-19, 20-24, 25-29, 30-34, 35-39, 40-44 va 45- 49 yosh guruhlari) ayollar sonini, shu yosh guruhidagi tug`ilish koeffitsientiga ko`paytiriladi va keyingi yili shu guruhdagi har 1000 ta ayol nechta farzand ko`rishi aniqlanadi. Masalan, O`zbekistonda 1999 yilda 15-19 yoshtsh ayollar «X» ni tashkil 12

etgan. Shu yili 15-19 xar 1000 ta ayolga nisbatan «U» farzand ug`ilgan. Demak, xo`» uo` = 2 ga teng. Ana shunday uslub bilan har bir yosh guruhida keyingi 2000 yilda tug`ilajak bolalar soni aniqlanadi. Har bir yosh guruhida tug`ilishi mumkin bo`lgan bolalar soni aniqlanib, hammasi ko`shiladi: va 2000 yilda turilishi mumkin bo`lgan jami bolalar soni aniqlanadi.2000 49 15 2000 49 45 2000 29 25 2000 24 20 2000 19 15            Shu tariqa 2001, 2002, 2003 va keyingi bashorat etilayotgan yillar uchun xam tug`ilajak bolalar soni aniqlanadi. Faqat buning uchun, yosh guruhlari bo`yicha tug`ilish koeffitsientlari, tug`ilishdagi o`zgarishlar, o`lim hollari, migratsiya, aholi reproduktiv maylidagi o`zgarishlarni mutaxassislar tomonidan xisobga olinadi. Demografik bashoratda mehnat yoshidagi aholining yosh-jinsiy ma`lumot, kasb - malakasi bo`yicha kelajak tarkibini aniqlash aloxida ahamiyat kasb etadi. Chunki, ana shu bashorat asosida xar bir davlat va uning hududlarida kelajakdagi mexnat resurslari balansi ishlab chiqiladi. Aholining oilaviy tarkibini bashorat etish xam muxim demografik tadqiqotdir. Chunki oila juda ko`p maxsulotlarni iste`molchisi xisoblanadi. Kelajakda oilalarning tarkibi qanday bo`ladi, aholining necha foizi yolg`iz yashaydi, necha foizi oddiy oilalarda, necha foizi2 - 3 avlod vakillari yashovchi murakkab oilalarada istiqomat etadilar. Yosh oilalar salmog`i qanday bo`ladi? Ana itu savollarga oila tarkibini bashorat etish orqali javob beriladi hamda shu bashorat asosida aholiga turar joy, yashash uchun kerak bo`lgan barcha mahsulotlar ishlab chiqish rejalashtiriladi. Demografik bashorat etish o`z tarixiga egadir. Bu boradagi eng dastlabki xarakatlar qadimgi Rim va Gretsiyada kuzatilgan. Ilmiy asoslangan birinchi demografik bashoratlar XVII asrning oxiri Xh asrning boshlarida L.Eyler, T.Malhtus, Pirla - Ridalar tomonidan yaratilgan. XX asrning 20 yilaridan boshlab aholi o`sishining asosiy komponentlari, tug`ilish, o`lim jarayonlaridagi o`zgarishlarni hisobga olgan holda. takomillashgan uslublar yordamida demografik bashoratlar 13

xisoblana boshlandi. Ana shu yillarda Frantsiya, Germaniya, Italiya, Daniya davlatlari axolnsining kelajakdagi miqdori demografik bashoratlar orqali aniqlandi. 1921 yili E.M.Tarasov, S.G.Strumilinlar 1921-1941 yillar uchun Rossiya aholisining demografik istiqbolini ishlab chiqdilar. A.S.Novoselhskiy, V.V.Poevskiy, M.V.Ptux,Yu.A.Korchak- Chepurkovskiy, A.P.Komnko, B.Babaninlar tomonidan ham demografik bashoratlar ishlab chiqilgan. Demografik bashoratning uslublari esa Rossiyalik aholishinus olimlar A.Ya.Boyarskiy, B.O`.Urlanis, V.A.Borisov ishlarida keng o`rin olgan. O`zbekistonda demografik bashoratlaryi ishlab chiqish, asosan 1960 yillardan boshlanadi. Respublikada dastlabki demografik bashoratlar aholishinus olim M.K.Qoraxonov raxbarligida 1962 - 1980 yillarda ishlab chiqilgan. Keyinchalik respublikada har tomonlama mukammal demografik bashoratlar ishlab chiqish rivojlandi. Bu borada aholishunos olimlar I.R. Mullajonov R.N. Ubaydullaeva, N.S. Ali - Qoriev, O.B. Ota - Mirzaev, A,Qayumov, M.R.Bo`rieva, L.P.Maksakova va boshqalarning ilmiy ishlarini keltirish mumkin. DEMOGRAFIK SIYOSAT. Demografik siyosat - aholi siyosatin ing asosiy` qismi bo`lib, jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlari va turli davlatlarda o`ziga xos xususiyatlarga, yo`nalishlarga egadir. Aholi siyosati demografik siyosatga qaraganda keng qamrovli bo`lib, aholini rivojlantirish maqsadida olib boriladigan ijtimoiy - iqtisodiy siyosat yo`nalishi hisoblanadi. Aholi rivojlanishi esa, o`z navbatida uning ham miqdoriy ham sifatiy jihatlarini o`zgarib borishida namoyon bo`ladi. Aholining miqdoriy rivojlanishi deganda, ma`lum davrda, ma`lum hudud aholisi yoki millatning son jixatidan o`zgarib borishi tushuniladi. Aholining sifatiy rivojlanishi esa, asosan uning salomatlmgi, o`rtacha umr ko`rishi, bilim darajasi va ta`lim tarbiya olishi va komilligida o`z ifodasini topadi. Aholi rivojlanishi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining uzviy qismi bo`lib, u o`z ichiga aholining takror barpo bo`lish jarayonini ham oladi. Aholi siyosatinnng maqsadi davlat tomonidan aholining xam mikdoriy 14

(normal, optimal darajada) ham sifatiy rivojlanishini ta`minlashdir. Aholi rivojlanishiga ma`lum darajada ta`sir etib borish tarixiy jarayondir. Ushbu jarayon jamiyat taraqqiyotining xar bir bosqichida, shu davrning ijtimoiy - iqtisodiy sharoitiga mos holda, alohida mazmunga ega bo`lgan. Jumladan, feodalizm sharoitida aholi rivojlanishining asosiy elementi bo`lgan ta`lim tizimi, nisbatan kam taraqqiy etgan edi. Masalan, O`zbekistonda masjidlar, madrasalar qoshida ta`lim tizimi joriy etilgan. Ularni moddiy ta`minlash maqsadida davlat va ayrim mulkdorlar tomonidan vaqf mulklari ajratilgan. Insonni mexnatga tayyorlash, jamiyat a`zosi uchun zarur bo`lgan bilimlarni axloqiy sifatlarni yosh avlod; asosan oiladan, oila muxitida olar edi. Keyinchalik sanoat asta - sekin rivojlanib borishi natijasida mexnatga tayyorlashda maxsus bilimlar, maxsus faoliyat zarur bo`lib qoldi. Bu zarurat davlatda ta`lim tizimini yanada rivojlanishiga, yoshlarga maxsus bilim berib, kasb - xunar o`rgatishga extiyoj yaratdi. Natijada. O`lkamizda ta`lim tizimi tashkil topdi va rivojlandi. Hozirgi davrda O`zbekistonda aholi siyosatining asosiy maqsadi uning sifatiy rivojlanishini tashkil etishdan iboratdir. Aholining sifatiy rivojlanishi quyidagilarni o`z ichiga oladi: Aholi salomatligining holati, bolalar va onalar o`limi o`rtacha umr davri:  aholining ta`lim darajasi va uning tarkibi:  aholining kasb - xunarga tayyorgarlik darajasi:  aholining soo`ial tarkibi va soo`ial mobilligi:  aholining urbanizatsiyalashganligi:  aholining xududiy harakati:  aholining ma`naviy madaniy qadriyatlari va ularni saqlash, e`zozlash. Respublikada aholi siyosati o`zaro chambarchas bog`langan bo`g`inlardan tashkil topgan. Ushbu bo`g`inlarga demografik siyosat, aholi migratsiyasi, urbanizatsiya va bandlik siyosatlarini kiritish mumkin. Demografik siyosat aholi siyosatini uzviy qismi bo`lib, uning asosiy maqsadi aholini miqdoriy rivojlanishini boshqarishdan iboratdir, Demografik siyosatning asosiy ob`ekti aholining takror barpo bo`lish . jarayoni hisoblanadi. 15

Demografik siyosat orqali kurilgan, istalgan aholi takror barpo bo`lish turiga erishiladi. Ma`lumki, aholi takror barpo bo`lishi tug`ilish, o`lim, nikoh, ajralish kabi demografik jarayonlar bilan bevosita bog`liqdir. Shu bois ushbu jarayonlarni siyosat yo`li bilan jamiyat tomonidan boshqarilishi ham demografik siyosatni vazifalaridandir. Jamiyat taraqqiyotiga nazar tashlasak, demografik jarayonlarni, ayniqsa tug`ilish, nikohni jamiyat tomonidan boshqarilganligini guvohi bo`lamiz. Xatto bu xaqida eng qadimgi olimlar Aflotun va Arastu asarlarida ham uchraydi. Qadimgi Rimda tug`ilish va nikohni ozod insonlar o`rtasida qo`llab - quvvatlovchi, qonunlar qabul qilingan. Feodalistik jamiyatda esa din tomonidan shunday qattiq qonunlar yaratilganki, ularda nikoh, cheklanmagan tug`ilish va katta oilalar aholini muntazam ko`payib borishini omili sifatida himoya qilingan, qo`llab - quvvatlangan. Kapitalistik ishlab chiqarish usulini rivojlanishi esa demografik jarayonlarda yangi muammolarni, yo`nalishlarni kelib chiqishiga sabab bo`ldi. Kapitalizmda sanoatni rivojlanishi shahar turmush tarzini kengayishi, ayollarni ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirok etishi tufayli, oilada farzandga bo`lgan talab kamaydi. Ko`p bolali oilalarda, kapitialistik ishlab chiqarish sharoitida qator iqtisodiy muammolar vujudga keldi. Natijada, tug`ilish o`z - o`zidan kamaya boshladi. Kapitalistik ishlab chiqarish usuli rivojlangan Frantsiya va boshqa yevropa davlatlarida tug`ilish 19 asrning birinchi o`n yilligidan boshlab kamaya bordi. Ushbu davlatlarda 20 asrga kelib aholini tabiiy o`sishi nihoyatda kamayib ketdi. Aholi takror barpo bo`lishi kengaygan turdan, qisqargan turga o`tdi. Natijada bu davlatlarda aholini qarish ya`ni «Demografik qarish» jarayoni sodir bo`ldi. Bu xol davlat tomonidan maxsus demografik siyosat olib borishni taqozo etdi. 1946 yilda Frantsiyada tug`itshshni ko`tarish orqali aholi miqdoriy ko`payishiga erishish maqsadida oilalarga birinchi va ikkinchi, ayniqsa uchinchi farzandlarining turilishida aohida nafaqa ajratildi. 1960 - 1970 yillarda tug`ilishni ko`tarish maqsadidagi demografik siyosat boshqa rivojlangan kapitalistik davlatlarda xam olib boritui. 16

Lekin ushbu davlatlardagi xususiy mulkchilik formasi tugalishni ko`paytirish uchun xamma chora - tadbirlarni qo`llashda ba`zi muammolarni keltirib chiqarar edi. Shu bois yevropadagi rivojlangan davlatlarda tug`ilish darajasini ko`tarib, optimal, normal xolga keltirish juda mushkul bo`lmoqda. Rivojlanayotgan davlatlarda esa, aksincha 1960-1970 yillarda tushlishning yug`ori darajada turganligi va o`lim xollarining keskin kamayganligi natijasida aholining tabiiy o`sishi juda yuqori darajada bo`ldi. Natijada Osiyo, Afrika va Janubiy Amerikada joylashgan qator rivojlanayotgan davlatlarda aholi soni birdan ko`payib ketdi. Bu holni demograf muttaxassislar «demografik portlash», deb atadilar. Ushbu davlatlarda iqtisodiy imkoniyati cheklangan holda aholisining bunday tez ko`payishi, tug`ilishni cheklashga majbur etdi. Natijada ushbu davlatlarda davlat tomonidan «Oilani rejalashtirish» ya`ni «tug`ilishni nazorat etish» borasida demografik siyosat olib borildi, Demografik siyosat o`tkazish uslublari. Demografik siyosat o`tkazish uslublarini shartli ravishda uch yo`nalishga ajratish mumkin. 1. Iqtisodiy. 2. Ma`muriy — xuquqiy. 3. Ijtimoiy psixologik (tarbiyaviy). Iqtisodiy uslub asosan tug`ilish darajasi pasayib ketgan aholi takror barpo bo`lishi, aholi ko`payishini ta`minlay olmagan xollarda qo`llaniladi. Bu uslubda davlat tomoidan homilador ayollarga (ma`lum davrda), u farzand ko`rgandan keyin va farzandi 2 - 3 yoshga yetgunga qadar maxsus nafaqalar ajratiladi, birinchi, ikkinchi, uchinchi farzandlarga iqtisodiy yordam beriladi. Ko`p bolali oilalarga xam iqtisodiy yordamlar berib boriladi. Ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirok etuvchi, yosh bolasi bor ayollarga ish joylaridan ba`zi bir imtiyozlar beriladi, ularga xam farzandlarini tarbiyalab, xam ijtimoiy faoliyatlarini davom ettirish uchun sharoit yaratiladi. Shuningdek, ba`zi davlatlarda kam ta`minlangan oilalarga ham iqtisodiy yordam ajratiladi. Tutilipg ai ko`tarish borasida olib boriladigan iqtisodiy uslubni yana biri - nikohga kirgan yosh oilalarni turar joy bilan ta`minlash borasida davlat tomonidan 17

beriladigan imtiyozlar. Shuningdek, bolalar kiyimlari, oziq- ovqatlarini arzon narxda sotish, maktabgacha tarbiya muassasalari faoliyatining sifatini yaxshilash, bolalar va onalar salomatligini davlat tomonidan muhofaza etilishi, aholiga maishiy hizmat tizimini rivojlanishi va sifatli xizmat ko`rsatish kabilar ham aholi takror barpo bo`lishiga ijobiy ta`sir etuvchi iqtisodiy omillar xisoblanadi. Ma`muriy - huquqiy uslubga aholi takror barpo bo`lishi, oilalar tashkil topishiga turli qonunlar orqali ta`sir ko`rsatish kiradi. Masalan, abort(homilani sun`iy yo`l bilan yo`q qilish)larni qonun bilan man etilishi, nikoh yoshlarini ko`tarilishi, aholi mig rao` ion xarakatini cheklash, yoki rivojlantirish, oila buzilganda, er va xotin ajralishganda ona va bola xuquqlarini qonuniy himoyasi, bolani ota -ona oldidagi burchini qonuniy belgilash, homilador ayolni ishga qabul qilishda, yoki ishdan bo`shatishda ular xuquqlarini qonuniy himoyasi, nafaqa ajratishda bolalar sonini xisobga olish kabi jarayonlardir. Ijtimoiy - psihologik uslub, yoki aholini «demografik tarbiyalash». Aholini demografik tarbiyalashda avvalo yosh avlodda oilaga, oilada kutilayotgan farzandlar soniga bo`lgan munosabatini davlat ijtimoiy - iqtisodiy taraqqiyotiga, aholi salomatligiga mos ravishda shakllantirish lozim. Bunda oila asosiy tarbiya o`chog`i hisoblanadi. Shuning uchun xam ota - onalarning «demografik savodliligi» ga katta e`tibor berilmog`i lozim. Demografik tarbiyaning yana bir muhim o`chog`i ommaviy axborot orqali demografik mayliga ta`sir etish mumkin. Demografik siyosat ijtimoiy - iqtisodiy siyosatning ajralmas qismi bo`lmosh lozim. Shundagina aholini ijtimoiy - iqtisodiy ehtiyojlarini aks ettirgan xolda rivojlanib boradi. 18

Ўзбекистон аҳолисининг ҳозирги тадрижий ўсиши Йиллар Жами аҳоли (минг киши) Жумладан Урбанизация даражаси %Шаҳар аҳолиси Қи шл ок аҳолиси 1991 20608 8305 12303 40,4 1992 21106 8450 12656 40,0 1993 21602 8526 13076 39,5 1994 22092 8615 13477 39,0 1995 22462 8671 13791 38,6 1996 22907 8768 14138 38,3 1997 23349 8878 14470 38,0 1998 23772 8993 14779 37,8 1999 24136 9087 15049 37,6 2000 24488 9166 15322 37,4 2001 24813 9225 15588 37,2 2002 25116 9287 15829 37,0 2003 25428 9341 16087 36,7 2004 25707 9381 16326 36,5 2005 26083 9360 16723 35,9 19

Ўзбекистон Республикаси шаҳар ва қишлоқ аҳолисининг тадрижий ўсиши Ре гион лар 1991 йил 1995 йил 2004 йил жами аҳоли қишлоқ аҳолиси шаҳар аҳолиси жами аҳоли қишлоқ аҳолиси шаҳар аҳолиси жами аҳоли қишлоқ аҳолиси қишлоқ аҳолиси мипг киши минг киши минг киши фоиз мипг киши минг киши минг киши фоиз мипг киши минг киши минг киши фоиз Узбекистон Республикаси 20607,7 12302,5 8305,2 40,3 2461,6 13790,7 8670,9 38,6 25707,4 16326,1 9381,3 36,5 Кррақалпоғистон Республикаси 1270,6 660,3 610,3 48,0 1393,5 719,7 673,8 48,4 1560,3 799,7 760,6 48,7 Вилоятлар: А н дижон 1789,0 1214,3 574,7 32,1 1987,0 1390,2 596,8 30,0 2309,1 1622,0 687,1 29,8 Бухоро 1195,1 785,6 409,5 34,3 1310,7 881,8 428,9 32,7 1490,1 1043,7 446,4 30,0 Жиззах 792,2 566,4 225,8 28,5 885,5 607,4 278,1 31,4 1030,7 722,1 308,6 29,9 Қашқадарё 1694,4 1251,6 442,8 26,1 1914,6 1426,0 488,6 25,5 2336,4 1756,7 579,7 24,8 Навоий 682,0 401,3 280,7 41,2 731,6 440,0 291,6 39,9 804,2 484,4 319,8 39,8 Намангаи 1551,8 960,5 591,3 38,1 1735,2 1078,1 657,1 37,9 2042,5 1277,3 765,2 37,5 Самарқанд 2200,9 1526,7 674,2 30,6 2423,0 1724,6 698,4 28,8 2826,1 2093,5 732,6 25,9 Сурхопдарё 1332,0 1077,5 254,2 19,1 1531,9 1215,0 316,9 20,7 1864,2 1502,9 361,3 19,4 Сирдарё 559,1 365,2 193,9 34,7 602,9 402,7 200,2 33,2 668,5 458,8 209,7 31,4 Тошкент 2129,8 1188,6 941,2 44,2 2219,8 1291,0 928,8 41,8 2430,4 1469,8 960,6 39,5 Фарго н а 2214,6 1528,4 686,2 31,0 2432,6 1714,5 718,1 29,5 2799,2 2004,2 795,0 28,4 Хоразм 1066,0 776,1 289,9 27,2 1195,9 899,7 296,2 24,8 1410,3 1091,0 319,3 22,6 Тошкеит шаҳри 2130,2 - 2130,2 100,0 2097,4 - 2097,4 100,0 2135,4 - 2135,4 100,0 * Манбалар: Численность насслсния в Узбскистане 2001. Статистич е ский сборпик. Минмакроэкономстат Р е с п ублики Узбскистан. Государст венных департамепт статистики. Ташкснт 2001. Дсмографический ежегодник Узбекиста- на. 1991-2003 годм. Ташк ен т. 2004 год. 20

Ўзбекистон аҳолисининг табиий кўпайиш коэффициентлари (1000 киши ҳисобига, %.)Й иллар Жами ахолии Шаҳар ахолиси Қишлоқ ахолиси Туғилиш Ўлим Тиббий ўсиш Туғилиш Ўлим Тиббий ўсиш Туғилиш Ўлим Тиббий ўсиш 1991 34,5 6,2 28,3 26,2 7,0 19,2 38,4 6,2 32,2 1992 33,1 6,5 26,6 25,7 7,0 18,7 38,0 6,2 31,8 1993 30,5 6,6 24,9 23,9 7,2 16,7 36,5 6,3 30,2 1994 29,4 6,6 22,8 23,2 7,3 15,9 33,3 6,2 27,1 1995 29,8 6,4 23,4 23,8 7,3 16,5 33,5 5,8 27,7 1996 27,3 6,2 21,1 22,2 7,4 14,8 30,5 5,5 25.0 1997 25,5 5,8 19,7 20,8 6,9 13,9 28,4 5.2 23,2 1998 23,0 5,8 17,2 19,0 6,7 12.3 25.5 5.3 20,2 1999 22,3 5,3 17,0 18,5 6,4 12,1 24,7 4,7 20,0 2000 21,3 5,5 15,8 17,7 6,6 11,1 23,5 4,8 18,7 2001 20,4 5,3 15,1 17,1 6,4 10,7 22,4 4,6 17,8 2002 21,0 5,4 15,6 17,4 6.6 10,8 23,1 4,7 18.4 2003 19,8 5,3 14,5 16,5 0.4 10,1 21,7 4.7 17,0 21

Adabiyotlar 1. Karimov I.A. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida xavsizlikka taqdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. Toshkent, 1997. 2. O`zbekiston Davlat Statistika Deportamentining 2001 yilga qadar chop etilgan respublika aholisining soni tabiiy o`sishi, migraцiyasi va ijtimoiy taraqqiyotiga oid statistik yilnomalar. 3. O`zbokistonda 1987, 1926, 1939, 1959,1970,1979 va 1989 yilarda o`tkazilgan aholi ro`yxati ma`lumotlari. 4. Qur`oni Karim Toshkent, 1992 y. 5. O`zbekiston Respublikasining Oila kodeksi Togakent. 1998 y. 6. O`zbekiston Respublikasi Konstitugцiyasi. Toshkent. 1992. 7. Abdurauf Fitrat. Oila. Toshkent, 1998 y. 8. Ayol - Oila -H uquq. Davra suxbati materiallari. Toshkent 1998 y. 9. Bo`rieva M.R. Oilada nechta farzand bo`lgani ma`qul. Toshkent, 1995 y. 10. Bo`rieva M.R. O`zbekistonda oila demografiyasi. Toshkent, 1997 y. 22

O'xshashlar

Demografik koeffitsientlar

Aholining demografik tarkibi

Demografik jarayonlarning ekologik jihatlari

Oila va uning demografik taraqqiyoti

O'zbekistonda oila shakllanishining hududiy, demografik jihatlari