O`zbek geografik terminshunosligining rivojlanishida tarjima (ruscha - o`zbekcha) adabiyotining ahamiyati - Geografiya - Referatlar

O`zbek geografik terminshunosligining rivojlanishida tarjima (ruscha - o`zbekcha) adabiyotining ahamiyati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

110 KB

Ko'chirib olish

O`zbek geografik terminshunosligining rivojlanishida tarjima (ruscha - o`zbekcha) adabiyotining ahamiyati Reja: 1. Kirish 2. Xalq terminlari (atamalari) 3. Toponimik terminlar

Geografik terminshunoslikning rivojlanishida tarjima adabiyoti muhim o`rin tutadi. Tarjima jarayonida tarjima terminlari paydo bo`ladi. Bunday terminlar o`z tilimiz zahirasidan olinadi. Hayot to`xtab qolmagani kabi geografik terminlar va tushunchalar ham to`xtovsiz boyib boradi. O`z tilimizda yo`q bo`lgan termin va tushunchalar boshqa xalqlar tillaridan bizning tilimizga kirib keladi. Lekin boshqa xalqlar tilidan kirib kelgan terminlar ko`pincha qabul qiluvchi xalqlarning talaffuziga, til qoidalariga (xususiyatlariga) moslab, biroz o`zgartirilib olinishi mumkin. O`zbek geografik terminshunosligida tarjima terminlari (ruschadan) o`tgan asrning 30 - yillaridan paydo bo`la boshlagan edi. O`sha davrda mamlakatimizda geografiya ta`limining rivojlanishi, geografik bilimlarning ommalashuvida, rus tilidagi geografiya darsliklari va qo`llanmalar tarjimoni A.Obizovning hizmatlari katta bo`ldi. A.Obizov rus tilidagi bir qator o`rta va oliy maktab darsliklari tarjimonidir. Olimning 1933 - 1939 yillar davomida rus tilidan tarjima qilgan “O`lkani o`rganish darsligi. Tabiat” (T., O`zdavnashr 1933), A.S.Barkov va Polovinkinlarning “Tabiiy geografiya” (T., O`zdavnashr, 1936) va “Fizik geografiya” (Toshkent, Samarqand, 1939) darsliklaridagi ayrim terminlar haqida to`xtalib o`tish lozim. Dastlabki ikki darslik tarjimalaridagi terminlar o`rtasida deyarli farqlar yo`q. 1933 yilgi tarjimada jo`g`rofiya, xarita, yer usti shakllari, do`ng (tepalik), ma`dan chashmalari, mag`ora (g`or), egrilik, daryo tindirmalari (cho`kmalari), darajalik to`r, bo`ylik (uzunlik), tabaqalik tog` (palaxsali tog`), taqim orollari, muztog` kabi oldindan qo`llanib kelingan terminlar ishlatilgan. 1936 yilgi tarjimada bo`lsa, jo`g`rofiya, xarita, plan olish, masshtab, taxminlash, vizir chiziq, do`ng, gorizont, qumtosh, granit, ma`dan chashmalari, artezian, karstlik hodisalar, magora, stalaktit va stalakmit, manba, suvayirg`ich, asl qirg`oq, egriliklar (meandra), temperatura, lab, buxta, gorizont, darajalik to`r, ekvator, meridian, parallel, kenglik va bo`ylik, orbita, litosfera, gidrosfera, atmosfera, episentr tabaqali tog`, troposfera, stratosfera, izoterma, barometr, flyuger, briz, musson, tropik poyas, muztog` va boshqa terminlar qo`llanilgan.

Ushbu tarjimada ilmiy geografik adabiyotga rus tili orqali kirib kelayotgan yangi atamalar bilan birga, taxminlash, do`ng, ma`dan chashmalari, mag`ora, asl qirg`oq, egrilik, poyas kabi ko`pgina terminlar avvalgi shakllarida ishlatilgan. 1939 yilgi tarjimada esa rus tili orqali kirib kelgan yangi terminlar ko`proq qo`llanilgan: geografiya, karta, kompas, fizik geografiya, terrasa, sutka, gradus (to`ri), arxipelag, poyas va boshqalar. Ruscha землетрясение – zilzila, пещера - g`or, ум e ренный пояс - o`rtacha poyas, o ползень - o`pirilish deb tarjima qilindi, xolbuki ungacha bu terminlarining o`zbek tilidagi tarjimalari, yani yer qimirlashi, ungur, mo`tadil mintaqa, surilma kabi terminlar bo`lgan. Aynan mana shu yillari geografik terminlarda o`zgarishlar sodir bo`ldi. Buni quydagi jadvaldan ko`rish mumkin: 1 - jadval Ruscha 1936 y . Tabiiy jo ` g ` rofiya (А.О bizov tarj .) 1939 y. Fizik geografiya ( А . О bizov tarj.) География Jo`rofiya Geografiya Карта Xarita К art а Компас Kompas Kompas Сутка Kun - tun Sutka Рельеф Er usti shakllari Er usti formalari Устье ( dryoning ) quyilish joyi Mansab Холм Do`ng Do`ng Оползень Surilma O`pirilish Землетрясение Er qimirlashi Zilzila Атмосферное давление Atmosfera bosimi Atmosfera bosimi Планшет Planshet Planshet Перистые облака Parra bulutlar Patli bulutlar Овраг Jar Chuqur Пояс Poyas Poyas Умеренный пояс Mo`tadil poyas O`rtacha poyas Пещера Mog`ora G`or Долгота и широта Bo`ylik va kenglik Uzunlik va kenglik Меандр Egrilik Meandr

Градусная сеть Darajalik to`r Gradus to`ri Глыбовые горы Tabaqali tog` Palaxsali tog` Архипелаг Taqim orollari Arxipelag Айсберг Muztog` Aysberg Физическая география Tabiiy jo`g`rofiya Fizik georafiya 40 - yillarning boshlarida nashr etilgan darslik, qo`llanma va lug`atlarda ayrim terminlar rus tilidagi xolicha qo`llangan. M.X.Bektemirov va S.M.Saidrasulovlarning ruscha - o`zbekcha lug`atida уступ , ут yo с , стремнина , скала , продукт , пурга , пойма оболочка , нанос , корабл kabi ruscha so`zlar o`zbek tilida aynan berilgan. Vaholanki ularni o`zbekcha muqobillari mavjud: jarlik, qoyatosh (tik qoya), ostona (daryoning tezoqar joyi), qoya, mahsulot, qor bo`roni, qayir, chuqur joy (o`zanda), qobiq, oqiziq (jinslar), kema kabi. Keyingi nashr etilgan geografik adabiyotlarda atamalar biroz barqarorlashgandek bo`ldi. O`zbek geografik terminshunosligi, lug`atchiligi tarixida, terminlarning barqarorlashuvi va qat`iylashuvida atoqli olim H.Hasanovning “Ruscha - o`zbekcha va o`zbekcha - ruscha geografiya terminlari lug`ati” (T, 1964) kitobi katta ahamiyatga ega bo`ldi. Kitob so`zboshisida muallifning ayrim terminlar xususidagi mulohazalari berilgan. Ruscha “ o садок ” so`zining bir necha ma`nosi bor. Ximiyada cho`kma, quyqa deb olingan, geografiyada атмосферные осадки - yog`inlar deb ishlatiladi. Geologiyada осадочные породы - cho`kindi jinslar deyiladi. Ammo geografiyada yerning va dengiz ostining chuqurchasini ifodalaydigan впадина so`zini cho`kma deyish - yuqoridagilarga zid bo`lib qolmoqda. Demak, впадина so`zi uchun boshqa termin topishimiz kerak. Lug`atda botiq va chuqurcha so`zlarini ishlatdik. 1 Поверхность - yuza, sirt, ust, оболочка - qobiq, кора - po`st, пласт - qavat, слой - qatlam, покров - qoplam, высокие облака - baland bulutlar, верхние облака - yuqori bulutlar (yoki baland bulutlar) deb qatiy tarzda tarjima qilinadi. Shuningdek, terminologiyada ayrim sinonimlar qatoridan dominantlar ajratib ko`rsatilgan: ruscha водопад so`zining sinonimlari (sharqirama, sharshara, 1 Hasanov H. Geografiya terminlari lug'ati. T., “Fan”, 1964, 6-7 betlar.

shovva, uchrasuv) orasidan sharshara dominant qilib olinadi. Наводнение , разлив , поводок , полная вода , поводье so`zlarining har biriga muqobil so`z topiladi: Наводнение –umuman toshqin , поводок - ma`lum mavsumda (bahor yoki kuzda) muz yoki qor erishi, yog`in yog`ishi bilan suvning qisqa muddatga birdan ko`payishi yoki toshishi, полная вода - suvning eng ko`tarilgan holati, to`lin suv, половодье daryoda, umuman suvning ko`payishi hodisasidir. H.Hasanov ruscha степь so`zining cho`l emas, balki dasht deb tarjima qilinishi lozimligini 1952 yildayoq aytib o`tgan edi. Ushbu fikr yuqoridagi kitobda ham ma`qullanib, bir necha dalillar keltirilgan. Lug`atda esa степь - dasht, c тепь deb berilgan. Keyinchalik dasht bo`lib ketdi va lug`atlardan chuqur o`rin oldi. Ushbu ruscha - o`zbekcha lug`at ko`p yillar davomida geograf - tarjimonlar uchun dasturilamal bo`lib keldi. Ruscha - o`zbekcha geografiya lug`atchiligida geograf olimlardan YU.Sultonov, M.Qoriyev, N.Dolimov, M.Mirboboyev keyinchalik P.G`ulomov, S.Qorayev va R.Rahimbekovlarning hizmatlari kattadir. Ushbu olimlar tomonidan bir qancha oliy va o`rta maktablar uchun darsliklar, qo`llanmalar o`zbek tiliga o`girildi. Xullas, 90 - yillarning boshlariga qadar rus tilidan qilingan tarjimalar natijasida geografik adabiyotlarda tarjima terminlari paydo bo`ldi. Ayrim terminlar kalka yo`li bilan tarjima qilindi: водораздел - suvayirg`ich, водохранилище –suv ombori, плоскогорье –yassi tog`lik, полнолунье - to`lin oy, ледокол –muzyorar, л e дорез –muzkesar, дождемер –yog`uno`lchagich kabi. Mustaqillik davridan boshlab darsliklar, o`quv qo`llanmalari mahalliy, o`lkashunoslik prinsiplariga amal qilgan holda o`zbek tilida yozilib, nashr etila boshlandi. Xalq terminlari (atamalari) Xalq terminlari umuman terminlarning muhim turlaridan biri bo`lib, ilmiy terminlarning milliy - mahalliy xususiyatlarini aks ettiradi. Qomusiy geograf olim

L.S.Berg ta`rifi bilan aytiladigan bo`lsa, xalq tilida bitmas - tuganmas boylik bor, bu - ilmiy terminlarni kengaytiruvchi manbadir. Ayrim geografik ilmiy tadqiqotlarda xalq terminlarini mahalliy terminlar deb atashadi. Qozog`istonlik G.Konkoshbayev ko`proq xalq geografik terminlari iborasini, ozarbayjonlik M.Geldixonov esa mahalliy geografik terminlar iborasini ko`proq ishlatadi. Mahalliy geografik terminlar iborasi ko`proq lokal xarakterga ega bo`lib, muayyan bir hududga oid bo`ladi. Xalq geografik terminlari iborasi esa kengroq ma`no kasb etadi. Xalq terminlarining asosiy manbalari quyidagilardir: 1. Xalq og`zaki ijodi - folklori. 2. Qadimgi qo`lyozma manbalar. 3. Turli lug`atlar, ensiklopediyalar. 4. Yirik masshtabli topografik xaritalar. 5. Sharqshunoslarning asarlari. Xalq terminlarini to`plash, saralash va tasniflash muhim vazifalardan biri bo`lib, ularni to`plash uchun ilmiy terminologik ekspeditsiyalar uyushtirish zarur bo`ladi. Bunday ilmiy ekspeditsiyalar uzoq qishloqlarga, tog` vodiylari va daryo bo`ylaridagi aholi punktlariga uyushtirilishi lozim. Sababi, bunday aholi punktlarida xalq terminlari o`zgartirilmasdan, uzoq yillardan buyon ishlatilib kelinadi. Bundan tashqari, ayrim xalq an`analari, va urf odatlari qadim zamonlardan saqlanib kelinmoqda va bu hodisa xalq terminlarida o`z aksini topgan. Masalan, Janubiy O`zbekistonda - buloqlarning atrofini tozalash, ko`zini ochish maqsadida uyushtiriladigan hashar teganak (taganak) deb yuritiladi va bu marosim ajdodlardan meros bo`lib, hozir ham amalga oshirib kelinmoqda. Bu va shunga o`xshash ko`plab xalq terminlarini mahalliy aholi, asosan qariyalar bilan suhbatlar chog`ida to`plash mumkin. Xalq geografik terminlarining muhim manbalaridan biri qadimgi qo`lyozma manbalardir. Yuqorida qayd etilganidek Yusuf Xos Hojibning “Qutadg`u bilig”, Mahmud Koshg`ariyning “Devonu lug`atit turk” asarlari eng qadimiy yaxlit manbalardir.

Turli davrlarda yozilgan lug`atlar, ensiklopediyalar ham xalq geografik terminlarini to`plashning muhim manbalaridan hisoblanadi. Ilmiy baynalmilal terminlar qatoridan o`rin olgan xalq geografik terminlarini ko`proq yirik sharqshunos olimlarning asarlaridan to`planadi. O`rta Osiyo, xususan O`zbekiston hududiga oid ko`plab ilmiy asarlar yozgan yirik sharqshunos olim V.V.Bartold turkiy (o`zbek) xalq geografik terminlaridan ko`p foydalangan. Tabiiy geografiyaga oid o`zbek (turkiy) xalq geografik terminlarini (XGT) quyidagicha guruhlashtirish mumkin: 1. Geografik o`rinni bildiruvchi XGT; 2. Relyefni bildiruvchi XGT; 3. Iqlimga oid XGT; 4. Gidrologiyaga oid XGT; 5. Tuproqshunoslikka oid XGT; 6. Biogeografiyaga oid XGT; 7. Landshaftshunoslikka oid XGT; 8. Tog` jinslariga oid XGT. Ayrim xalq geografik terminlari E.M.Murzayev ta`biri bilan aytganda, anatomik terminlar - inson tanasi a`zolari nomlari bilan bog`liq. Quyida ulardan ayrim namunalar keltiriladi. Anatomik xalq (mahalliy) geografik terminlaridan namunalar № Atama Geografik ma`nosi 1 Barmoq Tik qoya, eol ishi natijasida hosil bo`lgan ystuncha 2 Bel Dovon, oshuv, ko`tal 3 Bosh Daryoning boshlanish qismi, tog` cho`qqisi 4 Burun Burun, quruqlikning dengiz ichiga kirib borgan qismi 5 Bo`yin Quruqliklar, tog`larni (releflning musbat shakllarini) tutashtirib turuvchi kambar joy 6 Bo`g`iz Dengizlarni, ko`llarni va ularning qismlarini tutashtirib turuvchi kambar suv hududi, akvatoriya

7 Kindik Tabiiy - hududiy birliklarlarning o`rta, markaziy qismi 8 Ko`z Buloq ko`zi - buloq chiqqan joy 9 Oyoq Etak, quyi qism, odoq 10 Og`iz Daryolarning quyilish joyi (ko`rfaz), tog, darasining eng tor joyi 11 Til Ko`rfaz oldi qum orollar 12 Тирсак Daryoning burilish joyi 13 Тумшу= Tog`, tepalik va orollarning burni, uch tomoni 14 Qovoq Daryo va ko`llarning baland qirg`og`i, jarlik; baland terassa 15 Qosh Uzun cho`zilgan tepalik, marza Toponimik terminlar Joy nomlari (toponimlar) tarkibida qatnashib, ular ifodalagan obyektni bildiruvchi so`zlar (turdosh otlar) toponimik termihlar (topoterminlar) deb yuritiladi. Ayrim ilmiy adabiyotlarda toponimik aniqlagich (TA), indikator deb ham ataladi. Atoqli geograf terminshunos E.M.Murzayev aytganidek, turdosh otlar toponimlarning asosini tashkil etadi va tabiiy geografik obyektlarning turini ifodalaydi. Xalq geografik terminshunosligini atroflicha bilish joy nomlarini o`rganishni osonlashtiradi. Hech bir xalq tilida mahalliy terminlar ishtirok etmagan toponimlar bo`lmasa kerak. Aksariyat joy nomlari asosida oddiy geografik terminlar yotadi, shuning uchun E.M.Murzayev: “Har qanday toponimik tadqiqot geografik terminlarni o`rganishdan boshlanishi kerak” deb to`g`ri ta`kidlab o`tgan. Toponimik terminlar barcha tillarda takrorlanadi. Bu haqida H.Hasanov quyidagicha yozadi: “...Bordi - yu o`ntacha asosiy tilni biladigan kishi kartadagi nomlarni shu tillarga tarjima qilib o`qisa, aksari shahar, tog`, daryo va ko`llarning nomlari deyarli bir ma`noda ekanini ko`rib hafsalasi pir bo`lar edi”. Reka, missi, rio, river, shott, xe, yoyiq so`zlari - daryo demakdir. Jayhun, ob, ganga so`zlari ham suv, daryo ma`nosida.

Ko`h, jabal, shan (min), maunt, berg (gebirge), montana, kordilyera, syerra, monte - tog` demakdir. Obod, kent qo`shilgan nomlarning ma`nodoshlari - pur, grad, kin, taun, vil, pol, burg, shtadt qo`shilgan toponimlardir. Toponimik terminlarni o`zi ifodalayotgan obyektlarga qarab quyidagicha guruhlashtirish mumkin. 1. Geomorfologik topoterminlar: (ag`ba (dovon), alang, alin (tizma, o`rmonli tog`), bayir, bag`ir, bel (dovon, o`tkil), bum (bo`m, qism, tor dara), dasht, do`ng, yozi, jar, kungay, ko`tal, ort, oshuv, terskay, tog`, chuqur, qir, qopchig`ay (dara), qoratov, qurum va boshqalar). 2. Gidrologik topoterminlar: (arashon (arasan), arna, ariq, buloq, guzar, daryo, duob, yop, idil, kom, ko`l, pul (ko`prik), qayir, qorasuv, quduq, hovuz va boshqalar). 3. Floristik va faunistik topoterminlar: (arpa, bodom, patta (tol navi), tol, terak, tut, jiyda, qayrag`och, olma, o`rik, gazol, tuya va boshqalar). 4. Oykonomik topoterminlar: (qishloq, kent, kat, ovul, mahalla, guzar, qo`rg`oncha, ko`cha va boshqalar). 5. Etnonimik topoterminlar: (o`zbek, qipchoq, qangli, ming, nayman, qirg`iz, qatag`og, do`rmon, yuz, arab, tojik, uyg`ur va boshqalar). 6. Turli topoterminlar: (obyektning belgi - xususiyati, tomon, o`rin - joy, hajm va boshqa xususiyatlarni ifodalovchi terminlar: obod, orqa, katta, kichik, o`rta, yuqori, quyi, yangi, ko`hna, eski, oq, qizil, achchiq, chuchuk, sho`r, shirin va boshqalar). Toponimik terminlar (TT)ning turlari va ayrim namunalar: Geomorfologik Т T Gidrologik Т T Floristik va faunistik Т T Oykonimik ТT Etnonimik Т T Turli Т T bel arashon arpa guzar arab katta soy arna bodom daha do`rmon kichik do`ng ariq olma ko`cha ming ko`hna jar buloq terak kent nayman chuchuk ko`tal guzar tol mahalla saroy shirin

ort (art) daryo o`rik ovul uyg`ur eski tog` yop g`izol sahar yuz yuqori chuqur kom tuya qishloq o`zbek o`rta qoratov ko`l qo`rg`on qangli qizil Xullas, terminlarni turli mezonlarga ko`ra guruhlashtirish mumkin. Har bir fanga oid terminlarni guruhlashtirilgan holatda o`rganish shu fanning terminlarini, binobarin terminologiyasini chuqurroq o`zlashtirib olish imkoniyatini beradi. Ayniqsa, tabiiy geografiyaga oid terminlar aksariyat hollarda tabiiy geografik obyekt turini ifoda etadi. Shuning uchun tabiiy geografik terminlarni yaxshi bilish tabiiy geografiya fanini chuqurroq o`zlashtirish Imkonini beradi. Adabiyotlar 1. Do`simov Z., Egamov X. Joy nomlarining izohli lug`ati. T., “O`qituvchi”, 1977. 2. Enazarov T., Nazarov K. Joy nomlarini yig`ish so`roqligi. T., 1995, 32 b. 3. Mahmud Koshg`ariy. Devonu lug`atit turk. T., “Fan” 1967. 4. Мурзаев Э.М. Очерки топонимики, M ., “Наука”. 1974. 5. Мурзаев Э.М. География в названиях. M., “ Наука ”, 1979. 6. Мурзаев Э.М. Словарь народных географических терминов. M., “ Мысль ” 1984. 7. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T., “O`qituvchi”. 1988. 8. Поспелов Е.М. Топонимика в школьной географии. M. “ Просвещение ”. M. 1988. 9. Поспелов Е.М. Школьный топонимический словарь. М., «Просвещение» ”. 1988. 10. Суперанская А.В. Что такое топонимика? М., «Наука», 1985. 11. Termin tanlash mezonlari. T., “Fan”, 1996. 12. Qorayev S. Toshknet toponimlari. T., “Fan”, 1991. 13. Hasanov H. Geografik nomlar imlosi. T., “Fan”, 1962.

14. Hasanov H. Geografik terminlar lug`ati. T., “Fan”, 1964. 15. Hasanov H. O`rta Osiyo joy nomlari tarixidan. T., “Fan”, 1965.

O'xshashlar

O`zbek geografik terminshunosligining XX asrda rivojlanishi

O`zbekistonda hozirgi zamon toponimika va geografik atamashunoslik

Yevropaning geografik o`lkalari

Aholini geografik o`rganish

Geografik terminshunoslik