Geografik terminshunoslik

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

137 KB

Ko'chirib olish

Geografik terminshunoslik Reja: 1. Geografik terminlar va ularning turlari 2. Geografik terminlarga quyidagi talablar 3. O`zbek (turkiy) geografik terminshunosligiga oid ilk manbalar

Ba`zan atama bilan termin so`zlarini chalkashtirib yuborishadi. Aslida atama narsa – hodisa, belgi va harakat kabilarning nomi, atovchi so`z, ya`ni umumiy nomdir. Atama terminni ham, geografik nomni ham o`z ichiga oladi. Masalan, momaqaldiroq, sharshara, girdob, chaqmoq, uchqun, olma, hovuz, buloq, tutun, yaproq, Jumabozor, Yangiqo`rg`on va h.k. Geografiyada atamalar ikki tur otlarga bo`linadi; termin va geografik nom. Termin lotincha so`z bo`lib, fan, texnika, kasb - hunarning biror sohasiga, shu jumladan geografiyaga ham xos bo`lgan muayyan bir tushunchaning aniq va barqaror ifodasi bo`lgan so`z yoki so`zlar birikmasidan iboratdir. Termin–turdosh ot, ism, nom - atoqli ot. Har ikkisi ham atama. Geografik terminlarga quyidagi talablar qo`yiladi; 1. Terminlar ilmiy va etimologik jihatdan to`g`ri bo`lishi kerak. Bunga fanning nomini misol qilib keltirish mumkin; geografiya deb atalgani ma`qulmi, jo`g`rofiya deyilganimi? Geografiya termini asli yunoncha bo`lib, “ge” - yer, “grafo” - tasvirlayman so`zlaridan iborat. Jo`g`rofiya bizga ingliz va turklar orqali kirib kelgan bo`lib, geografiyaning buzilgan shaklidir. Ge – yer so`zi bilan boshlanadigan bir qancha fanlar bor; geografiya, geologiya, geomorfologiya, geofizika, geotektonika va boshqalar. Hammasi o`zgarmay qolgan. Faqat geografiyani o`zgartirsak ham ilmiy, ham etimologik xatoga yo`l qo`ygan bo`lamiz. Chunki jo`g`rofiya deganda asl ma`nosi o`zgarib ketadi, bema`ni so`zga aylanib qoladi. 2. Terminlar ko`pchilikka tushunarli, aytishga oson, ixcham, tugal ma`noli bo`lishi kerak. Keyingi vaqtda taklif qilingan muvoziy, mador, bahr, jo`g`rofiyun kabi terminlar arabchadan kirib kelgan bo`lib, hozirgi vaqtda muomaladan chiqib ketgan, ularga ko`pchilik tushunmaydi. Binobarin, ularni qo`llansh maqsadga muvofiq emas. Ular o`rniga parallel, tropik, dengiz (okean), geograf terminlari paydo bo`lgan, hamma tushunadi. 3. O`zbek tili normalariga mos bo`lishi kerak. 4. Terminlar lug`at boyligi, qotib qolgan emas. Eskirgan terminlar muomaladan chiqib ketib, yangilanishi, yangi terminlar kirib kelishi mumkin. 2

Masalan: xattiystvo, mador, qarat, bahr, ummon o`rniga ekvator, tropik, materik, dengiz, okean deb ataladigan bo`lgan. Ho`sh, terminlar qayerdan olinadi? Terminlarning bir qancha manbalari mavjud. 1. O`zbek abadiy tilining so`z zahirasi, ya`ni lug`atlar, badiiy va ilmiy adabiyotlar. Bunday adabiyotlarda mavjud bo`lgan terminlarni ikki guruhga bo`lish mumkin: a) Sof o`zbek (turkiy) terminlari. Masalan: jar, bulut, yoz, yomg`ir, kechik, kent, qo`rg`on, soz, gilmoya va boshqalar. b) O`zbek tili zahirasiga kirib, o`zlashib ketgan boshqa xalqlar terminlari: manba, mansab, chashma, sohil, daryo va boshqalar. 2. Shevalar tili so`z zahirasi . Shevalar tili so`z zahirasidan ilmiy adabiyotga ko`pgina terminlar kirib, o`zlashib ketgan. Masalan, qayir, adoq (odoq), gaza, cho`qalak va b. Xorazmda sug`orma dehqonchilik juda qadimdan rivojlangan. Shuning uchun u yerda sug`orma dehqonchilikka oid terminlar ko`p: yop, arna, ariq, zayk, xariq, solma, yorma. Bularni o`zbek tili muomalasiga asta - sekin kiritish mumkin. 3. Tarjima qilish yo`li bilan ham yangi terminlar paydo bo`ladi . Chunonchi, qalashma muz, qirg`oq bo`yi, daryo boshi, quyar joyi, suv sarfi, oqim, qora sovuq kabi terminlar tarjima yo`li bilan muomalaga kiritilgan. 4. Har bir xalqning lug`at boyligi boshqa xalqlardan kirib kelgan terminlar hisobiga boyib boradi. Shu jumladan, geografik terminar ham kirib keladi. Masalan: sunami, garmsel, chashma, sohil, erg, hamada, siklon, antisiklon va b. Chet ellar bilan, turli xalqlar bilan aloqalarning ko`payishi turli atama, termin va tushunchalarning kirib kelishiga sharoit yaratadi. Lekin bunda biz o`zimizda yo`q, tarjima qilib bo`lmaydigan terminlarni olishimiz kerak. O`zimizda bo`la turib yoki tarjima qilsa bo`ladigan terminlarni chetdan olmaslik zarur. Ilm - fan, texnika, ishlab chiqarish o`sgan sari yangi atama va terminlar ham paydo bo`lib va eskirganlari til muomalasidan chiqib keta beradi. 3

Geografik terminlarni shartli ravishda ilmiy , xalq (mahalliy) , baynalmilal, toponimik va tarjima terminlarga bo`lish mumkin. Milliy terminlar biror millatning adabiy tilida va ilmiy adabiyotlarida barqaror o`rin olgan hamda mazkur millat vakillarining ko`pchiligi tushunadigan terminlardir. Bularga tog`, tekislik, dara, ko`l, soy, dara, vodiy, jar, cho`qqi, g`or, sel, bulut, yomg`ir, qor, ko`chki, dovon va boshqalar misol bo`la oladi. Mahalliy terminlar ma`lum hududda, biror shevada qo`llaniladigan terminlar bo`lib, ularni boshqa shevasidagilar, boshqa hududdagilar tushunmasligi mumkin. Masalan, Xorazm shevasidagi yop, arna, zayk, xariq, solma, yorma terminlari, Qashqadaryo va Surhondaryo viloyatlari tog`li yerlarda gaza, adoq, xovar kabi terminlar uchraydi. Baynalmilal terminlar boshqa xalqlar tilidan kirgan bo`lib, ko`pchilik xalqlarda bir xil qo`llaniladi. Bunga fan nomi geografiyani, lyoss, geyzer, karst, delta, artezian suv, siklon, antisiklon, fyon, kondensatsiya yadrosi, kristall va boshqalar misol bo`ladi. Tarjima terminlarga suv sarfi, daryo boshi, quyar joyi, qirg`oq bo`yi, suvayirg`ich, havza kabi terminlarni misol keltirish mumkin. O`zbek (turkiy) geografik terminshunosligiga oid ilk manbalar O`zbek (turkiy) geografik terminshunosligining eng yaxlit va qadimiy yozma manbai - Mahmud Koshg`ariyning “Devonu lug`atit - turk” (“Turkiy so`zlar devoni”) asari bo`lib, ushbu asar 1074 - 1075 yillarda yozib tugatilgan. Muallifning tarjimai holi haqida juda kam ma`lumotlar saqlanib qolgan. Uning to`liq ismi Mahmud ibn Muhammad Koshg`ariy ekanligi, u XI asr boshlarida Qashqar shahrida dunyoga kelganligi, uning otasi asli Issiqko`l bo`yidagi Barsg`on shahridan ekanligi, yoshligidan puxta bilim olish uchun atoqli olimlar qo`lida bo`lganligi, ko`p o`lkalarga sayohat qilganligi ma`lum. 1 Koshg`ariy o`zi hadiqa “...men turklarning xush faxmlaridan, eski qabilalaridan, jang ishlarida usta nayzadorlaridan edim” deb yozadi. 2 1 Bu haqda qarang: Hasanov H. Mahmud Koshg’ariy (hayoti va geografik merosi). Toshkent “Fan” 1963. 2 Mahmud Koshg'ariy “Devonu lug'atit-turk” T. I. Toshkent, 1960 y. 4

$U umrining ko`p qismini Bag`dod shahrida o`z zamonasining atoqli olimlari bilan bir qatorda o`tkazgan bo`lib, arab, fors va turkiy tillarni atroflicha bilgan. Bag`dodda yashab uzoq vaqt tayyorgarlik ko`rganidan so`ng “...Mahmud o`z oldiga qo`ygan maqsadi - umumiy turkiy lug`at va turkiy shevalarning qiyosiy grammatikasini tuzish vazifasini bajarishga kirishdi. Shu maqsadda u o`z zamonasi sharoitida nihoyatda og`ir bo`lgan uzoq muddatli safarga otlandi...” 1 Sayohat haqida Koshg`ariy quyidagicha yozadi: “Men turklar, turkmanlar, ug`uzlar, chig`illar, yag`molar, qirg`izlarning shaharlarini, qishloq va yaylovlarini ko`p yillar kezib chiqdim, turli xil so`z xususiyatlarini o`rganib, aniqlab chiqdim. Men bu ishlarni til bilmaganim uchun emas, balki bu tillardagi har bir kichik farqlarni ham aniqlash uchun qildim... Ularga shuncha diqqat qildim - ki, turklar, turkmanlar, o`g`uzlar, chig`illar, yag`molar va qirg`iz qabilalarining tillari butunlay tilimga jo bo`ldi. Ularni har tomonlama puxta bir asosda tartibga soldim” 2 . Sayohat davomida Koshg`ariy mahalliy aholi bilan ko`p suhbatlar uyushtiradi: “Men bu narsani Konigutda yag`molardan eshitdim”, “Farg`onada kishilardan buqoq kasalligining sirini so`raganimda, shunday javob bergan edilar...”, “bu so`zlarni ishonchli bir buxorolik olimdan va nisoburlik (nishopurlik) boshqa bir olimdan shunday eshitgan edim” kabi iboralar shulardan dalolat berib turibdi. Chamasi o`n yillar davom etgan sayohat davomida to`plangan filologik, etnografik ma`lumotlar ulkan “Devon” tuzishga asos bo`ldi. “Kitob hijriy 464 yilda yozila boshlandi va to`rt marta qayta ko`chirilgandan so`ng, hijriy 466 yilda yozib tugatildi.” 3 . Demak, kitob 1072 - 1074 yillarda yozib bo`lingan va 1075 yilda Bag`dodga - xalifalikka taqdim etilgan. Asarda bir necha shaharlar tilga olingan va aholi so`zlashuvi, tillar haqida ma`lumotlar berilgan: “...Qashg`arda kanjakcha so`zlashadigan qishloqlar bor. Shahar o`rtasida turuvchilar haqqoniy turkchasida so`zlaydilar. Rumdan Mochingacha bo`lgan turk shaharlarining hammasining bo`yi besh mingdan sakkiz ming farsaxgacha yetadi. Bu shaharlarning o`rnini aniqlash maqsadida ularning hammasini 1 Жузье П.К. “Диван лу\ат-ат-турк”. Изв. Востафа АзГУ Баку 1928 т.2. с.27-58. 2 “Devon” 3 “Devon” III tom 853 bet. 5$

yer shaklidagi doirada ko`rsatdim” 1 . Bu doirada Koshg`ariyning “Devon” ga ishlangan dunyo xaritasidir. Shu o`rinda aytib o`tish joizki, bu yerda Mahmud Koshg`ariyning tilshunos, etnograf bo`lishi bilan birga, haqiqiy geograf ekanligi namoyon bo`lgan, chunki har qanday geografik ilmiy tadqiqotning poyoni geografik xaritadir. “Devon”ning tadqiq etilishi ham o`z tarixiga ega. Asar va uning muallifi XX asr boshlarigacha sharqshunoslarga uncha ma`lum emas edi. U to`g`risida faqat ayrim asarlarda qisqacha to`xtab o`tilardi, xolos. Masalan, Badriddin Ayniy (XV asr) Mahmud Koshg`ariyning “Devoni”ni o`qiganligini yozadi. “...Misrlik Sahobiddin Ahmadning “Tarix - ul - badr fi avsof ahli al asar” kitobidagi etnografik ma`lumotlar..., Qashg`arlik olim ibn Muhammad (XIV asrning ikkinchi yarmi) yozgan. “Toj - ulq - saodat va unvon - ul - saodat” kitobidagi, hatto andalusiyalik Abu Hayyomning “Kitob - ul - idroy” asaridagi ba`zi jumlalar aynan “Devon”dan ko`chirilgan. Ayniqsa, XVII asr mashhur sharqshunosi Xoji Xalfa Kotib Chalabiyning “Kashf - az - Zunun” nomli asarida... shunday izoh berilgan: Muhammad inb Xusayn ibn Mahmudning “Devonu - lug`atit - turk” bir jilddir ...Asarni arabcha izoh etgan. Turk tilining 18 harfi izohlangan. Asarni muqtadi bir Amrullox o`g`li Xalifa Abulqosim Abdulloxga hadya etgan”... Shu “Kashf - az - Zunnunga” asoslanib, bunday lug`at borligi Yevropa matbuotida ham tilga olindi. 1904 yilda Vengriya akademiyasining til bo`limi bir to`plam nashr etdi, unda XI - XV asrlar orasida turkiy tillarda yozilgan asarlardan biri “Devonu lug`atit - turk” nomli bir asar ekanligi zikr etilgan. Ammo qo`lyozmaning o`zi ma`lum emas edi... 1 Qo`lyozma 1914 yili ktobsevar Ali Amiriy tomonidan Turkiyada topilgan. “...Qo`lyozmani olib kelgach, Ali Amiriy bir necha kun, ertayu kech, uni varaqlab, undan ko`zini uzolmas edi. “Kitod oldim, uyga keldim, yemak - ichmakni unutdim. Bu kitobga haqiqiy qiymat berilmak lozim bo`lsa - jahonning xazinalari kifoya qilmas” (deb baho bergan edi Ali Amiriy). Axir, bu tamomila yangi bir asar Mahmud Koshg`ariyning “Devonu lug`atit - turk” degan ajoyib durdonasi bo`lib chiqdi...” 2 1 “Devon” I tom 65-66 bet. 1 Hasanov H.H. Mahmud Koshg'ariy (hayoti va geografik merosi) Toshkent “Fan”, 1963 y. 11 bet. 2 Hasanov H.H. O'sha asar 3-bet. 6

Bu asar yozilgandan 200 yilcha keyin, 1266 yilda qayta ko`chirilgan nusxasi edi. U ikki tilda: so`z va iboralar turk tilida, izohlar arab tilida bitilgan. “Devonu lug`atit - turk” 1915 1917 yillarda arab tilida (3 tomlik) bosilib chiqqanidan so`ng, turli olimlar asarni tadqiq eta boshladilar. So`ngra boshqa tillarga ham tarjima qilindi. Asar va uning muallifi to`g`risida turli tillarda (nemis, turk, rus va boshqa) asarlar, maqolalar e`lon qilindi. Sobiq Ittifoqda ham “Devon”ga qiziquvchilar ko`p bo`lgan. V.V.Bartold, I.Samoylovich, P.K.Juzye, S.YE.Malov, S.P.Tolstov, A.N.Kononov, A.K.Borovkov, V.I.Belyayev va boshqalar asar haqida maqolalar yozgan, o`z fikr - mulohazalarini bildirishgan. Sobiq Ittifoqning birinchi koshg`ariyshunosi akademik V.V.Bartold hisoblanadi. U asarga yuqori baho beradi va muallif haqida shunday yozadi: “Mahmud Koshg`ariy shunday yagona bir adibki, u, O`rta Osiyo haqida arab tilida yozgan mualliflardan farq qiladi; Mahmud turli kitoblardan ko`chirib emas, balki o`z ko`zi bilan ko`rib bilib yozgan”. 3 Atoqli arxeolog va etnograf S.P.Tolstov: “Mahmud Koshg`ariy - turkiy qabilalar turmushini eng yaxshi bilgan muallifdir... U XI asrga doir til ma`lumotlarini nihoyatda mukammal va sinchiklab to`plangan” deb yozgan edi. O`zbek olimlari orasida Mahmud Koshg`ariyning “Devon”ini astoydil ilmiy asosda o`rganish 1937 yildan boshlangan. Bu og`ir, murakkab ilmiy tekshirishlarning tashabbuskori keksa filolog olim va pedagog Solix Mutallibov bo`ldi. 1 Solix Mutallibov “Devonu lug`atit - turk” haqida bir necha maqolalar, monografiyalar yozgan, asarni to`la ravishda o`zbek tiliga tarjima qilib, nashr etgan. Solix Mutallibovning “Devon” ga bag`ishlangan ilmiy ishlari quyidagilardir: “Mahmud Koshg`ariy lug`ati va turkiy tillarni o`rganishda uning ahamiyati” (1947), “XI asr filologi Mahmud Koshg`ariyning tilshunoslikdagi faoliyati” (1957), “Mahmud Koshg`ariyning tilshunoslikdagi faoliyati” (1957), “Mahmud Koshg`ariy va uning “Devonu lug`atit - turk” asari (1958)”, “Morfologiya va leksika tarixidan qisqacha ocherk” (1959), “Turkiy so`zlar devoni” (Devonu lug`atit - turk) I tom 3 Бартольд В.В. Сочинения. Т II . Стр. 491. 1 Hasanov H.H. Ma h mud Koshg'ariy (hayoti va geografik merosi). Toshkent, “Fan”, 1963, 20 bet7

(1960), II tom(1961), III tom (1963), “Mahmud Koshg`ariy” (1967), “Mahmud Koshg`ariyning “Devonu lug`atit - turk” asari” (1967) (nomzodlik dissertasiyasi avtoreferati). “Devon”ning S.Mutallibov tomonidan o`zbek tiliga tarjima qilib, nashr ettirgan nusxasiga bir qancha ijobiy taqrizlar bosilgan. “Mahmud Koshg`ariyning kamtarlik bilan lug`at deb atagan bu asari yolg`iz bu kungi ma`nodagi lug`atgina emas, balki shu bilan birga... bebaho bir qomusdir” deb yozgan edi S. Mutallibov. “Devonu lug`atit turk”ning geografik jihatlarini birinchi bo`lib o`rganib, atroflicha yoritib bergan, ilmiy tadqiq etgan olim Hamidulla Hasanovich Hasanov hisoblanadi. H.Hasanov o`zining “Mahmud Koshg`ariy” (Toshkent, 1963, 82 bet) monografiyasida asar muallifining qisqacha hayoti, asarning tekshirilish tarixi, asardagi geografik ma`lumotlarni tahlil etib bergan. U Mahmud Koshg`ariyning geografik merosini quyidagilarga bo`ladi:. 1. “Devon” ga ilova qilingan dunyo xaritasi; 2. “Devon”da uchraydigan joy nomlari va ularning izohi; 3. O`rta Osiyodagi (Turkistondagi) ayrim qabilalarning joylanishi haqidagi “aholi geografiyasi” ga oid ma`lumotlar; 4. “Devon” da berilgan tabiiy geografik terminlar, ularning izohi; 5. “Devon”da izoh qilingan astronomik ma`lumotlar, kalendar sistemasi - muchalar va ularning tarixi. 1 Geografiya atamalari haqida shunday yozadi: “Devonu lug`atit - turk” sahifalarini varaqlar ekansiz, unda tabiat va tabiiy hodisalarga doir - yer va suv, tog` va cho`l, iqlim va osmon, hayvon va o`simlik singarilarga bog`liq yuzlab xalq so`z - terminlari, maqol va iboralarni topasiz. Shunday so`zlarki, xilma - xil, sodda va sermazmun. Bularni yig`ish uchun Mahmud ko`p yillar sayohat qilgani, har bir hodisaga, har bir qabilaning so`zlariga diqqat bilan e`tibor bergani ko`rinib turibdi. 2 Geografik atamalarni H.Hasanov yer va tuproqqa doir terminlar, meteorologik terminlar va boshqalarga ajratib, ularni izohlab beradi, hamda o`z fikr - mulohazalarini bildiradi. Shu bilan birga “Devon”ga ilova qilingan dunyo xaritasini 1 Hasanov H.H. Mahmud Koshg'ariy (hayoti va geografik merosi). Toshkent, “Fan”, 1963, 22 bet. 2 Hasanov H. O'sha asar. 26-bet. 8

va undagi joy nomlarini izohlaydi. “Devon”dagi geografik ma`lumotlar xususida ayrim manbalardan fikr - mulohazalar bildirilgan. Mahmud Koshg`ariyning “Devonu lug`atit turk” asari O`rta Osiyo (Turkiston) geografiyasini terminologiyasi nuqtai nazaridan ham juda muhim ilmiy manbadir. 1 “Devon”da ko`pgina geografik terminlar berilganki, bu terminlar hozirgi vaqtda ham keng qo`llaniladi. Ariq, art (ort), botiq, bulut, yel, jar, kechik, kun, ko`k (osmon), muz (buz), suv, sayram suv, talgoq, tog`, tun, tuman, ungur, qayir, qor, quduq, qum, qish va boshqalar shular jumlasidandir. “Devonu lug`atit - turk” da ishlatilgan terminlarning ayrimlari hozirgi paytda o`zgargan holda, ayrimlari o`z holicha ishlatiladi: “Devonu lug`atit - turk” da Hozirgi shakl O`ngur (ungur) O`trug` (utrug`) Obri Tag` (tog`) Kol (ko`l) Kend (kand) Tuman Kirag`u (kiragu) Art Talg`ag` O`rkuch (urkuch) Bulut Batir Tegra Qasirqu (kasirku) Ungur, go`r Orol Chuqurlik Tog` Ko`l Kent, shahar Tuman Qirov Ort, art, dovon Talg`oq (sovuq shamol) mavj, to`lqin Bulut Botiq Tegra Quyun, aylanma shamol 1 Rahimbekov R.U., Donsova Z.N. O'rta Osiyo tabiatini geografik o'rganish tarixi. Toshkent, “O’qituvchi”, 1982 9

Qamish Buz Ezizilik Tuz jer (tuz yer) Kuz (kuz) Qish (qish) Tabiz O`kuz (ukuz) Kun tug`di Kun tundi Taz jer (tazyer) Т irsgak Qamish Muz Balandlik, adir Tekis yer Kuz, kuz fasli Qish tuzli, sho`rhok yer Soy, daryo Quyosh chiqdi Havo bulutlandi Oriq yer (o`simligi oz er) Tirsak O`zbek (turkiy) geografiya termin shunosligining yana bir muhim manbi XI asrda yashab ijod etgan turkiyg o `y adib Yusuf Xos Xojibning “Qutadg`u bilig” nomli asaridir. Ushbu asar 1069 yilda yozilgan bo`lib, “Devonu lug`atit turk” kabi ilk turkiy manbalardan hisoblanadi. Jahon adabiyotining nodir asarlaridan biri hisoblanmish “Qutadg`u bilig”ni “xalq donolarining ko`zgusi” deb atash mumkin. Asar muallifi haqida hozircha “Qutadg`u bilig”dan boshqa biron bir tarixiy manbada ma`lumt yo`q, shoir o`z nomini ushbu asarida eslatib o`tadi, xolos. Lekin Yusufning vatani Issiqko`l atrofidagi Quz urdu, ya`ni Bolosog`un ekanligi ma`lum. Qashg`arda yozib tugatilgan asar, qo`shni mamlakatlarga keng tarqalib, xalq tilida turlicha nomlangan. Chinlar (xitoylar) uni “Adab - ul - mulk”, mochinliklar (Sharqiy turkistonliklar) “Anis ul mamolik”, eronliklar “Shoxnoma”, turonliklar “Qutadg`u bilik” deb ataganlar. Asar xalq orasida juda yaxshi ma`lum bo`lgan va keng tarqalgan. XIX asrda Yoyiq (Volga) daryosi qirg`og`ida joylashgan Saroychuq shaharchasi yaqinida topilgan oddiygina sopol ko`zachaga “Qutadg`u bilig”dan olingan misralar bitilganligi ma`lum bo`ldi. 10

Yusuf asarni yozish uchun turli o`lkalarga safar qilgan va shu o`lkalardagi xalqlarning an`analarini o`rgangan. Qashg`arda yozib tugatilgan asar Tavg`ochxon (Qoraxoniylar davlatining o`sha davrdagi xoni) ga taqdim etilgan, xon uni qadrlab shoirga Xos Xojib unvonini bergan. “Qutadg`u bilig”da tilga olingan masalalar qamrovi juda keng bo`lib, unda geografik ma`lumotlarni ham uchratish mumkin. Chin (Xitoy), Mochin (Sharqiy Turkiston), Eron, Turon, Qashg`ar, Rum (Rim), Hind (Hindiston), Bolosog`un kabi joy nomlari va bir qancha geografik terminlar keltirilgan. Asardagi ayrim terminlar Mahmud Koshg`ariyning “Devonu lug`atit turk” asarida ham uchraydi. Chunki har ikki asar ham deyarli bir vaqtda (“Qutadgu bilig” - 1069 yilda, “Devonu lug`atit turk” - 1074 yilda) yozilgan. “Qutadg`u bilig”dagi terminlar XI asr va undan avvalgi davr til koloritini aks ettiradi. Albatta, bizning davrimizga kelib asarda qo`llanilgan ayrim terminlar, so`z va iboralar muomaladan (iste`moldan) chiqib ketgan, lekin ayrim terminlar hozirgacha saqlanib, asosan xalq og`zaki nutqida keng ishlatiladi, hamda tilimizning lug`at tarkibidadir. “Qutadg`u bilig”da uchraydigan geografik terminlarning ayrimlarini izohlaymiz: Art - dovon, tepalik, balandlik, do`nglik. “Devon”da ham “art” - chiqish qiyin bo`lgan balandlik, dovon (III, 9); Botar - kunbotar, mag`rib, g`arb. Asarda “Tugardan Botarga...” degan ibora qo`llanilgan, bu “sharqdan g`arbga” ma`nosini beradi; Buz - muz. “Devon”da ham “buzdan suv tomar” (III, 137), ya`ni “muzdan suv tomar” deyilgan, demak, XI asrda va undan avval muz, “buz” shaklida ishlatilgan; Buloq - buloq, chashma; Yoz - bahor fasli, ko`klam ma`nosida. Folklorda “Laylak keldi, yoz bo`ldi” deyiladi, bu “Laylak keldi, bahor boshlandi” ma`noni bildiradi. Yoy - yoz fasli ma`nosida; Kechig - kechuv, kechik, ko`l, daryo va soylardan kechib o`tish mumkin bo`lgan sayoz joy; Kus - kuchli shamol, dovul; Mashriq - mashriq, sharq, kun chiqish tomoni; Mulk - keng ma`noda mamlakat; Sabo - ertalab tog`dan esadigan mayin va yoqimli shabada; Tarig` - ekin, hamma turkiy qabilalar tilida aslida bug`doy, o`guzlar uni tarig` deyishadi, targ`ilig - ekinzor, ekin ekiladigan joy; Tubi - kuchli shamol, bo`ron; Tunak - tunash joyi, kechasi11

tunab o`tiladigan joy; Chechaklik - gulzor, maysazor, o`t - o`lan, ko`p bo`lgan joy; Ol - buloq, qaynar, chashma. M.Koshg`ariy olni buloq ko`zi deb atagan (III, 158); Yar - jar, tik qoya; O`bri - chuqurlik, dara. Yuvilish natijasida hosil bo`lgan tor va chuqur soy, vodiy, dara deyiladi. “Qutadg`u bilig”dan keyingi manbalarda bundan tashqari soy, soylik, tangi ko`rinishida ham uchraydi; O`ngdun - sharqdan esadigan mayin shabada; Kuz - tog`ning quyosh nuri tushmaydigan yonbag`ri, terskay, M.Koshg`ariyda ham “Kuz tog` - qyosh nuri tushmaydigan tog`, tog`ning quyosh nuri tushmaydigan joyi, shimoliy yonbag`ir (III, 136). Xullas, “Qutadg`u bilig”da ko`pgina geografik ma`lumotlar bor. Asarni ilmiy jihatdan o`rganishga V.V.Radlov, A.Vamberi, P.M.Melioranskiy, A.A.Samoylovich, R.R.Arat va boshqa ko`pgina turkshunos olimlar katta hissa qo`shganlar. “Qutadg`u bilig” jahonning ko`pgina tillariga tarjima qilingan bo`lib, uning ustida ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda. O`zbekistonda asarni to`liq holda birinchi bo`lib, tilshunos olim K.Karimov 1971 yilda nashr ettirdi. Unda asar matni transkripsiyada berilib, o`zbekcha matn ilova qilinib berilgan. Keyinchalik 1990 yilda filologiya fanlari nomzodi B.To`xliyev o`zbek tilidagi bayoni va so`z boshisi bilan nashrga tayyorladi. Ilova qismida izoh va lug`atlar berilgan. Quyida “Qutadg`u bilig”da ishlartilgan xalq geografik terminlari ro`yxati keltirildi: “ Qutadg`u bilig ” d а Hozir ishlatiladi Art Art, dovon, oshuv Botar G`arb Buz Muz Buloq Buloq , chashma, qaynar Yoz Bahor Yozi Dala Yoy Yoz Kechig Kechuv, guzar Kus Dovul Mashriq Sharq Ojun , ochun Dunyo, olam Sabo Sabo ( shabada) Tarig`ig` Ekin12

Targ`ilig` Ekinzor Tunak Tunak ( yurt) Chechaklik Maysazor Ol Chashma, buloq Yar Jar O`bri Chuqurlik, dara O`ngdun Mayin shabada Kuz Terskay Geografik termin shunoslikka oid ma`lumotlarni XIII - XIV asrlarda yashab ijod etgan olimlar - Abu Hayyon va Jamollidin Turkiy asarlarida ham uchratish mumkin. Abu Hayyon (1256 - 1345) andalusiyalik mashhur tilshunos olim bo`lib, umrining 80 yilini ilmga bag`ishlagan. Uning 50 dan ortiq asarlari bo`lib, bu asarlarda ko`plab geografik ma`lumotlar ham uchraydi. Uning asarlarida uchraydigan geografik atamalar namunalari quyida keltiriladi. Jamoliddin Turkiy (XIV - XV asrlar) arab va turkiy tillarni mukammal bilgan olimdir. Jamoliddin Turkiy ham bir necha asarlar muallifi bo`lib, uning bizga faqatgina “Kitob bulgat al - mushtoq fi lug`atit - turk va - l - kifchoq” (“Turk va qipchoq tillariga mushtoqlarni qoniqtiruvchi kitob”) nomli asarigina yetib kelgan. Bu asar to`rt bobdan ibort bo`lib, uning ikkinchi bobida ko`proq geografik ma`lumotlar bor. Masalan, tog`lar, daryolar, sahrolar, o`rmonlar, shaharlar, daraxtlar va boshqalar bilan bog`liq terminlar ko`p uchraydi. XI va XIII - XIV asrlar oralig`ida xalq og`zaki nutqida ishlatilgan terminlarni bir - biriga taqqoslaymiz. - jadval “Qutad g`u bilig” (XI asr) “Devonu - lug`atit - turk” (XI asr) Abu Xayyon asarlari (XIII - XIV asrlar) J.Turkiy asarlari (XIV - XV asrlar) Hozirgi Shakli Qaya Qaya Qaya Qoya Ko`l Ко l К o`l К o`l13

( dengiz , hovuz ) Art Art О rt, art Botar G`arb Buz Buz Buz Buz Muz Yaz ( yoz ) Yaz ( bahor ) Yaz ( yoz ) Yaz ( yoz ) Yoz Jar Jar Jar Jar Т ubi Tupi Tipi Bo`ron Quz Quz Quz Quz К ungay Qirag u Qirgu (arkim) Qiravu Qiravu Qirov O`bri O`bri (obri) O`r O`r ( or ) Chuqur lik Chiq Chiq Shudrin g O`kuz O`kuz Ukuz Say Daryo O`zan (ozan) O`zan O`zan Tabiz Tibiz Tibiz Sho`rho k Т ubra k Tubrak Т oproq Т oprak Tuproq XI asrda bitilgan , yuqorida zikr etilgan asarlarda shuni ko ` rish mumkinki , qadimdan ishlatilib kelgan turkiy terminlar qatoriga arab tili orqali ( VII arsdan boshlangan arablar istilosidan so`ng) ham turli terminlar kirib kelgan . Demak, milodning I asrdan VII asrlarigacha Turkiston xalqlari keng qo`llangan turkiy terminlar, arablarning zo`rma - zo`raki olib kirgan arab terminlari bilan boyidi. XIII - XIV asrlarda esa mo`g`ullar istilosi sababli kirib kelgan mo`g`ulcha terminlar ham turkiy terminlar qatoridan o`rin olgan. Xulosa qilib aytish mumkinki, O`rta Osiyo - Turkiston zaminidagi ulkan tarixiy o`zgarishlar, bosqinchilik yurishlari - avval arablar, so`nrga mo`g`ullar istilosi natijasida o`sha xalqlar terminlari ham kirib keldi va o`rnashib qoldi. Qadimiy qo`lyozmalar bilan bir qatorda, tarixiy geografik memuar asarlar ham terminshunoslikning muhim manbalaridan hisoblanadi. Tarixiy - geografik 14

memuar asarlarda muayyan davrdagi tarixiy voqea - hodisalar, biror tarixiy shaxsning hayot yo`li aks ettirildi. Ana shunday asarlardan biri Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” asaridir. O`zining ajoyib qobiliyatlari bilan Bobur Sharq tarixida faqatgina shox va harbiy sarkarda, Hindistonda Boburiylar sulolasining asochisi bo`libgina emas, balki buyuk olim, o`zbek mumtoz adabiyotining yirik namoyondasi, etnograf, tarixchi, mashshoq, binokor, sayyoh va tabiatshunos sifatida o`chmas iz qoldirgan. Uning sarguzashtlarga boy hayoti avtobiografik xarakterdagi “Boburnoma” da keltirilgan. Andijonda boshlanib, Hindistonda yozib tugatilgan ushbu asar XV asr oxiri, XVI asr boshlaridagi O`rta Osiyo, Afg`oniston va Hindiston xalqlari tarixi, tabiati, har bir tasvirlanayotgan hududning geografik o`rni, iqlimi, o`simliklari, qazilma boyliklari, hayvonot dunyosi va umuman muallifning Farg`ona vodiysida o`tgan yoshlik yillaridan to Hindistonda podsholik qilgan yillarigacha bo`lgan voqea - hodisalarni o`z ichiga olgan tarixiy asardir. “Boburnoma”dagi ma`lumotlar bevosita Boburning kuzatishlari asosida yozilgan original asar bo`lib, muallif asarni yozishda birorta hattot ham yollamagan. Asardagi keng qamrovli ma`lumotlar shu darajada qimmatliki, mana besh asrdan buyon tarixchilar, geograflar, tilshunoslar, sharqshunoslar, etnograflar, arxeologlar, adabiyotshunoslar va botaniklarni o`ziga jalb qilib kelmoqda. Asar uch qismdan iborat bo`lib, birinchi qismida Movarounnahr voqealari, ikkinchi qismida Kobul davlati hududidagi voqealar, uchinchi qismida esa Hindiston aks ettirilgan. “Boburnoma”dagi geografik nomlar, tarixiy sanalar va voqealarni ko`pligiga qaramay, u oson va qiziqib o`qiladi. Bobur asarda Movarounnahr, Afg`oniston, Xuroson, Eron, Hindistonning ko`plab shahalarini tilga olgan. Andijon, Samarqand, Buxoro, Kobul, G`azna, Balx, Badaxshon, Dehli, Delavpur, Lohur shaharlarining geografik joylanishi, o`sha davr xo`jaligida tutgan o`rni haqida ma`lumotlar qoldirgan. Muallif Farg`ona vodiysidan Hindistongacha bo`lgan ulkan hududni ustalik bilan ma`lum tartibda tavsiflaydi. Bunda uning yirik geograf ekanligi namoyon 15

bo`ladi: avvalo joyning geografik o`rni (qaysi iqlimga mansubligi), uning chegarasi, qishloq xo`jaligi, suvlari, o`simliklari, foydali qazilmalari, hayvonot olami, aholisi va boshqa ma`lumotlar beriladi. Bunday tartib ayrim hollarda buzilsada, har bir joyning tavsifi shu yo`sinda keltiriladi. Bulardan tashqari Bobur taqqoslash metodidan foydalanib, O`rta Osiyo va Hindiston tabiatini taqqoslab, ularni bir - biriga o`xshamasligini aytadi. “Boburnoma”ning birinchi qismida Zarafshon daryosi haqida ancha ishonarli ma`lumotlar keltirilgan. Bu ma`lumotlarning haqqoniyligini Samarqand tarixini bayon etuvchi “Samariya” asari ham tasdiqlaydi. “Boburnoma”dan Kobul (Afg`oniston) viloyatining geomorfologik, iqlimiy va geobotanik rayonlashtirishga oid misollarni uchratish mumkin. H.H.Hasanov buni Bobur geografiyasining eng yuqori cho`qqilaridan biri deb hisoblaydi. Asarning uchinchi qismida Hindiston tabiati, undagi tarixiy voqealar aks etgan. Hindiston tabiatini ta`riflab uning tog`lari va daryolari, iqlimi, o`simliklari, hayvonot dunyosi haqida batafsil ma`lumotlar yozgan. “Boburnoma” geografik terminshunoslik uchun ham muhim manba hisoblanadi. Unda turli tabiiy hodisalar, tabiatning turli komponentlariga oid xalq terminlaridan keng foydalanilgan. Hatto ba`zi terminlar o`z o`rnida izohlab berilgan. Bobur ishlatgan xalq geografik terminlarini quyidagicha guhulashtiramiz va ayrimlarini izohlaymiz: 1. Relyefga oid xalq terminlari. Asarda tog` termini bilan bir qatorda ko`h atamasi ham barobar ishlatilgan. Bundan ko`hpoya (tog` etagi, adir), ko`hiy (tog`lik) terminlari yasalgan. Bobur tog` etagini “ tog` domanasi ” yoki “ ko`h domanasi ” deb atagan. Qulla cho`qqi, “ tog` qullasi ” - tog` cho`qqisi demakdir. Pushta - atrofga nisbatan ko`tarilib turgan yer, tepa, balandlik, qir; Tuz yer - tepa yer, tup - tuz yer - tep - tekis yer, M.Koshg`ariyning “Devonu lug`atit turk”ida ham shunday (I. 314.) Dovon - tog`larning oshib o`tish oson bo`lgan joyi, ko`tal, dovon, band deb ham ishlatilgan. Dovonlarning qor bosib qolishini yo`llar bog`lanur deb atagan. - Gurbon tumanida... ko`tallarni band derlar. Gur sari bu ko`tal bila borilur, golibo ul jihatdin Gurband deb 16

turlar...”. Bu Boburning mohir toponimist ekanligiga yana bir misoldir. Yana tangi - dara, tog` oralig`idagi yo`l, chuqur daryo vodiysi; tangi o`rnida dara ham ishlatilgan. Jar - yumshoq jinslarning uyilib ketishi natijasida hosil bo`lgan chuqurlik. Kamar - tog` yoki tepalik yon bag`rida yoysimon o`yilgan chuqurlik, bu quruq o`zan bo`lishi ham mumkin. Ma`lumki, Bobur ov qilishni yaxshi ko`rgan va mohir ovchi ham bo`lgan. Ayniqsa tog`larda ov qilinadigan joylar ko`p bo`lgan, bunday joylarni ovloq deb yuritishgan. Daryo qayirlarida ham ovloq ko`p bo`lgan. Pargana - atroflari tog` bilan o`ralgan va bir tomoni ochiq bo`lgan vodiy. Uchma - chuqur jar yoqasi, tik yonbag`ir, undan o`tgan yo`l - uchma yo`l. Bobur kichik va past tog`larni ushoq tog`lar , Dehli atrofidagi tog`larni esa toqqina deb atagan. Tog` etagidagi jarlik, kirish qiyin bo`lgan joy, boshi berk dara, chuqur yer, tog` beli - arg`adol deyilgan. Tog`lardagi g`or va kovaklar havol deb ataladi. 2. Iqlim bilan bog`liq xalq terminlari. Bobur Afg`onistonning issiq mintaqasini garmser , iqlimi sovuq bo`lgan qismlarni sadser deb atagan. Xalq tilida issiq shamol garmsel , sovuq shamol sarsar deyiladi. Sel - kuchli yog`inlar yog`ishi natijasida tog` vodiylari, soylar va jarlardan qisqa vaqt ichida juda katta tezlik bilan oqib keluvchi tosh aralash loyqa suv oqimi. Bobur Hindistonning “...yog`inlarida bir zamonda sellar keladur, hech suv yo`q yerlarda daryolar oqadur...” deydi. Samum (arabcha “samum” - issiq shamol) - asosan cho`llarda esadigan issiq va quruq shamol. Bobur samum ta`sirida hind ahli o`rtasida qurbonlar bo`lganligi haqida ma`lumotlar keltirgan. Sabo - ertalab esadigan mayin shamol. Kuchli yomg`irlarni Bobur qalin yomg`ir deb ham yozgan. Tobariston - Hindistonda yoz fasli, pashkol - yomg`uriy fasl, zimiston esa qish faslidir. Tobariston quyidagi oylardan iborat: chitar oyi (hut, 19 fevraldan 21 martgacha 31 kun davom etadi), baysik oyi (hamal, 22 mart - 21 aprel, 30 kun), jit oyi (savr, 21 aprel - 21 may, 31 kun), asor oyi (javzo, 22 may - 21 iyun, 31 kun). Pashkol, ya`ni yomg`uriy fasl savon oyi (saraton, 22 iyun - 22 - iyul, 31 kun), bodun oyi (asad, 23 iyul - 22 avgust, 31 kun), kuvor oyi (sunbula, 23 avgust - 21 sentabr, 30 kun) va kotik oyi (mezon, 22 sentabr - 20 oktabr, 29 kun) dan iborat. 17

Zimiston (qish) fasli axchan oyi (aqrab, 21 - oktabr - 18 noyabr, 29 kun), pus oyi (qavs, 19 noyabr - 18 dekabr, 30 kun), mox oyi (jadiy, 19 dekar - 18 yanva, 31 kun) va pogun oyi (dalv, 19 yanvar - 18 fevral, 31 kun) dan iborat. 3. Gidrologiyaga oid xalq terminlari. Ariq, soy, daryo bilan bog`liq iboralar ko`p ishlatilgan. Shu bilan bir qatorda rud (tojikcha - “rud” - ariq, suv, kanal, daryo) ham keng qo`llanilgan. Qo`l - daryo, daryo voidysi, irmoq ma`nosida qo`llanilganligini quyidagi jumladan bilish oson: “...qo`lning ichi kishi mamarridi yiroq xilat yo`l, ko`l yuqori - uq yurib, suvni o`ng qo`lga quyub, yana bir quruq qo`lga kirduk...”. Qo`l - tog` yo`li, tog`dan daryo vodiysiga tushgan yo`l ma`nosida kelgan. Guzarning ikki ma`nosi bor, birinchidan, guzar - kechik, kechuv, daryoni kechib o`tish mumkin bo`lgan sayoz joy. Asarda bir necha guzar nomlari tilga olingan: Kilif guzari, Uoj (Uyoj) guzari, Uyoch (Uyoj) guzari, Nilob guzari va boshqalar. Ikkinchidan, guzar - gavjum joy ma`nosida ham kelgan. Masalan, “...Kura ko`talida erta yozlar qushlarning guzaridir... yoki ...Boron suyida balig`ning guzari bo`lur”. Shahar yoki qishloqning chorraha joyi yoki turli do`konlari, choyxanalari bo`lgan gavjum, serqatnov joylari ham guzar deyilgan. Shoxjo`y - ariq (kanal), bosh arig`dan chiqarilgan tarmoq, daryo yoqasi - qirg`oq, daryo qirg`og`i, ulug` yo`l - katta yo`l ma`nosida kelgan. Bobur daryolardagi suv kamayishi, pasayishi holatini yoki hozirgi geografik ilmiy adabiyotda qo`llaniladigan “mejen” ni suv kichik bo`lganda, toshqinni esa suv ulug` bo`lganda yoki suv kirganda deydi. Daryolar qo`shilgan, tutashgan joyni suv qotilishi deb ifodalaydi. Chashma - uncha kuchli bo`lmagan bosim ostidagi yer osti suvlarining yer betiga chiqqan joyi, buloq, garm chashma - issiq buloq. Asarda chashma ko`proq ishlatilgan bo`lsa - da, uning qaynar sinonimi ham bor. Yer osti suvlarining yer betiga sizib chiqqan joyi buloq deb ifodalanadi. Har ikki termin ham “Boburnoma”da keng qo`llanilgan. Mohixona (“mohi” - baliq) - baliq saqlanadigan joy, chuqur o`yilgan yer. Suv oqib turadigan joydan chamasi 3 - 5 metrcha keladigan chuqur qazib, chiqish faqat bir tomondan (chiqish tomoniga chig` yasab qo`yiladi) qilib maxsus yasaladi. 18

Mohixona, asosan, qish faslida baliq saqlash uchun quriladi. Bunday usulda baliq tutishni Bobur hech yerda uchratmaganligini aytadi. 4. Tuproq, o`simlik va hayvonot olami bilan bog`liq xalq terminlari. Sho`r yer - qurg`oqchil o`lkalardagi pastqam yerlarda minerallashgan yer osti suvlarining yer betiga chiqishi, “Boburnoma” da “...Kobul va G`azni purshar va sho`r yerlar edi...” deyiladi. Haqiqatdan ham arid zonada joylashgan Kobul va G`azni atrofida sho`r yerlar ko`plab uchraydi. O`lang (ruschasi “polyana”) - o`tloq yer, keng maydon. Yayloq - yaylov, “...Farg`ona viloyatining girdo - gidri tog`larida yaxshi yayloqlari bor...”. julg`a - ko`klamzor, hindlar julg`ani “dun deydilar”. To`qay termini “Boburnoma”da faqat bir joyda tilga olinadi. Bu terminni V.Radlov “o`rmon” deb tarjima qilgan. Mo`g`ulcha va ko`pgina turkiy tillarda bu termin “daryo bo`yidagi o`rmon, chakalakzor” deb izohlanadi”. “Boburnoma”da quyidagi o`simliklar tilga olingan: Tobulg`u Panyola Anbula ( hindi hurmo ) Koju (qarag`ay) Omila Amradpal ( limon navi ) Chilg`o`za ( kedr ) Xurma Amalbu ( limon navi ) Bolut ( dub ) Norgil А malbel ( limon navi ) Xanjak Limu ( limon ) Joman Kila ( banan ) Sangtora ( apelsin navi ) Kamrak Maxva ( gulchikan ) chanbariy ( limon navi ) Badxal ( non daraxti ) Kirni Mehrigiyo (“ayiq o`ti”) Karunda Kadxil Nayshakar (shakarqa mish) Gula Biyr Chirunchi 19

Tor ( hurma navi) Turunj ( sitron ) Galgl limu Sadofal ( limon navi ) Bobur, uning ziddiyatli, sarguzashtlarga boy bo`lgan hayoti va ilmiy merosi sharqshunoslar tomonidan chuqur o`rganilmoqda. Uning ilmiy merosi - Sharq madaniyati va umuman jahon madaniyatiga qo`shilgan bebaho xazinalardan ekanligini butun dunyoda tan olingan. Mashhur sharqshunos olim S.P.Tolstov unga yuksak baho berib “...Farg`onalik Zahiriddin Bobur - Sharqdagi Uyg`onish davrining eng atoqli siyosiy va madaniy arboblaridan biridir” degan edi. Hindistonning davlat arboblari va olimlari Bobur haqida ijobiy fikrdalar, chunki Bobur Hindistonni talab ketmay, odilona podsholik qildi, insonparvar, xalqparvar ekanligini isbotladi. Javoharla l Neru shunday yozadi: “Bobur dilbar shaxs, uyg`onish davrining tipik h ukmdori, mard va tadbirkor shaxs bo`lgan. U san`atni, adabiyotni sevgan, hayot nafosatidan lazzatla n a bilgan... Boburning Hindistonga kelishi tufayli Hindistonda buyuk o`zgar i shlar sodir bo`ldi, san`atda, hayotda, me`morchilikda va madaniyatning boshqa sohalarida yangicha taraqqiyot yuz berdi”. “Boburnoma” dunyoning turli tillariga tarjima qilingan bo`lib, turli davrlarda asar ustida tadqiqot ishlari olib borilgan va ilmiy ishlar olib bor il moqda. Asarni tadqiq etishda yirik mamlakatlar (AQSH, Rossiya, Germaniya, Buyuk Britaniya, Fransiya, Turkiya, Pokiston, Afg`oniston, Italiya, Hinditson va boshqalar) olimlarining ishlari diqqatga sazovordir. Gollandiyada Vitsen (1705), Angliyada U.Erskin va J.Leyden (1826), R.Koldekot (1844), A.Beverij (1905), Talbot (1909) lar, Germani ya da YU.Klaprat (1810), A.Keyzer (1828), Frnasiyada Pave de Kurteyl (1871), B.Gramoye (1980, 1985), Rossiyada N.Ilminskiy (1857), Afg`onistonda Abdulaxay Xabibiy, Pokistonda Rashid Axtor Nodviy, Hindistonda Mirza Nasriddin H aydar (1924), Turkiyada R.Arat va N.Bayur (1943 - 1946) va boshqa olimlar “Boburnoma”ni ilmiy tadqiq etishga ulkan hissa qo`shdilar. 1980 - 1985 yillarda dunyoning eng nufuzli tashkilotlaridan biri - YUNESKO tashabbusi bilan “Boburnoma” fransuz tilida bosib chiqarildi. 20

“Boburnoma”ni ilmiy tadqiq etishda o`zbekistonlik olimlarning ham xizmatlari kattadir. N.Ilminskiy (Qozon, 1857) va A.Beverij (London, 1905) lar tomonidan nashr etilgan asar nusxalariga asoslanib, 1948 - 1949 yillarda “Boburnoma”ning ikki qismdan iborat to`liq matni o`zbek tilida bosilib chiqdi. P.Shamsiyev va S.Mirzayevlar nashrga tayyorlagan ushbu asar nusxasi kiril asosidagi o`zbek alifbosida geografik nomlar va kishi ismlari ko`rsatkichi, lug`at va ba`zi bir qisqa izoh hamda tarjimalar bilan nashr etildi. Bu asar nusxasi 1960 yilga kelib, V.Zohidovning so`z boshisi bilan qayta nashr qilindi. Toshkentda “Boburnoma” ning birinchi ruscha nashri 1958 yilda amalga oshirildi. M.Salye tarjimasiga asoslanib 1982 yili S.Azimjonova so`z boshisi va M.Xayrullayev tahriri ostida “Boburnoma” rus tilida qayta nashr etildi. Tilshunos olim P.Shamsiyev o`zbek tilida nashr etilgan yuqoridagi asar nusxalariga asoslanib, ularda yo`l qo`yilgan ba`zi kamchiliklar, tarjima izohlarga qo`shimcha qilib, asarni 1989 yili qayta nashr etdi. Umuman, tilshunos olim P.Shamsiyevning “Boburnoma” ustida olib borgan ishlari taxsinga loyiqdir. Boburshunos, tarixchi olima S.Azimjonovaning xizmatlarini ham alohida ta`kidlash lozim. Sharqshunoslardan A.Nosirov Bobur asarlarining to`la ro`yxati va Bobur haqida turli tillarda e`lon qilingan materiallarni to`plagan. Tilshunos olim X.Nazarova Bobur asarlarida uchraydigan va tushunilishi qiyin bo`lgan so`zlarning izohli lug`atini tuzdi. Boburshunoslar orasida xassos olim, atoqli geograf Hamidulla Hasanovni alohida ta`kidlab o`tish joizdir. H.Hasanov Boburnining hayoti va uning me`rosini chuqurroq o`rganish maqsadida Bobur izidan - Andijondan Hindistonga safar uyushtirdi. Boburning poyi qadami tekkan bir necha shaharlarda bo`ldi, bobokalonimiz tomonidan qurdirilgan ziyoratgohlarni hamda Boburning Kobuldagi qabrini borib ziyorat qildilar. Safardan ajoyib ma`lumotlar bilan qaytgan olim, keyinchalik Bobur va uning geografik merosi haqida risola yozdilar. Risoladagi Bobur merosining geografik jihatlari talqin qilingan va “Boburnoma”da tilga olingan yirik joylar xaritasi ishlangan. Ayrim joy nomlari va atamalarni izohlab bergan. Xullas, muallif “Boburnoma”ning geografik jihatlarini to`la ochib bergan. 21

Quyida “Boburnoma” da keltirilgan xalq geografik terminlardan namunalar keltirildi: Ariq Arg`adol Ark Asad Band (ko`tal) Bandar Bahor Botqoqlik Buloq (chashma) Bulut Vodiy Viloyat Garmser Guzar Dalv Daryo (daryocha) Dasht Dobon (dovon) Domana Dun (ko`klamzor) Duob Yel Yomg`ir Jangal Jar Jilg`a Zilzila Iqlim Qamar Kent (kentgina) Koriz Kechit (kechuv) Kuz Ko`h Ko`hiy Ko`histon Kuhpoya Langar Mashriq Ma`mura (obod joy) Navroz Nov Ovloq Orol Pushta Ravoch Raxguzar Rud Sabo Savr Samum Saraton Sarxad Sahro Sel Soy Suv ulg`ayishi Suv yoqasi Tangi Tarnov Tepa Tuz yer (tekis yer) Tuman (rayon) Ushoq tog` Chorbog`Chash ma (buloq) Shoxjuy (ariq tarmog`i) Shaxr Yayloq O`lang O`rdu Qasaba Qasabacha Qishloq Qorasuv Qor va yax Qum Qushloq Qo`l (daryo irmog`i) Qo`rug` Qo`rg`on G`arb G`or Xut22

Adabiyotlar 1. Do`simov Z., Egamov X. Joy nomlarining izohli lug`ati. T., “O`qituvchi”, 1977. 2. Enazarov T., Nazarov K. Joy nomlarini yig`ish so`roqligi. T., 1995, 32 b. 3. Mahmud Koshg`ariy. Devonu lug`atit turk. T., “Fan” 1967. 4. Мурзаев Э.М. Очерки топонимики, M ., “Наука”. 1974. 5. Мурзаев Э.М. География в названиях. M., “ Наука ”, 1979. 6. Мурзаев Э.М. Словарь народных географических терминов. M., “ Мысль ” 1984. 7. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T., “O`qituvchi”. 1988. 8. 9. -Поспелов Е.М. Топонимика в школьной географии. M . “Просвещение”. M . 1988. 10. Поспелов Е.М. Школьный топонимический словарь. М., «Просвещение» ”. 1988. 11. Суперанская А.В. Что такое топонимика? М., «Наука», 1985. 12. Termin tanlash mezonlari. T., “Fan”, 1996. 13. Qorayev S. Toshknet toponimlari. T., “Fan”, 1991. 14. Hasanov H. Geografik nomlar imlosi. T., “Fan”, 1962. 15. Hasanov H. Geografik terminlar lug`ati. T., “Fan”, 1964.

O'xshashlar

Geografik bashorat

Geografik qobiq

Geografik tuzilmalar

O`zbekistonda hozirgi zamon toponimika va geografik atamashunoslik

Tabiiy geografik rayonlashtirish