Коракалпогистон Республикасининг иктисодий - демографик ривожланиш хусусиятлари - Geografiya - Referatlar

Коракалпогистон Республикасининг иктисодий - демографик ривожланиш хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

15.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

98.7158203125 KB

Ko'chirib olish

Қорақалпоғистон республикасининг иқтисодий-демографик ривожланиш хусусиятлари Қорақалпоғистон Республикаси маъмурий жиҳатдан 14 та қишлоқ туманлари, 12 та шаҳар, шундан 2 та республикага бўйсунувчи ҳамда 15 та шаҳарчадан ташкил топган. Унинг майдони 166,6 минг кв.км., аҳолиси 1582,7 минг киши (2007 й.). Қорақалпоғистон Республикаси Ўзбекистоннинг чекка шимоли- ғарбида, Орол денгизи бўйида жойлашган. Унинг мамлакатимиз марказий районларидан анча олисда ўрнашганлиги минтақанинг иқтисодий ривожланиш йўналишларига ўзининг таъсирини кўрсатади. Шу билан бирга Қорақалпоғистон Республикасининг геосиёсий мавқеи, яъни Қозоғистон ва Туркманистон давлатлари билан қўшничилиги, Ўзбекистоннинг Европа мамлакатларига чиқиш жойида эканлиги унинг ривожланишига қулай имкониятлар яратиб беради. Қорақалпоғистоннинг ер усти тузилиши мураккаб эмас: энг баланд нуқтаси Султонувайс тизмаси бўлиб, у денгиз сатҳидан 473 м. баландликда жойлашган. Сариқамиш ва Ассака чўкмалари эса анча паст -30 м. атрофида. Қорақалпоғистон Республикасининг ғарбий қисми Устюрт платоси, қолган ҳудуди эса Турон пастекислиги билан банд. Минтақада турли хил қазилма бойликлари мавжуд. Бу ўринда, энг аввало, Султонувайс тизмасини кўрсатиш жоиз. Майдони унча катта бўлмаган мазкур ҳудудда рангли ва қора металлар, қурилиш саноати хом ашёси кўп. Улар жумласига мармар, оҳактош, гипс, мергел, фосфорит, олтин, темир рудаси, мис, қимматбаҳо тошлар, барит, талк, абразив материаллар ва бошқалар киради. Бироқ, бу бойликларнинг заҳираси, техник иқтисодий жиҳатлари саноат ишлаб чиқаришини ташкил қилиш учун мукаммал ўрганилмаган. Қорақалпоғистон Республикаси тоғ-кон кимёси заҳираларига ҳам бой; Чимбой яқинидаги Қўшқоноттов ва Қўнғирот атрофидаги Борса-Келмас ҳамда Қораўмбет каби конларда сульфат-магнезий, тош ва ош тузларининг жуда катта заҳиралари аниқланган. Шу билан бирга Устюрт қисмини табиий

газ ва айниқса нефт конларига бой эканлиги башорат қилинмоқда. Ҳозирги кунда Оқшолоқ, Шоҳпахти, Қувониш, Урга конларидан табиий газ қазиб олинмоқда. Келажакда эса ушбу ёқилғи турларининг йирик конлари топилиши кўзда тутилмоқда ва шу мақсадда чет эл инвестицияси (асосан Россиядан) жалб этилган. Иқлими ўта континентал; йиллик ёғин-сочин миқдори 100-200 мм атрофида. Албатта, минтақада бу жиҳатдан қурғоқчилик кескин сезилиб туради, мумкин бўлган буғланиш амалдагидан 9-10 марта зиёд. Бинобарин, Қорақалпоғистон Республикасида суғорма деҳқончиликни ривожлантириш имкониятлари анча чекланган. Шундай қилиб, Қорақалпоғистон Республикасининг табиий шароити, минерал хом ашё ҳамда агроиқлимий ресурслари асосан тоғ-кон кимёси, қурилиш ва ёқилғи саноати, чорвачилик ва полизчиликни ривожлантириш учун қулайроқ. Минтақа мамлакатимиз меҳнат тақсимотида асосан деҳқончилик, хусусан шоли етиштириш, жун-гўшт чорвачилиги ҳамда озиқ-овқат ва енгил саноатнинг баъзи тармоқлар билан ажралиб туради. Қорақалпоғистон аҳолисининг сони 1989-2007 йилларда 1212,2 минг кишидан 1582,7 мингга етган, ёки шу давр мобайнида қарийб 130,0 фоизга ўсган (Ўзбекистон Республикаси бўйича бу кўрсаткич ўртача 132,8 фоизга тенг); жами аҳолининг 48,6 фоизи ёки 767,5 минг киши шаҳарларда яшайди. Аҳоли зичлиги 1 кв.км. га 9,4 кишидан иборат. Табиийки, бу “ўртача” кўрсаткич Нукус шаҳри атрофи, яъни марказий туманлар ҳамда интенсив деҳқончилик ривожланган жанубий туманларда анча юқори (Жадвалга қаранг). Кейинги йилларда аҳоли жойлашувида жанубга нисбатан “силжиш” кузатилмоқда. Бу асосан Орол бўйи минтақасидаги нохуш экологик вазият туфайли вужудга келмоқда. Масалан, Муйноқ тумани аҳолиси 1989 йилда 27,3 минг кишини ташкил қилган бўлса, 2007 йилда у атиги 1,1 минг киши (104 фоиз) га кўпайган, холос. Ваҳоланки, Беруний, Турткўл, Амударё каби туманларда демографик ўсиш анча юқори бўлган. Қуйида келтирилган жадвалдан маълум бўлишича, Қорақалпоғистон Республикаси аҳоли жойлашуви (зичлиги) туманлар бўйича бир хил эмас.

Чунончи, энг юқори кўрсаткич Хўжайли ва Амударё туманларида кузатилса (155,0-160,0 киши), унинг энг паст даражаси Мўйноқ, Қўнғирот ва Тахтакўпир туманларига (1-2 киши) тўғри келади. Ушбу туманлар нафақат Қорақалпоғистонда, балки мамлакатимизда ҳам энг катта маъмурий бирликлар ҳисобланади; Қўнғирот тумани Қорақалпоғистон майдонининг деярли 46 фоизини, мамлакатимиз ҳудудининг эса 16,6 фоизини ташкил қилган ҳолда, бу ерда ҳар 1 кв.км. га атиги 1,5 киши тўғри келади, холос. Жадвалда аҳолининг табиий ҳаракати тўғрисида ҳам маълумотлар акс эттирилган. Масалан, Қорақалпоғистон Республикаси бўйича туғилиш 20,6, ўлим -5,8, аҳолининг табиий кўпайиши 14,8 промиллега тенг бўлган. Таъкидлаш жоизки, экологик вазиятнинг ноқулайлиги сабабли аҳолининг миграция ҳаракатлари ҳам бу ерда салбий натижаларга эга бўлмоқда. Жумладан, биргина 1990 йилда Қорақалпоғистон Республикасида миграция қолдиғи, яъни келганлар билан кетганлар нисбати Жадвал Қорақалпоғистон Республикаси аҳолиси сони ва табиий кўпайиши (2007 й.) Т.р. Туманлар ва шаҳарлар Майдони, минг кв.км Аҳоли си, минг киши Зичлик, 1 кв.км/ киши Ҳар минг кишига (200 6 й.) Туғи лиш Ў ли м Табиий кўпайиш 1 Амударё 1,0 155,7 153,3 23 , 9 5,2 18,7 2 Беруний 4,0 153,3 37,9 22,5 5,0 17,5 3 Кегайли 2,3 77,5 33,4 22,0 5,8 16,2 4 Мўйноқ 37,9 28,4 0,8 19,4 5,7 13,7 5 Нукус 1,0 44,9 44,5 22,7 5,6 17,1 6 Тахтакўпир 21,1 40,6 1,9 21,5 5,9 15,6 7 Тўрткўл 7,5 167,1 22,0 21,3 5,4 15,9 8 Хўжайли 0,9 143,3 159,7 22,7 5,8 16,9 9 Чимбой 2,0 98,9 49,1 22,4 6,0 16,4 10 Шуманай 0,6 40,3 67,3 21,7 5,8 15,9 11 Элликқала 5,4 123,4 22,5 22,6 4,7 17,9 12 Қонликўл 0,7 42,0 59,4 22,3 6,0 16,3 13 Қораўзак 5,9 44,4 7,5 20,3 6,9 13,4 14 Қўнғирот 76,0 112,9 1,5 22,3 6,2 16,0 15 Нукус ш. - 261,9 - 19,1 5,2 13,9 16 Тахиятош ш. - 48,1 - 20,8 5,8 15,0 Жами: 166,6 1582,7 9,4 21,7 5,5 16,2

Жадвал Қорақалпоғистон Республикаси Статистика бошқармаси маълумотлари асосида тузилди. минус 5699 киши, шундан шаҳар жойларида минус 1780 киши, қишлоқ жойларида эса минус 3919 кишига баробар бўлган. 2006 йилда бу рақамлар, юқоридагиларга мос ҳолда, минус 15760, 8628 ва 7132 кишини ташкил қилган. Жами аҳолидан 767,5 минг киши 15 шаҳар ва 16 шаҳарчаларда, 815,2 минг киши қишлоқ жойларида яшайди. Энг катта шаҳар- Қорақалпоғистон Республикасининг пойтахти - Нукусда 261,9 минг киши истиқомат қилади. Хўжайли (67,0 минг) ва Тахиятош (48,1 минг) ўртача миқёсдаги шаҳарлар ҳисобланади. Чимбой, Тўрткўл, Беруний, Манғит ва Қўнғирот шаҳарларининг ҳар бирига 30-50 минг кишидан аҳоли тўғри келади. Қолган шаҳарларда аҳоли сони бундан кам. Нисбатан катта қишлоқлар асосан қадимдан суғориладиган ҳудудларда жойлашган. Қорақалпоғистон туманлари географик жойлашган ўрни ва демографик нуқтаи назардан 5 та иқтисодий районга ажратилади. Улар: Марказий, Жанубий, Ғарбий, Шимолий ва Шимоли-шарқий районлардир. Белгиланган ҳудудий таркиблар орасида Марказий, Жанубий ва Ғарбий иқтисодий районларнинг иқтисодий ва демографик салоҳияти бирмунча ривожланган. Марказий районга Кегайли, Нукус, Қонликўл, Хўжайли ва Шуманай туманлари, шунингдек, Нукус ҳамда Тахиятош шаҳарлари бирлаштирилади. Иқтисодий районнинг майдони 5,8 минг кв.км (3,5 фоиз) ва аҳолиси 658,0 минг киши (41,6 фоиз)га тенг. Аҳолининг ўртача зичлиги 1 кв.км майдонга 113,4 киши. 1991-2007 йилларда шаҳар аҳолиси 372,3 мингдан 445,7 минг кишига ёки 119,7 кишига кўпайиб, унинг улуши 67,7 фоизга тенг бўлди. Энг йирик шаҳарлари Нукусда-261,9, Хўжайли-67,0 ва Тахиатош-48,1 минг киши истиқомат қилади. Жанубий район таркибига Амударё, Беруний, Тўрткўл ва Элликқалъа туманлари киради. Бу иқтисодий район ҳудуди 17,9 минг кв.км (10,7 фоиз). Иқтисодий район аҳолиси 1991-2007 йилларда 438,9 мингдан 599,5 минг кишига ёки 136,6 фоизга кўпайди ва шаҳар аҳолисининг улуши 37,9 фоизни ташкил қилди. Мазкур йиллар давомида шаҳар аҳолиси 139,8 фоизга, қишлоқ аҳолиси эса 135,5 фоизга ўсди. Минтақада шаҳар аҳолиси 26,5 фоиз тенг

бўлиб, энг йирик шаҳарлари Берунийда-55,5, Турткул-52,1 ва Манғитда-33,7 минг киши яшайди. Шимоли-шарқий район Қораўзак, Тахтакўпир, Чимбой туманларидан иборат. Унинг Қорақалпоғистонда тутган ўрни: майдони 29,0 минг кв.км., аҳолиси 183,9 минг кишини ёки, юқоридагига мос равишда, 17,4 ва 11,0 фоизни ташкил қилади. Минтақада аҳолининг ўртача зичлиги 1 кв.км майдонга 6,3 киши. 1991-2007 йиллар мобайнида минтақа аҳолиси 120,2 фоизга, шундан шаҳар аҳолиси 140,1 фоизга, қишлоқ аҳолиси эса 108,8 фоизга ўсган. Энг йирик шаҳри Чимбой, унинг аҳолиси 47,8 минг кишига тенг. Ғарбий район таркибига маъмурий жиҳатдан фақат битта, Қўнғирот тумани киради; район ҳудуди 76,0 минг кв.км (45,6 фоиз), аҳолиси 112,9 минг киши (7,1 фоиз) га тенг. Аҳолисининг ўртача зичлиги 1 кв.км майдонга 1,5 киши. 1991-2007 йилларда минтақа аҳолиси 120,6 фоизга, шундан шаҳар аҳолиси 120,2 ва қишлоқ аҳолиси эса 121,4 фоизга кўпайган. Ушбу районнинг шаҳар аҳолиси 72,0 минг кишини, яъни 63,7 фоизни ташкил этади. Энг йирик шаҳри Қўнғирот (35,5 минг киши). Бундан ташқари минтақада 6 та шаҳарча мавжуд бўлиб, уларда жами 36,5 минг киши яшайди. Шаҳарчаларнинг энг йириги Олтинкўл аҳолиси (25,5 минг киши). Шимолий район таркибига ҳам маъмурий жиҳатдан фақат битта, Мўйноқ тумани киритилиб, унга Қорақалпоғистон ҳудудининг 23,4 фоизи ва аҳолисининг атиги 3,2 фоизи тўғри келади. 1991-2007 йиллар оралиғида ушбу район аҳолиси 26,1 мингдан 28,4 минг кишига (108,8 фоизга) кўпайган, холос. Аҳолисининг зичлиги иқтисодий районлар орасида энг паст бўлиб, 1 кв.км майдонга 1 кишидан кам. Мўйноқ шаҳрида 13,0 минг киши, яъни минтақада 45,8 фоиз аҳоли шаҳарларда яшайди. Қорақалпоғистон Республикаси ички иқтисодий районларининг муаммолари ва истиқбол йўналишлари ҳам ҳар хил. Масалан, Марказий район ўзининг мавқеини сақлаган ҳолда, яқин келажакда Жанубий район ривожланиши янада жадаллашади. Бунга Учқудуқ-Султонувайс-Мискин темир йўлининг қурилганлиги ҳам таъсир қилади. Ғарбий районнинг истиқболдаги ривожланиши эса, энг аввало, Устюрт қазилма бойликларидан фойдаланиш билан боғлиқ.

Шимоли-шарқий районнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиши узоқроқ келажакда Тахтакўпирдан шарқий йўналишда Қозоғистоннинг туташ ҳудудига темир йўл қурилиши, Чимбой туз конларининг ишга туширилиши билан фаоллашса ажаб эмас. Шимол эса анча вақт муаммоли район бўлиб қолади ва унинг ривожланиши кўп жиҳатдан Орол тақдиридан келиб чиқади. Ҳудудларнинг бундай тараққиёт хусусиятларини Қорақалпоғистон Республикасининг минтақавий сиёсатида эътиборга олиниши илмий ва амалий аҳамият касб этади.

O'xshashlar

Коракалпогистон Республикасида ахолининг ривожланиш жараёнлари

Демографик прогнозлаштириш

Демографик жараёнлар ва ижтимоий - иктисодий муаммолар Урта Осиё Республкиалари материаллари асосида

Узбекистан Республикасининг географик ўрни, мандони, чегаралари

Иктисодий баркарор ривожланиш ва атроф мухит мухофазаси муаммолари