Iqtisodiy geografiya (tor ma’noda) - ijtimoiy geografik fan sifatida - Geografiya - Referatlar

Iqtisodiy geografiya (tor ma’noda) - ijtimoiy geografik fan sifatida

Yuklangan vaqt:

13.12.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

47.0205078125 KB

Ko'chirib olish

Iqtisodiy geografiya (tor ma’noda) - ijtimoiy geografik fan sifatida Reja: 1. Iqtisodiy geografiya Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning asosiy tarmog ’ i sifatida . 2. Xo ’ jalik tarmoqlari haqida tushuncha , ularning klassifikatsiyasi . 3. Iqtisodiy geografiyaning tuzilishi. 4. Sanoat, qishloq xo’jaligi va transport geografiyalari. 5. Iqtisodiy aloqalar geografiyasi. Xalqaro turizm.

Vatanimizni milliy va siyosiy mustaqilligini mustahkamlash ko’p jihatlardan uning barcha tashqi va ichki imkoniyatlaridan to’g’ri foydalanishni talab etadi. Davlatimiz joylashgan hududga, umuman, O’rta Osiyoga 70 yil davomida xomashyo manbai sifatida e’tibor qaratilganligi sababli, bu mintaqadagi mamlakatlarni barchasi bir tomonlama rivojlandi. Qayta ishlovchi zavodlar o’rnini ham qishloq xo’jaligi egallagan edi. Hozirgi paytda O’zbekiston iqtisodiyoti industrial-agrar ko’rinishiga ega bo’lib, bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida iqtisodiyot tarmoqlarini jadal rivojlantirishga katta e’tibor berilmoqda. Jumladan: - yoqilg’i-energetika kompleksining ildam su’ratlar bilan rivojlanishini ta’minlash, neft va tabiiy gaz qazib chiqarish hamda ularni qayta ishlash hajmlarini oshirib borish, shuning hisobiga respublikaning energetika mustaqilligiga erishish; - tovarlarni chetdan keltirish o’rniga o’zimizda ishlab chiqaruvchi korxonalarni rivojlantirish asosida, boshqa mintaqalardan keltiriladigan xalq xo’jaligini va aholi turmushini ta’minlaydigan mahsulot turlariga respublikaning qaramligini kamaytirish choralarini ko’rish; - qishloq xo’jalik mahsulotining eng muhim turlarini yanada to’la qayta ishlash, yengil va mahalliy sanoatning turli tarmoq va korxonalarini rivojlantirish; - eng muhim ist’emol mollarini ishlab chiqaruvchi tarmoqlarni jadal rivojlantirish tayyorlanayotgan mahsulot turini, sifatini yaxshilash, osh tuzi, spirt, gugurt va kamyob tovarlarni ishlab chiqaruvchi yangi korxonalarni bunyod etish qishloq xo’jaligidagi islohotlarning eng muhim bo’g’ini deb belgilangan. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishida ularni to ’ g ’ ri joylash - tirish ham katta rol o ’ ynaydi . Bunda , asosan , ekologiya bilan ― hisoblashish ‖ ga to ’ g ’ ri keladi , zotan vujudga kelgan vaziyat buni qat ’ iylik bilan sanoat korxonalarining ishlashi shu nuqtai nazardan to ’ xtatilganligi bejiz emas . Hozirda AQSh , Yevropaning ko ’ p mamlakatlaridagi shunday korxonalar o ’ z faoliyatini boshqa – aholisi kam yoki kuchsiz rivojlangan Afrika , Lotin Amerikasi , Osiyo mamlakatlarida davom ettirmoqda .

Umuman tarmoq deganda , korxonalarning ma ’ lum o ’ xshash xususiyatlariga ko ’ ra guruhlanishi tushuniladi . Sanoat tarmoqlari, odatda, uch asosiy mezon asosida ajratiladi. Ular:  xomashyo birligi bo’yicha ajratilgan sanoat tarmoqlari (mashinasozlik va metallni qayta ishlash, o’rmon, yog’ochni qayta ishlash va sellyuloza-qog’oz sanoati va h.k.);  iste’mol birligi, ya’ni muayyan maqsadda mahsulot ishlab chiqaruvchi tarmoqlar (yengil va oziq-ovqat, qurilish, elektr-energetika va b.);  texnologik jarayon asosida tashkil etilgan sanoat tarmog’i (kimyo sanoati). Sanoatning tarmoqlar tizimi nihoyatda murakkab va u borgan sari o’zgarib bormoqda. Eng yirik tarmoqlar sifatida yoqilg’i, energetika, qora va rangli metallurgiya, kimyo va neftni qayta ishlash, mashinasozlik va metallni qayta ishlash, qurilish, o’rmon, yog’ochni qayta ishlash, sellyuloza-qog’oz, yengil, oziqovqat, poligrafiya va boshqalar ajratiladi. Ular ham, o’z navbatida, tarmoq va tarmoqchalardan iborat. Bu jihatdan mashinasozlik sanoatining turlanishi, ayniqsa, boy; faqat transport mashinasozligining o’zi bir nechta qismlarni o’z ichiga oladi. Yuqoridagi tarmoqlar orasida eng an’anaviy, qadimiy tarixga ega bo’lgani, shubhasiz, yengil (to’qimachilik) sanoatidir. U dastavval manufakturadan boshlanib, so’ngra yirik mashina industriyasiga o’tdi, boshqa sanoat tarmoqlarining rivojlanishiga turtki berdi. Albatta, oziq-ovqat, metallni qayta ishlash sanoatlari ham ancha qadimiy. Ayni vaqtda, mashinasozlik, elektr energetika va kimyo nisbatan ―yangi tarmoq‖ bo’lib, ular hozirgi zamon ilmiytexnika taraqqiyotini aks ettiruvchi tarmoqlar jumlasiga kiradi. Sanoat tarmoqlari og’ir va yengil, ya’ni ishlab chiqarish vositalari va iste’mol mollari ishlab chiqaruvchi yirik guruhlarga (A va B) ajratiladi. Biroq bunday ajratish shartli bo’lib, ular orasidagi farq borgan sari qisqarib bormoqda. So’nggi yillarda sanoat tarmoqlari tarkibida quyidagi o’zgarishlar sodir bo’lmoqda:

- sanoat tarmoqlarining yanada parchalanib borishi, yangi-yangi tarmoqlarning vujudga kelishi; - tarmoqlar orasida integratsiya jarayonlarining rivojlanishi, tarmoqlararo majmualarning shakllanishi; - fan-texnika yutuqlari bilan bevosita bog’liq tarmoqlarning tezroq rivojlanishi. Sanoatning tarmoqlar tizimini baholashda, eng avvalo uning turlanganligini (diversifikatsiyalashuvini) hamda yangi texnologiyalarga asoslangan tarmoqlarining mavjudligini e’tiborga olish kerak. Ba’zi rayonlar faqat tog’-kon, xomashyo qazib olishga ixtisoslashgan, boshqalarida esa, asosan, ta’mirlovchi sanoat korxonalari bo’lishi mumkin. Tabiiyki, bunday rayonlarning sanoati yaxshi rivojlanmagan. Sanoat tarmoqlarini hududiy tashkil etish o’ziga xos xususiyatga ega. Ular iqtisodiy geografik makonda yoki kartada nuqtasimon shaklga ega. Demak, mazkur tarmoqda ishlab chiqarish va hududiy mujassamlashuv darajasi ancha yuqori. Bu esa sanoat ishlab chiqarishining qishloq xo’jaligiga ko’ra iqtisodiy samaradorligining yuqori bo’lishiga olib keluvchi sabablardan biridir. Sanoat korxonalarini joylashtirishga ta’sir etuvchi omillar soni ko’p. Ular, asosan, xomashyo, yoqilg’i, energetika, iste’mol, ishchi kuchi, iqtisodiy geografik o’rin va boshqalardan iborat. Bu borada, xususan, ekologiya va bozor iqtisodiyoti omillarining ahamiyati tobora kuchaymoqda. Shu bilan birga, qayd etish joizki, turli xil sanoat tarmoqlarini joylash-tirish muayyan omillar asosida amalga oshirildi. Ularni qisqacha ko’rib chiqamiz. Yoqilg’i sanoati tog’-kon yoki qazib oluvchi sanoati toifasiga kiradi va yoqilg’i turlari, qazilma boyliklarning joylanishi tabiiy, geoximik qonuniyatlarga asoslanadi. Sababi – ko’mir, neft, gaz, yonuvchi slanes, torf kabi tabiiy boyliklarning paydo bo’lishi va yer yuzida (ostida) tarqalishi o’ziga xos xususiyatlarga ega.

Elektr-energetika suv, issiqlik va atom stansiyalaridan tashkil topadi. Suv elektrostansiyalarini (SES) tekislik joyga ko’ra tog’ va tog’oldi rayonlarda qurish maqsadga muvofiq. Chunki bunday sharoitda relyef shakli – yer tuzilishining qiyaligi, tabiiy holda sharshara va tog’lar orasidagi cho’kmalarning mavjudligi qulay imkoniyatlar tug’diradi. Shuningdek, suv ombori qoplagan yerlar qishloq xo’jaligida deyarli ishlatilmaydi; qishloq manzilgohlari ham yo’q va, binobarin, ularni ko’chirtirish talab etilmaydi. Suv ombori va uning atrofida sport, dam olish zonalarini tashkil qilish, bog’dorchilik va baliqchilikni rivojlantirish, pastki hududlarda yerlarni sug’orish, kanallar qurish mumkin. Ba’zan SESlar bilan birgalikda o’rmon, yog’ochni qayta ishlash va sellyuloza-qog’oz sanoati ham rivojlanib boradi (masalan, Rossiyaning sharqiy rayonlarida). Ko’rinib turibdiki, tog’li rayonlarda qurilgan SESlar har tomonlama qulay, elektr energiyasi arzon. Agar shu stansiyalar tekislikda joylashtirilsa, katta maydon suv ostida qolib ketadi (ehtimol, bu yerda qimmatbaho qazilma boyliklar bordir) va to’g’on qurish katta mablag’ talab qiladi. Issiqlik elektr stansiyalari (IES) ikki turda bo’ladi: IEM va IES. Ularning birbiridan farqi qaysi maqsadda qurilganligidadir: foydalaniladigan yoqilg’isi esa bir xil bo’lishi mumkin. Masalan, IEM –issiqlik elektr markazi, odatda, ham elektr quvvati, ham bug’ (par) talab qiluvchi sanoat korxonalari – to’qimachilik, neftni qayta ishlash va h.k. yonida yoki yaqinida quriladi. Chunki bug’ni 15-18 km masofadan uzoqqa jo’natib bo’lmaydi. Demak, bu stansiyani markazlashgan holda joylashtirishda, ishlab chiqarish iste’moli asosiy ahamiyatga ega. Ammo, IEMlarning bevosita shahar ichida qurilishi tufayli ular atrof-muhitni ifloslantiradi. Shu sababdan, ekologik jihatdan bunday stansiyalarning aholi zich joylarda qurilishi ma’qul emas. Oddiy IESlar esa, asosan, elektr energiyasini beradi va, shu bois, ular yirikroq va shahardan biroz uzoqroq masofada joylashtiriladi. Atom elektrostansiyalari, ko’pincha, boshqa turdagi stansiyalarni qurish imkoniyati yo’q hududlarda joylashtiriladi. Buning uchun, albatta, ekologik

xavfsizlik ta’minlanishi kerak. Shuningdek, AESlarning barpo etilishida ilmiytexnika omili ham hisobga olinadi. Qora metallurgiya korxonalarini, ayniqsa, cho’yan eritish zavodlarini (domna pechida eritiladi) joylashtirishda, eng avvalo, yoqilg’i va xomashyo katta ahamiyatga ega. Bir tonna cho’yan olish uchun taxminan ikki tonna temir rudasi, 1,2 tonna yoqilg’i-kokslanuvchi ko’mir lozim. Rudada temirning (Fe) miqdoriga, boy yoki boy emasligiga qarab zavod uch ko’rinishda joylashtiriladi: yoqilg’i yaqinida (temir ruda koni ―boy‖), xomashyo yaqinida (rudada Fe miqdori yuqori emas) va ikkalasining o’rtasida (yoqilg’i va xomashyo uchun transport xarajati deyarli bir xil). Uchinchi variantda suv hamda iste’mol omillari ham e’tiborga olinadi. Qora metallurgiyaga kiruvchi ferrosplav (temir qotishmalari) zavod-lari ―elektrtalab‖ hisoblanadi: 1 t ferrosplav uchun 8-9 ming kVt/s. elektr energiyasi sarflanadi. Binobarin, bunday zavodlar arzon elektr manbalariga yaqinroq joylashtiriladi. Rangli metallurgiya sanoatiga kiruvchi korxonalar turli-tuman (alyuminiy, mis, kumush, oltin, qo’rg’oshin, qalay va h.k.). Ular tabiatda alohida-alohida uchramaydi. Shuning uchun rangli metallarni qazib olishda kompleks, kombinat usuli qo’llaniladi. Tog’ metallurgiya kombinatlari xomashyo rayonlarida (sababi rangli metallar miqdori rudada juda oz) quriladi, bevosita tozalangan metall esa iste’mol rayonlarida va xususan, arzon elektr energiyaga yaqin joyda bo’ladi: tozalangan yoki ―rafinatsiya‖ qilingan misning bir tonnasiga 9-10 kVt/s.gacha, alyuminiyga 18-19, titan va nikel uchun 50 ming kVt/s. gacha elektr energiyasi ishlatiladi. Shu bilan birga, rangli metallurgiya korxonalarini joylashtirishda ekologiya omilining ham o’rni sezilarli. Mashinasozlikning tarkibi boyligi tufayli unga ta’sir qiluvchi omillar turi ham har xil. Chunonchi, metallni ko’p talab qiluvchi og’ir mashinasozlik (vagonsozlik, tog’-kon va shaxtalar uchun asbob-uskunalar va h.k.) qora metallurgiya

rayonlarida kam, ammo malakali ishchi kuchi kerak bo’lgan priborsozlik, elektrotexnika, hisoblash texnikalari kabi nozik va aniq mashinasozlik fan-texnika taraqqiyoti markazlarida joylashtiriladi. Qishloq xo’jaligi mashinasozligi ko’p hollarda iste’mol rayonlarida rivojlanadi. Masalan, O’zbekistonda paxta teruvchi, Ukrainada g’alla va qand lavlagi, Belorussiyada kartoshka va zig’ir, Moldaviyada uzumchilik, Qirg’izistonda pichan o’ruvchi va preslovchi mashinalar ishlab chiqariladi. Demak, mamlakat yoki rayon nimaga ixtisoslashsa, o’sha sohaga xizmat qiluvchi mashinasozlik tarmog’i tashkil etiladi. Bu qonuniyat boshqa tarmoqlarga ham tegishli. Chunonchi, Kareliyada o’rmon, Uralda qora metallurgiya, Donbassda shaxta, O’zbekistonda to’qimachilik, Irkutskda oltin saralash mashinasozligi rivojlangan va h.k. Shunday qilib, mashinasozlik mahsulotiga qarab uni joylashtirishga xomashyo (metall), ishchi kuchi, iste’mol, ilm-u fan, geografik o’rin omillari ta’sir ko’rsatadi. Tabiiyki, dengiz kemasozligi quruqlik ichkarisida emas, port shaharlarda joylashtiriladi. Xuddi shunga o’xshash stanoksozlik, elektrotexnika, traktorsozlik kabi juda ko’p mashinasozlik tarmoqlari o’ziga xos hududiy tashkil qilish xususiyatlariga ega. Albatta, bu sanoat tarmog’i uchun kooperatsiya shakli muhimligi tufayli, uning markazlari qulay transport geografik o’ringa ega bo’lishlari ham lozim. Kimyo va neftni qayta ishlash sanoati. Asosiy kimyo uchun xomashyo omili uncha muhim emas. Chunki bu sanoat turli xil xomashyo: o’simlik, mineral, ishlab chiqarish chiqindilari, hatto suv va havo asosida ham tashkil etilaveradi. Binobarin, kimyo sanoatini hududiy tashkil etish katta erkinlikka ega. Ammo unga ta’sir etuvchi boshqa kuchli omil mavjud – bu ham bo’lsa ekologiyadir. Neftni qayta ishlash zavodlari xomashyo rayonlariga ko’ra iste’mol rayonlarida ko’proq uchraydi. Xom neftni keltirib turli xil mahsulot olish, ularning barchasini alohida-alohida keltirishdan ko’ra arzonroq, qulay va xavfsizroqdir.

Ba’zan bunday zavodlar magistral neft quvurlari o’tgan joylarda ham tashkil etiladi. Kimyo sanoati uchun suv va elektr energiyasi omili ham ahamiyatli. Shu sababdan bo’lsa kerak, Chirchiq yirik kimyo sanoati markaziga aylangan. O’rmon, yog’ochni qayta ishlash va sellyuloza-qog’oz sanoatini joylashtirish ham o’ziga xos. Jumladan, yog’ochni qayta ishlash aksariyat hollarda o’rmonzorlarga yaqin joylarda amalga oshiriladi, chunki 40 foizgacha yog’och (novda va shox-shabbalar) chiqindiga ketadi. Sellyu-loza-qog’oz ishlab chiqarish esa, asosan, uch variantda joylashtiriladi: xomashyo rayonida, yog’och oqizuvchi daryolarning temir yo’llar bilan kesishgan nuqtasida hamda daryolarning quyilish qismida. Ko’rinib turibdiki, bu yerda transport va geografik o’rin omillari katta ahamiyatga ega. Qurilish sanoati boshqa tarmoqlarga nisbatan ―oldinda‖ borishi kerak, zero usiz yangi yerlar o’zlashtirilmaydi, korxona va tashkilotlar bunyod etilmaydi, g’isht, sement, cherepitsa, shifrni ishlab chiqarish ko’p jihatdan xomashyoga bog’liq. Shu sababdan bo’lsa kerak, Rossiyaning asosiy sement sanoati markazlari Volsk, Iskitim, Novorossiysk hisoblanadi. Sababi, ular ilmiy ishlab chiqarish uchun xomashyo – mergeli, ohaktosh ko’p miqdorda mavjud. O’zbekistonda ham sement ishlab chiqarish xomashyo omilini e’tiborga olgan tarzda amalga oshirilgan (Bekobod, Angren, Quvasoy, Ohangaron). Bundan tashqari, sement ishlab chiqarish qora va rangli metallurgiya markazlarida ham tashkil qilinadi. Buning uchun domna pechlarining chiqindisi – shlak, alyuminiy sanoatiga tegishli glinozyom zavodlari chiqindilari ishlatiladi. Temir-beton mahsulotlari va qurilmalarini joylashtirish iste’mol omili orqali tashkil qilinadi. Shu bois, ularning geografiyasi keng bo’lib, bunday korxonalar barcha yirik shaharlarda mavjud. Yengil sanoatni hududiy tashkil qilishda xomashyo, ishchi kuchi va iste’mol omillari yetakchi rol o’ynaydi. Masalan, paxta tozalash va pillachilik zavodlari, jun

yoki terini yuvish kabilar bevosita xomashyo rayonlarida joylashtiriladi. Sababi, ulardan olinadigan mahsulot birligiga juda ko’p xomashyo sarflanadi. To’qimachilik, poyafzal, tikuv, trikotaj fabrikalari, gilam ishlab chiqarish mehnattalab bo’lgani uchun ular katta va kichik shaharlar, rayon markazlarida quriladi. Shu bilan birga, to’qimachilik korxonalari og’ir sanoat markazlarida ayollar ishchi kuchidan foydalanish maqsadida ham joylashtiriladi. Mazkur sanoatning ko’p mehnat resursini talab qilishi, ayni paytda, uning iste’mol rayonlarida joylashtirilishi bilan uyg’unlashib ketadi. Chunki aholi yengil sanoat mahsulotlarining iste’molchisidir, ular esa hamma uchun va har doim kerak. Oziq-ovqat sanoatini joylashtirish ko’proq iste’mol omiliga qarab amalga oshiriladi (bu mahsulotlar ham barcha uchun va doimo zarur). Shuningdek, ularning transportda tashish imkoniyatlari, sifatining buzilmasligi ham inobatga olinadi. Jumladan, yog’-moy ishlab chiqarish, konserva, vino sanoati, qand-lavlagi va tamakini qayta ishlash ko’proq xomashyo rayonlarida, go’sht, sut sanoati korxonalari shahar joylarga yaqin quriladi. Qandolatchilik fabrikalari bevosita shaharlardan joy oladi. Un sanoati, don mahsulotlari kombinatlari ham aksariyat hollarda kichik shaharlarda, g’allakor rayonlarda yoki ularga yaqin bo’lgan shaharlarda rivojlanadi. Keltirilgan undan turli xil mahsulotlarni ishlab chiqarish iste’mol rayonlarida – shaharlarda tashkil qilinadi. Bunday markazlarda ba’zan yirik yog’ekstraksiya, konserva va vino sanoati, tamaki fermentatsiya korxonalari qurilishi mumkin. Shunday qilib, oziq-ovqat sanoatining hududiy tarkibi, asosan, iste’mol va xomashyo omillari ta’sirida shakllanadi. Ayni vaqtda, bu tarmoq qishloq xo’jaligi bilan bevosita bog’liqligi tufayli agrosanoat majmualari ko’rinishida hududiy tashkil etiladi. Poligrafiya sanoati ko’proq shaharlarda, xususan, poytaxt shaharlardan joy oladi. Sababi – bunday shaharlarga matbuot, kitob, gazeta va jurnallarni nashr qilish o’ziga xos vazifa (funksiya) hisoblanadi.

Yuqorida sanoat ishlab chiqarishini joylashtirish masalasida omillardan emas, sanoat tarmoqlarining xususiyatlaridan kelib chiqildi. Shu o’rinda eslatish lozimki, hozirgi sharoitda sanoat tarmoqlari va korxonalarni aynan qayerda joylashtirish, ularning texnik-iqtisodiy xususiyatlaridan tashqari, bozor munosabatlari – talab va taklif, soliq va kredit, narx-navo va davlatning maxsus mintaqaviy siyosati ta’sirida amalga oshiriladi. Eng muhimi, joylashtirilgan korxona tadbirkor uchun ham, davlat uchun ham qulay va arzon bo’lishi kerak. Qulaylik – transport xarajatlari kam, ekologik jihatdan maqbul, arzon demakdir. Kelajakda mahsulot qiymatiga, tannarxiga unga ishlatilgan xomashyo sarf-xarajatlari, ya’ni ―resurs uchun to’lov‖ ham kiritilishi kerak. Zero, bozor munosabatlari davrida u yoki bu resursni qazib olgan hududning ijtimoiy-iqtisodiy manfaatlari, atrof-muhitga ko’rsatilgan zarar albatta qoplanishi lozim. Sanoat tarmoqlarining hududiy majmua yoki rayon tashkil etish qobiliyati ham har xil. Masalan, kimyo va neftni qayta ishlash, o’rmon, yog’och va sellyuloza, elektr energetika, qora va rangli metallurgiya kabilar boshqa sanoat tarmoqlari bilan yaqindan aloqada bo’lib, ular ko’pincha birgalikda, ya’ni tarmoqlarar va hududiy majmua shaklida tashkil etiladi. Chunonchi, neftni qayta ishlash ―boyib ketish‖ imkoniyatiga ega, binobarin, bunday sanoat korxonalari joylashgan shahar tez orada o’sish markaz va qutblariga aylanishi mumkin. Arzon elektr energiya beruvchi suv elektr stansiyalari ham o’ziga boshqa sanoat korxonalarini chaqiradi. Odatda, bunday markazlarda rangli metallurgiya, transformator zavodlari barpo etiladi. Qurilish materiallari sanoati (ayniqsa, sement ishlab chiqarish) esa rangli va qora metallurgiya, IESlar mavjud bo’lgan joylarda tashkil etiladi. Turli xil sanoat tarmoqlarning shakllanishi tarmoqlararo majmualarni vujudga keltiradi. Agar ular bir joyda o’rnashgan bo’lsa, bunday majmualar, ayni vaqtda, hududiy majmua holatida ham bo’ladi. Shu bilan birga, alohida sanoat tarmoqlarining mujassamlashuvi ham hududiy majmua (aglomeratsiya) shaklida

bo’lishi mumkin. Bunga mashinasozlik, yengil va oziq-ovqat sanoati rayonlari misol bo’la oladi. Hududiy majmualar sanoatni rayonlashtirish tizimi bilan ham bevosita bog’liq. Jumladan, yirik sanoat markazlari, sanoat tugun va rayonlari, albatta, hududiy majmua shakliga ega. Bulardan eng mukammali sanoat tuguni yoki aglomeratsiyasi hisoblanadi. O’zbekistonda Toshkent, Farg’ona-Marg’ilon, Samarqand, Buxoro-Kogon kabi sanoat tugunlari, Angren-Olmaliq, Sho’rtanMuborakka o’xshash sanoat rayonlari shakllangan. Ular, ayni vaqtda, hududiy majmualar shaklida tashkil etilgan. Odatda, ― qishloq xo’jaligi ‖ deganda uning asosiy tarmoqlari – dehqonchilik va chorvachilik tushuniladi. Bunday qarash an’anaviy bo’lib qolgan va u tarmoq nuqtai nazaridan to’g’ridir. Ammo hududiy jihatdan qaraganda, qishloq xo’jaligi shahar, mintaqa, milliy va dunyo xalq xo’jaligiga o’xshash alohida bo’g’in, taksonomik birlik sifatida ham namoyon bo’ladi. Bunda qishloqda qanday xo’jalik tarmoqlarining mavjudligi nazarda tutiladi. Chindan ham hozirgi vaqtda qishloq joylarda nafaqat dehqonchilik va chorvachilik (agrar sohalar), balki turli boshqa tarmoqlar, masalan, sanoat korxonalari, transport, dam olish maskanlari, sanatoriya va kurort, aholiga xizmat ko’rsatish sohalari mavjud. Shu bois, ―qishloq xo’jaligi‖ tushun-chasining bunday ikki ma’noga ega ekanligini (birinchisida – tarmoq, ikkinchisida – joyning funksiyasi) unutmaslik lozim. Qishloq xo’jaligi iqtisodiyotning qadimiy sohasidir. Dastlabki ijtimoiy mehnat taqsimoti ham avval chorvachilik, so’ngra dehqonchilikning paydo bo’lishi bilan bog’liq. Dehqonchilik va xususan, sug’orma dehqonchilik jamiyat taraqqiyotida alohida, inqilobiy ahamiyatga ega bo’lgan. Sababi – aynan sug’orma dehqonchilik jamoa, uning asosida doimiy aholi manzilgohlarining vujudga kelishida, ilm-u fan taraqqiyotida muhim rol o’ynagan. Keyinchalik dehqonchilik hunarmandchilik va savdo-sotiqni, ular esa, o’z navbatida, manufaktura va yirik mashina industriyasini rivojlantirishga olib kelgan.

Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi uchun quyidagilar xos: • agrar soha bevosita tabiiy sharoit bilan bog’liqligi tufayli u mavsumiy xarakterga ega; • mavsumiyligi uchun mehnat resurslari ham yil davomida band emas; • qishloq xo’jaligi rivojlanishi sanoatga nisbatan o’zgaruvchan ko’rinishda boradi; • ishlab chiqarishni ijtimoiy tashkil qilish shakllari o’ziga xos, ya’ni mujassamlashuv va ixtisoslashuv torroq, kooperatsiya va kombinatlashuv esa juda kam hollarda uchraydi; • qishloq xo’jaligi tarmoqlari areal yoki maydon shaklida hududiy tashkil qilinadi; • mazkur tarmoqda ekstensiv va intensiv rivojlanish yaqqol ko’rinadi; • qishloq xo’jaligining tarmoqlar tarkibi sanoatga o’xshash uncha boy emas; • qishloq xo’jaligida mulkchilikni xususiylashtirish osonroq; • xorijiy mamlakatlar bilan hamkorlik qilish, chet el investorlarini qishloq xo’jaligiga jalb qilish kamroq va h.k. Yuqoridagi xususiyatlar ushbu tarmoqning iqtisodiyoti va geografiyasiga jiddiy ta’sir ko’rsatadi. Chunonchi, tabiiy sharoitning, iqlim va ob-havoning noqulayligi qishloq xo’jaligi unumdorligi, u esa qayta ishlovchi (oziq-ovqat) sanoatiga va pirovard natijada, xalqning turmush darajasining pasayishiga olib keladi. Qolaversa, qishloq xo’jaligi bilan sanoatning boshqa tarmoqlari: mashinasozlik, kimyo, qurilish sanoati va elektr-energetika ham aloqador. Mehnat resurslaridan foydalanishning mavsumiyligi, ishlab chiqarishning mujassamlashuv darajasi yuqori emasligi mazkur tarmoqning iqtisodiy ko’rsatkichlariga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Bundan tashqari, qishloq xo’jaligida yer ishlab chiqarish vositasi bo’lib, uning tabiiy hosildorligi hamma joyda ham bir xil emas. Qishloq xo’jaligi makroiqtisodiy tarmoq sifatida, asosan, ikki katta sohadan, ya’ni dehqonchilik va chorvachilikdan tashkil topgan. Jahon qishloq xo’jaligida

dehqonchilik oldinda turadi. Biroq, shunday bo’lsa-da, dehqonchilik va umuman, qishloq xo’jaligida tarmoqlarning turlanishi sanoatga nisbatan sustroq bormoqda. Ayni vaqtda qishloq xo’jaligidagi ayrim yangi yo’nalishlar – broller parrandachiligi, teplitsa (issiqxona) xo’jaligi, sut va go’sht fabrikalari o’zlarining tashkil qilinishiga qarab ko’proq industrial sohaga yaqin turadi. So’nggi yillarda ba’zi bir mahsulotlarning yetishtirilishi (pomidor, bodring, ziravorlar va b.) mavsumiy xususiyatini yo’qotib bormoqda. Masalan, Toshkent bozorlarida bunday mahsulotlar deyarli yil davomida mavjud. Albatta, bu o’rinda ―geografik konveyr‖ning roli ham bor. Chunki yuqoridagi qishloq xo’jalik mahsulotlarini yetkazib turish turli hududlarda, ularning agroiqlimiy sharoitlaridan kelib chiqqan holda, navbatma-navbat amalga oshiriladi. Yana shuni qayd etish joizki, ayrim qishloq xo’jaligi mevalarining geografiyasi tobora kengayib bormoqda. Chunonchi, anjir, anor va, ayniqsa, xurmo faqat alohida, subtropik rayonlarning mevasi bo’libgina qolmay, ular endigi sharoitda ko’pgina hududlarda yetishtirilmoqda. Qishloq xo’jaligi tarmoqlarini joylashtirishga tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy omillar ta’sir ko’rsatadi. Tabiiy komponentlar ichida, eng avvallo, iqlim, suv va tuproq, ya’ni agroiqlimiy resurslarning ahamiyati katta. Iqlim sharoitlari, harorat, yer osti va yer usti suvlari, tuproq xususiyatlari qishloq xo’jaligining tarmoqlar va hududiy tarkibini ko’p jihatdan belgilab beradi. Foydali harorat, ya’ni yig’indisi yil davomidagi sutka haroratining +100°C dan yuqorisi va ijobiy harorat yig’indisi (erta bahordan to kech kuzgacha ijobiy haroratning yig’indisi) o’simliklarning pishib yetishi uchun talab qilinadigan vegetatsiya davrini shakllantiradi. Masalan, paxta uchun birinchi ko’rsatkich eng kamida +2000°C, ikkinchisi +4000°C bo’lishi kerak. Qishloq xo’jaligi uchun yerning ahamiyatini ta’kidlagan edik. Ammo har qanday yer maydoni ham bu sohada intensiv foydalanish imkoniyatiga ega emas. Binobarin, hududlarning qishloq xo’jalik salohiyati ekin ekiladigan yoki haydaladigan yer va umumiy yer maydonining nisbati, yer fondining hajmi va

tarkibi, tabiiy agrar imkoniyatlar orqali belgilanadi. Ayniqsa, sug’oriladigan yer maydoni bilan qishloq aholisining ta’minlanganlik darajasi katta ahamiyatga ega. Ayni chog’da, bizning sharoitimizda faqat yer maydonining bo’lishi yetarli emas. Buning uchun, albatta, yana issiq harorat va suv, namgarchilik talab qilinadi. Chunki O’zbekistonda yetishtiriladigan qishloq xo’jalik mahsulotlarining ko’pchiligi issiqtalab va suvtalabdir. Ayniqsa, bodring, pomidor, baqlajon, lavlagi poliz ekinlari, sholi kabilarda suv sarfi ancha yuqori. Qizig’i shundaki, tabiatda bir joyning o’zida issiq harorat, dehqonchilikka yaroqli yer maydoni va tegishli miqdorda suv kamdan-kam hollarda uchraydi. Suv bor joyda qulay yer maydoni yo’q (tog’liklar), yer maydoni bor joyda suv yo’q (cho’llar). Birinchisida terrasa usuli, ikkinchisida sun’iy sug’orish qo’llaniladi. Qadimda sug’orma dehqonchilik daryolarning quyilish qismida, deltasida rivojlangan va buning uchun tabiiy hosildor allyuvial yotqiziqlardan foydalanilgan. Bunday joylar (Nil deltasi, Tigr va Yevfrat, Hind-Gang, Xuanxe daryosining pastki qismi) sug’orma dehqonchiligi asosida fan va madaniyat rivojlangan, ular Yer yuzidagi dastlabki sivilizatsiya o’choqlari hisoblanadi. Bizning o’lkamizda dastlabki vohalar, aynan, ana shunday hududlarda vujudga kelgan. Keyinchalik sug’orma dehqonchilik geografiyasi daryolarning quyilishidan ularning yuqori qismlariga ko’tarilib borgan, suv omborlari va kanallar qurilishi munosabati bilan tog’ yonbag’irlari, adirlar ham ishlab chiqarish oborotiga kiritilgan, vohalar birbiriga tutashib ketgan (masalan, Farg’ona vodiysida). Sun’iy sug’oriladigan dehqonchilikdan tashqari bizda bahorikor yerlar ham ko’p (Samarqand, Jizzax, Surxondaryo viloyatlari va b.). Bunday tabiiy namgarchilikdan foydalanib dehqonchilikni yuritish, yerning gidrotermik rejimini hisobga olgan holda joylashtiriladi. Maxsus adabiyotlarda buning uchun ―Lange omili‖ tushunchasi mavjud bo’lib, u issiqlik bilan yog’in-sochin nisbatini bildiradi. Jumladan, bahorikor dehqonchilikda yillik yog’in-sochin miqdori o’rtacha yillik haroratdan kamida 15 marta ko’p bo’lishi talab etiladi. Agar bu koeffitsiyent 15 dan kam bo’lsa, u holda faqat cho’l yaylovchiligini rivojlantirish mumkin, xolos.

Havo (harorat), suv, tuproq – qishloq xo’jaligi rivojlanishi va foydalanishining asosiy uch shartidir. Shu bilan birga, melioratsiya va irrigatsiya, mehnat resurslari, fan-texnika taraqqiyoti, transport va boshqalarning ahamiyati ham muhim. Masalan, ishchi kuchi omili, ayniqsa, sug’orma dehqonchilikda, sabzavotchilikda katta rol o’ynaydi. Ammo, ta’kidlash lozimki, O’zbekiston qishloq xo’jaligida mehnat resurslarining bandligi nihoyatda yuqori, ya’ni tarmoqda keragidan ko’ra, ko’proq ishchi kuchi band. Bu esa mazkur tarmoq samaradorligini, uning mehnat unumdorligini pasayishiga sabab bo’ladi. Mavjud ma’lumotlarga ko’ra, AQSh qishloq xo’jaligida atigi 8,7% mehnat resurslari band. Buyuk Britaniyada, hozirgi vaqtda qishloq xo’jaligi mahsulotlari chetdan keltirilganligi tufayli, bu ko’rsatkich 3 foizni tashkil qiladi, xolos. Dunyo bo’yicha qishloq xo’jaligida mehnatga layoqatli aholining yarmidan ko’prog’i ishlaydi. Afrika va Osiyo davlatlarining ba’zilarida bu ko’rsatkich yanada yuqori (masalan, Nepalda 90%). Ayni vaqtda, rivojlangan mamlakatlarda sanoatning ―pastki‖ qatlamlarini rivojlanayotgan mamlakatlarga ko’chishiga o’xshab, ularda qishloq xo’jaligining intensiv shakli saqlanib qolmoqda. Qishloq xo’jaligida aholi bandligining qisqarib borishi dastlab, Britaniyada, so’ngra Belgiya, Niderlandiya, Daniya, AQSh va boshqalarda kuzatilgan. Natijada, hozirgi kunda bu mamlakatlarda bir fermer, taxminan, 80 va undan ortiq kishini oziq-ovqat bilan ta’minlashga qodir. Vaholanki, rivojlanayotgan mamlakatlarda mehnat sarfi haddan tashqari ko’p, qishloq joylarda ―yashirin‖ ishsizlar ko’p, aholining nisbiy va, hatto, mutlaq ortiqchaligi sezilib turibdi. O’zbekistonda qishloq xo’jaligida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishga va shu asosda ijtimoiy masalalarni hal etishga katta ahamiyat berilmoqda. Biroq hozircha bu yerda muammolar ko’p: qishloqlarda ish o’rinlari kam, shaharlar esa ortiqcha ish kuchini ta’minlay olmayapti. Bu ham bo’lsa, o’tish davrining qiyinchiliklaridan biridir. Qishloq xo’jaligi tarmoqlarini joylashtirishda mexanizatsiyalash, agrotexnika, agrokimyo, selektsiya kabi ilmiy-texnika taraqqiyoti bilan bog’liq yo’nalishlarni

rivojlantirish ahamiyatlidir. Bundan tashqari, qishloq xo’jaligi infrastrukturasi, sug’orish inshootlari – suv omborlari va kanallar, yerlarning meliorativ holatini yaxshilovchi chora-tadbirlar ham agrobiznesga katta ta’sir ko’rsatadi. Ko’pgina mamlakatlar qatorida O’zbekistonda ham shahar atrofi qishloq xo’jaligi rivojlanib bormoqda. Bu esa, o’z navbatida, paxta maydonlarining shahardan uzoqlashishiga olib keladi. Shu bilan birga, paxtachilik tog’oldi hududlarida, Qoraqalpog’istonda, Sirdaryo viloyati va Qarshi cho’lining sho’rlangan yerlarida qisqarib bormoqda. Qisman, bu jarayon g’alla-bug’doy maydonlarini kengaytirish asosida ham kuzatilmoqda. Demak, kelajakda paxtachilikda jiddiy o’zgarishlarni kutish mumkin. Ayni vaqtda, bog’dorchilik va uzumchilik, ayniqsa, g’alla yetishtirish maydonlari kengaymoqda. Bunday o’zgarishlar jahon miqyosida ham sodir bo’lmoqda. Xususan, 60-yillarda rivojlanayotgan mamlakatlardagi ―yashil inqilob‖ g’allachilik joylanishini sezilarli darajada o’zgartirdi. Dunyo bo’yicha chorvachilikning yem-xashak maydoni umumiy yer maydonining taxminan 20-25% ini tashkil qiladi. Ba’zi mamlakatlarda (masalan, Qirg’iziston, Qozog’iston, O’zbekiston, Turkmaniston va b.) bu ko’rsatkich undan ham yuqori. Buning ustiga, mazkur mamlakatlarda yaylovzorlarning hosildorligi past va, binobarin, ularning ―chorva sig’imi‖ ham yuqori emas. Demak, bu va shunga o’xshash hududlarda ekstensiv chorvachilik rivojlanib boradi. Chorvachilikning sut va sut-go’sht yo’nalishi uning ancha intensiv va mahsuldor sohalaridir. Sutchilik esa, odatda, uncha issiq bo’lmagan va yog’insochin yetarli rayonlarda, daryo qayirlari va dalalar yam-yashil o’tloqzorlar bilan qoplangan joylarda juda yaxshi rivojlanadi (Belorussiya, Boltiqbo’yi davlatlari, Rossiyaning Kostroma, Yaroslavl, Vologda viloyatlari, Gollandiya, Chuy vodiysi va h.k.). Jun chorvachiligi esa issiq, cho’l tabiatida qulay imkoniyatga ega (Avstraliya, Mongoliya, Qozog’iston va h.k.). Sut chorvachiligining shahar aholisi ehtiyoji asosida shakllanishi ma’qul. Shu bilan birga, keyingi yillarda transport, xususan, avtorefrijeratorlarning ta’siri ostida

bu tarmoq uzoqroq masofada ham joylashtirilmoqda. Keltirilgan sut asosida u bilan bog’liq boshqa mahsulotlarni ishlab chiqarish shahar joylarda tashkil qilinadi. Qishloq xo’jaligi tarmoqlari – dehqonchilik va chorvachilikning hududiy birikmalari ham mavjud. Chunonchi, g’allachilik rayonlarda parrandachilik, kartoshka yetishtiriladigan yerlarda sut-go’sht chorvachiligi, qand lavlagi ekiladigan hududlarda cho’chqachilik rivojlanib boradi. Bu esa qishloq xo’jaligida o’ziga xos hududiy ishlab chiqarish majmualarini shakllantiradi. Bunday majmualarning eng murakkab va rivojlangan shakli qishloq xo’jaligi va qayta ishlovchi sanoat (rasman, oziq-ovqat sanoati) negizida vujudga keladi. Agrosanoat majmuini (agrobiznesni) bundan ham keng ma’noda talqin qilish mumkin. U holda bu majmua sanoatning qishloq xo’jaligi bilan bog’liq barcha tarmoqlarini, transport va omborxonalarini ham o’z qamroviga oladi. Aynan shu mazmunda agrosanoat majmualari respublikamizda milliy va mintaqaviy iqtisodiyotning o’zagini hosil qiladi. Sanoatda bo’lganidek, qishloq xo’jaligi tarmoqlarini joylashtirishda ham eng asosiy omil bozor munosabatlari bo’lib qolmoqda. Nimani yetishtirishni hozirgi kunda bozor, narx-navo belgilaydi, ammo bu ta’sir qishloq xo’jaligida ma’lum vaqt o’tgandan so’ng o’z kuchini ko’rsatadi (chunki, mahsulot yetishtirish uchun ancha vaqt talab etiladi, sanoatda esa bu jarayon nisbatan tez kechadi). Respublikamiz sharoitida ko’p va har doim iste’mol qilinadigan mahsulotlarning bozor konyunkturasida o’ziga xos o’zgarishlar bo’lib turadi. Masalan, bir yili piyoz kam va qimmat bo’lsa, ikkinchi yili, aksincha, kartoshka qimmat bo’lishi mumkin. Bozordagi vaziyatning bunday almashib turishi dehqonchilik ixtisoslashuvi va joylanishida tez-tez o’zgarishlarga sabab bo’ladi. Xuddi shunday holat sabzi, karam, lavlagi va boshqa kundalik hayot uchun zarur bo’lgan qishloq xo’jalik mahsulotlarini yetishtirishda ham kuzatiladi. Qishloq xo’jaligida namlik, harorat va tuproq tabiiy xo’jalik rayonlari yoki majmualarining shakllanishida asosiy vazifani bajaradi. Ammo bunday

majmualarni kichik hududlarda ham kuzatish mumkin. Masalan, paxta ekin maydonlari, sug’orish, kanal va ariqlar bo’yidagi tut qatorlar paxtachilik va pillachilikning uyg’unlashgan holda rivojlanishiga, ya’ni o’ziga xos hududiy majmua ko’rinishida tashkil etilishiga olib keladi. Ayniqsa, soylarning quyilish qismida (konussimon yoyilmalarda) shakllangan, sug’orma dehqonchilik rivojlangan Farg’ona vodiysidagi hududiy majmualar diqqatga sazovordir. Shahar va uning atrofidagi qishloq xo’jaligi ham ―Tyunen halqalari‖ singari hududiy majmuadir. Shuningdek, dehqonchilikda almashlab ekish, turli xil ekinlarni bir-biriga yaqin joyda yetishtirish (beda, paxta, poliz yoki uzum va mevalarni, tokchilik va bog’dorchilikni hududiy tashkil etish), yirik chorvachilik fermalari ham hududiy majmua shaklida bo’ladi. Ma’lumki, ko’plab mamlakatlarning qishloq xo’jaligi mahsuloti, asosan, fermer xo’jaliklari tomonidan yetishtiriladi. Ta’kidlash joizki, fermer xo’jaliklarini ixtisoslashuvini takomillashtirish va rivojlantirishda tashkiliy-huquqiy masalalar bilan bir qatorda, joylarning tabiiy, ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlari muhim o’rin tutadi. Xususan, joyning relyefi, yer-suv zaxiralari, geoekologik vaziyati, agroiqlimiy resurslari, shaharlar rivojlanishi va urbanizatsiya jarayonlari, transport infratuzilmasi, demografik vaziyati kabi geografik omillar hududlarda fermer xo’jaliklarining ixtisoslashuvi va rivojlanishini belgilab beradi. Ayniqsa, fermer xo’jaliklari ixtisoslashuvi va ularning o’rtacha yer maydonlari hajmining shakllanishida aholi joylashuvi hal qiluvchi ahamiyatga ega. Bu borada, ular orasida muayyan darajada bog’liqlik mavjud. Chunonchi, aholi zich joylashgan hududlarda fermer xo’jaliklari nisbatan kichik yer maydonli va asosan ko’p mehnat talab sabzavotchilik hamda sut chorvachiligiga ixtisoslashgan bo’lsa, aholi siyrak joylashgan, ya’ni mehnat resurslari kamroq hududlar esa, ko’proq yirik yer maydoni-ga ega paxtachilik-g’allachilik, ekstensiv chorvachilik xo’jaliklariga ixtisoslashgan bo’ladi. Shuningdek, fermer xo’jaliklari rivojlanishining geografik xususiyati bir necha tarmoqning ma’lum bir hududda bir-biri bilan aloqadorlikda rivojlanishidir.

Bu esa, o’sha joyda qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlash bilan birgalikda fermer xo’jaliklari tarmoqlarining birikmasini, majmuasini shakllantirish imkonini beradi va ularning samaradorligini oshiradi. Transport sanoat va qishloq xo’jaligi bilan birga ishlab chiqarish va uni hududiy tashkil qilishning asosi real iqtisodiyotning negizi hisoblanadi. U xo’jalik tizimining ―qon tomiri‖, harakatlantiruvchi kuchi sifatida mamlakat va rayonlar iqtisodiy aloqalarini amalga oshiradi, ularning geoiqtisodiy yaxlitligini ta’minlaydi. Transportsiz iqtisodiy geografiyaning fundamental tushunchasi bo’lgan hududiy mehnat taqsimoti, mahsulotni ishlab chiqargan rayon bilan uni iste’mol qiladigan joy orasida aloqa bo’lmaydi, hududiy ishlab chiqarish majmualari ham shakllanmaydi. Umuman olganda, tizim (sistema) va majmua (kompleks)ni transport aloqalarisiz tasavvur qilish qiyin. Transportga turli ma’noda qarash mumkin. Masalan, u xo’jalikning alohida tarmog’i, ishlab chiqarishning hududiy tarkibiga kiruvchi to’rt elementdan biri. Shu ma’noda transport nafaqat vosita, balki muhim makroiqtisodiyot tarmog’i hisoblanadi. Ayni vaqtda, transport ishlab chiqarish infratuzilmasining asosi hamdir. Bu ma’noda transport ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish va hududiy tashkil qilishning omili ekanligi ko’rinib turibdi. Demak, transportni tarmoq hamda vosita – omil ko’rinishida o’rganish mumkin. Ta’kidlash lozimki, ayrim hollarda transportning ana shu ikki funksiyasi chalkashtirilib yuboriladi, uning makroiqtisodiyot tarmog’i va infrastruktura vazifasini bajarishi orasidagi farq sezilmay qoladi. Vaholanki, ikkinchisi birinchisi uchun xizmat qiladi, sharoit yaratadi. Transportning ishlab chiqarishni joylashtirishdagi ahamiyatini oldingi mavzularda ko’rgan edik. Bu omilga birinchi bo’lib nemis olimi A.Veber o’zining ―sanoat shtandorti‖da katta o’rin bergani ham bizga ma’lum. Darhaqiqat, ishlab chiqarishni joylashtirishda ―qulay‖ yoki ―noqulay‖ degan tushunchalarning o’zi aksariyat hollarda transport omili orqali ifodalanadi; qulaylik – arzon demakdir, arzon esa transport jihatidan qulaylikni, yo’l sarf-chiqimining kamligini anglatadi.

To’g’ri, fan-texnika taraqqiyoti, ishlab chiqarishda xomashyo va yoqilg’i sarfining kamayishi, temir yo’llarning elektrlashuvi, turli xil quvur transporti, yuqori quvvatli elektr uzatish tarmoqlari, dengiz transportini konteynerlashtirish va hokazolar transportning ishlab chiqarishni joylashtirishdagi rolini biroz bo’lsada susaytiradi. Ammo, shunga qaramasdan, transport mahsulot qiymatining shakllanishida, tannarxida hissasi katta. Xususan, bozor iqtisodiyoti sharoitida talabning individuallashuvi, mahsulot turlarining ko’payishi va ularni o’z vaqtida yetkazib berish (jast in tame) transport ahamiyatini yanada oshiradi. Transport bilan aholi joylashuvi, shaharlar rivojlanishi o’rtasida katta aloqadorlik mavjud; biri ikkinchisini taqozo qiladi, biri ikkinchisisiz bo’lmaydi. Odatda, yo’llar shaharlarga olib boradi, shaharlardan tashqariga yo’llar panjasimon tarqaladi; shaharlar transport tugunlariga aylanadi. N.N.Baranskiyning yo’llar va shaharlarni ishlab chiqarishning hududiy tarkibi va tizimi, rayon va mamlakatlar xo’jaligining ―qovurg’asi‖, o’zagi sifatidagi ta’rifida hech qanaqa mubolag’a yo’q. Chindan ham, hududning ichki tuzilishi ―rentgen nuri‖ asosida kuzatilganda, bizning ko’z o’ngimizda, aynan, ana shu yo’llar va shaharlar, o’ziga xos hududiy majmualar orqali gavdalanadi. Transportning shaharlar aglomeratsiyasi, shahar atrofi xo’jaligida ham ahamiyati beqiyos. Amerikaliklarni hozirgi kunda shahar atrofi, shahar yaqinida yashovchi xalq, deb ta’riflashadi. Sababi, bu yerda urbanizatsiyaning yuqori bosqichi – suburbanizatsiya tez rivojlanmoqda. Yo’llar yangi o’zlashtiriladigan hududlarga birinchi bo’lib kirib keladigan infratstruktura elementidir. Yo’llar qazilma boylik konlariga boradi, ularni ishlab chiqarish markazlari bilan ulaydi, bog’laydi; sanoat parklarini shakllantiradi. Xullas, transportsiz hududiy ijtimoiy-iqtisodiy tizim yoki majmua vujudga kelmaydi. Transport to’rining joylanishi, zichligi va shakli hudud ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot darajasining muhim ko’rsatkichidir. Masalan, radial – aylana, to’rsimon shakl, odatda, rivojlangan rayonlarda kuzatiladi. Agar hududning faqat chekka

qismlari transport bilan ta’minlangan bo’lsa, demak, bilingki, hududning ichki qismini tabiiy sharoiti o’zlashtirish uchun noqulay (Sibir, Uzoq Sharq, Qozog’iston, Turkmaniston va h.k.). Ko’pincha yo’lning, transport turlarining joylanishiga qarab hududning xo’jalik tarkibi, mujassamlashuvi va ixtisoslashuvini aniqlash mumkin. Ba’zan temir va avtomobil yo’llar, quvur transporti, elektr uzatuvchi tarmoq va kanallar bir-biriga parallel holda joylashadi, ikki yirik markaz orasida serqatnov ―koridor‖, yo’l va yo’laklar vujudga keladi. Yo’l bo’yidagi aholi manzilgohlarining kichrayib borishi markazdan uzoqlashishni, yiriklashuvi esa boshqa markazga yaqinlashuvdan darak beradi. Bu haqda yo’lning sifatini o’zgarib borishi ham o’ziga xos belgi, ko’rsatkich (indikator) hisoblanadi. Yo’li yaxshi davlat boy bo’ladi, boy davlatning yo’li esa har doim ham yaxshi bo’lavermaydi. Transport uzoqni yaqin qiladi, masofa va vaqtni uyg’unlashtirib, ularni tejashga olib keladi, mayatniksimon migratsiyani kuchaytiradi. Ishlab chiqarish sohasida u mujassamlashuv, ixtisoslashuv, kooperatsiya va kombinatlashuv bilan chambarchas bog’liq. Mamlakat va rayonlar, shaharlarning iqtisodiy geografik o’rni, salohiyat va imkoniyatlarini amalga oshiruvchi, joyning iqtisodiy va demografik sig’imini belgilovchi omil ham transportdir. U hududlarni bir-biri bilan bog’laydi, mintaqa, milliy va jahon ho’jaligini mukammal sistema tarzida shakllantiradi. Bir vaqtlar N.N.Baranskiy: ―Volga Rossiyani Osiyo mamlakatiga, Dnepr O’rta Dengiz mamlakatiga aylantiradi‖, deb aytgan edi. Agar bizning Amudaryo va Sirdaryo ham Jahon okeaniga bevosita chiqqanda edi, ehtimol o’lkamizning geosiyosiy mavqei, xo’jaligi va madaniyati yanada boshqacha bo’lar edi. Transport ayniqsa tashqi savdo bilan aloqador. Binobarin, mamlakat-ning savdo aloqalari, xalqaro iqtisodiy munosabatlar negizida transport tizimi yotadi. Xuddi shu o’rinda milliy iqtisodiyotini rivojlantirishda katta ahamiyatga ega bo’lgan erkin iqtisodiy mintaqalar yoki majmualarni (EIM), texnopolislarni vujudga keltirishda transport rolini ta’kidlash joiz.

Shunday qilib, ijtimoiy va iqtisodiy hayotning biror qismi yo’qki, u transport bilan bog’liq bo’lmasa. Sanoat, qishloq xo’jaligi, aholi joylashuvi, aholiga xizmat ko’rsatish tarmoqlarining hududiy tashkil etilishi transport omiliga asoslanadi. Endi transportning o’zini joylanishiga ta’sir qiluvchi omillarni ko’rib chiqaylik. Qadimda transport, xususan, dengiz va daryo transporti tabiiy sharoitga bog’liq bo’lgan. Hozir ham qit’a va mamlakatlarning qirg’oq chizig’i, shakli tabiiy holda portlarni (bandargohlarni) qurish nuqtai nazaridan qulay va noqulay bo’lishi mumkin. Temir yo’l transportining tabiiy omillarga bog’liqligi boshqalarga qaraganda ancha kam. Dunyoning ayrim mamlakatlarida (Boliviya, Peru) temiryo’llar 4700- 4800 m dengiz sathidan balandlikda joylashgan. Tog’ mintaqalarida temiryo’llar, odatda, daryo bo’ylab, ba’zi joylarda tunellar orqali o’tadi, murakkab sharoitda tor izli yo’llar quriladi. Temir va avtomobil yo’llar qurilishida ko’priklar ham katta ahamiyatga ega. Ko’priklarni qurish esa tog’ yoki tekislik daryolarda o’ziga xos xususiyatga ega. Tog’ daryolarida ko’priklar uncha uzun emas, tekislikda esa ular uzun bo’lib, buning uchun uning tayanchi qirg’oqning qattiq jinslaridan iborat qismiga qo’yiladi. Umuman, temir yo’llarni qurish katta vaqt va mablag’ni talab qiladi, ammo ular shunga muvofiq uzoq muddat xizmat qiladi. Tabiiy sharoit, jumladan, shamol, yog’in-sochin, bulut, tuman avtomobil, havo va dengiz transportiga ancha ta’sir ko’rsatadi. Tuproq va uning fizik xususiyatlari, gidrogeologik sharoit, ayniqsa, qattiq qatlamli avtomobil yo’llarni qurishda e’tiborga olinadi. Xo’jalik va aholi joylashuvi ham transport turi va tarkibiga ta’sir etadi. Jumladan, tog’-kon, og’ir sanoat rayonlarida temir yo’l, qishloq xo’jaligi rayonlarida avtomobil transporti, o’rmon xo’jaligida daryo transporti katta ahamiyatga ega bo’ladi. Sanoat va qishloq xo’jaligi yaxshi rivojlangan, aholi zich joylashgan voha va vodiylarda, shahar atrofida, rekreatsiya rayonlarida transport tizimi shunga mos ravishda mukammal hududiy majmua ko’rinishida shakllanadi.

Transportning joylashuviga siyosiy geografik omil ham ta’sir qiladi. Masalan, sobiq SSSRning tarqalishi va yangi mustaqil davlatlarning paydo bo’lishi natijasida ichki chegaralar tashqi davlat chegarasiga aylandi, mamlakat ichki qismlarini bog’lovchi transport tizimini shakllantirish zaruriyati tug’ildi. Chunonchi, O’zbekistonda yo’l mustaqilligiga erishish maqsadida, UchquduqJanubiy Qoraqalpog’iston, Toshg’uzor-Boysun-Qumqo’rg’on temir yo’lari qurilib ishga tushirildi. 2016-yilda uzunligi 125 km.li Angren-Pop temir yo’li ishga tushirildi. Parij-Shanxay yoki Buyuk Ipak yo’lini qayta tiklash uchun Angren-Pop avtomobil yo’li kengaytirilmoqda, respublika poytaxtidagi yo’llar magistrallashtirilmoqda. Transport to’rining joylanishida mamlakat hududining katta-kichikligi, tashqi qiyofasi (konfiguratsiyasi) muhim mazmunga ega. Agar mamlakat yoki rayon o’zidan kattaroq hududning markazida joylashgan bo’lsa, u holda uning markaziyligi transport aloqalarida o’z ifodasini topadi. Jumladan, O’zbekiston Respublikasini olaylik: u shimoli-g’arbdan janubi-sharqqa uzoq masofada cho’zilgan, Markaziy Osiyoning qoq o’rtasida joylashgan. Demak, O’zbekiston qo’shni davlatlar bilan aloqa qilishda qulay imkoniyatlarga ega. Ayni vaqtda, hududning kesuvchanligi, o’tuvchanligi (tranzitligi) ham uning geografik o’rniga bog’liq. Agar mamlakat dengiz yoki okean bo’yida joylashgan bo’lsa, unda suv va quruqlik transportining uyg’unlashuvi talab qilinadi: dengiz transporti tashqi aloqalarni, daryo yoki quruqlik transporti tashqi aloqalarni ichki tizimi bilan tutashtiradi. O’z navbatida, quruqlik transporti ishlab chiqarishni hududiy tashkil qilishda turli xil geometrik shakllarni, majmualarni vujudga keltiradi. Masalan, O’zbekiston kartasida Toshkent-Jizzax-Bekobod, Samarqand-Buxoro-Qarshi uchburchagi, Farg’ona xalqasi yaqqol ko’zga tashlanadi. Aynan ana shu transport majmualari mamlakat milliy va mintaqaviy iqtisodiyotni rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega.

Transport turlari, xususan, avtomobil transportini joylashtirishga ekologik omil ham katta ta’sir ko’rsatadi. Ma’lumki, hozirgi kunda, ayniqsa, shahar ekologik muhitining ifloslanishida avtomobillar qatnovining o’rni yuqori. Avtomobil va samolyot qatnovlari muhitni shovqin jihatidan ham ―ifloslantiradi‖. Bunday holat, ayniqsa, yirik aeroport o’rnashgan joylarda juda sezilarli. Shahar tashqarisidagi magistral avtomobil yo’llar yoqasida ham bu muhit yaxshi bo’lmaydi. Shu bois, ba’zi bir ma’lumotlarga qaraganda, katta yo’llarning ikki tarafidan 50 m masofada ozuqabop qishloq xo’jalik ekinlarini ekish maqsadga muvofiq emas. So’nggi yillarda transport turlari ko’payib va rivojlanib bormoqda, ularning joylanishi ham o’zgarmoqda. An’anaviy temir va avtomobil, suv (daryo, dengiz va okean), havo transporti bilan bir qatorda, quvur transporti ham rivojlanib bormoqda. U ko’pincha neft-gaz sanoati mavjud bo’lgan hududlardan turli iste’mol rayonlariga tarqalgan. Taraqqiy etgan mamlakatlarda esa quvurlarda, hatto, qattiq jinslar – temir rudasi, ko’mir kabilar ham yuboriladi. Barcha transport turlarining ikki asosiy vazifasi bor – yuk va yo’lovchilar tashish. Yuk tashishda transport iqtisodiyotida tashiladigan mahsulot yoki xomashyoning transportabelligi, masofasi va tarkibi, qiymati hisobga olinadi. Eng arzon, odatda, dengiz (okean) transporti hisoblanadi. Undan keyingi o’rinda katta daryolardagi transport turadi. Temiryo’l transporti ham bu borada ancha arzon hisoblanadi. Transportning ham hududiy majmualari mavjud. Bunga transport tugunlari misol bo’la oladi (Toshkent, Qo’qon, Kogon, Navoiy, Termiz va b.). Yirik transport markaz va tugunlarda o’ziga xos obyektlar (ta’mirlash zavodlari, omborxonalar, bevosita transport bilan bog’liq qurilish materiallari va boshqa sanoat korxonalari) joylashadi. Shu jihatdan yirik port, aeroport, temir yo’l vokzallari ham o’ziga xos hududiy majmualar hisoblanadi. Mavzu yakunida yana bir masalaga e’tibor bermoq lozim. Bu ham bo’lsa, yo’l va transport munosabatidir. Yo’l transport vositalaridan oldin paydo bo’lgan va u

hozirgi kunda transport, ya’ni masofani kesib o’tishda infrastruktura darajasiga xizmat qiladi; yo’llar transportsiz ham bo’laveradi, lekin aksincha emas. Binobarin, yo’llarning joylanishi transport joylanishiga hamma vaqt ham mos kelmaydi. Ayni chog’da, aholi manzilgohlarining ichidagi yo’llar ―ko’cha‖ deb ham ataladi. Transport to’rining ahamiyati, eng avvalo, shundaki, u hududiy majmuani tashkil qiladi, mustahkamlaydi va bog’laydi. Iqsodiy aloqalar geografiyasi. Jahon xo’jaligi va xalqaro iqtisodiy munosabatlarda rivojlangan va an’anaviy shakl – bu tashqi (xalqaro) savdo aloqalaridir. Hozirgi kunda xalqaro savdo ulushiga xalqaro iqtisodiy munosabatlar hajmining beshdan bir (1/5) qismi to’g’ri keladi. Har qanday davlat uchun tashqi savdo rolini baholash qiyin. J.Saksning ta’rificha, ―Har qanday mamlakat iqtisodiyoti tashqi savdoga asoslangan holda yuksaladi. Jahon iqtisodiyoti tizimidan uzilib qolgan birorta mamlakat hali sog’lom iqtisodiyot yaratishga muvaffaq bo’lolgani yo’q‖. Xalqaro savdo turli mamlakatlarda tovar ishlab chiqaruvchilar o’rtasidagi xalqaro mehnat taqsimoti asosida vujudga kelgan aloqalar shaklidir. Ularning o’zaro iqtisodiy bog’liqligini aksmilliy savdo siyosati ta’siri ostida tarkibiy tuzilishlar – ixtisoslashish va sanoat ishlab chiqarishining kooperatsiyalashuvi, milliy xo’jalik hamkorlik harakatini kuchaytiradi. Xalqaro savdo, butun davlatlararo oqimining o’rtalikdagi harakati natijasida ishlab chiqarish tez sur’atlar bilan o’sadi. Tashqi savdo oboroti tadqiqotlariga ko’ra, dunyo ishlab chiqarishining har 10% o’sishga jahon savdosi hajmining 16% ko’payishi to’g’ri keladi. Bu bilan uning taraqqiyotiga qulay imkoniyatlar paydo bo’ladi. Ma’lumki, savdoda uzilish bo’lsa, ishlab chiqarishning rivojlanishi ham susayadi. ―Tashqi savdo‖ deyilganda, u yoki bu mamlakatni boshqa mamlakatlar bilan to’lov orqali olib kelinadigan (import) va to’lov orqali jo’natiladigan (eksport) tovarlar savdosi tushuniladi.

Ko’p turli tashqi savdo faoliyati tayyor mahsulotlar savdosiga tovar bo’yicha ixtisoslashuviga, mashinalar va uskunalar, xizmatlar va xomashyo savdosiga bo’linadi. Xalqaro savdo deb, dunyo mamlakatlari o’rtasidagi tovar aylanmasi to’lovlarining yig’indisiga aytiladi. Biroq ―xalqaro savdo‖ tushunchasi tor ma’noda ham ishlatiladi. Masalan, rivojlangan mamlakatlar sanoat tovar aylanmasi, yoki bu qit’a, mintaqa tovar aylanmasi bo’lishi mumkin. Misol uchun, Sharqiy Yevropa va shu kabilar. Eksport va import mutanosibligi savdo balansini hosil qiladi. BMT statistika nashri butun jahon mamlakatlari birgalikdagi eksport qiymatini xalqaro savdo hajmi dinamikasi bo’yicha ma’lumotlar sifatida e’lon qiladi. Tabiiy hol, jahon savdosi taraqqiyotida unga ishtirok etuvchi mamlakat manfatiga tayanadi. Xalqaro savdo nazariyasi tashqi savdodan yoki tashqi savdo oqimi yo’nalishidan manfaatdor savdo mamlakatga o’z ixtisoslashuvini rivojlantirib, mavjud resurslar ishlab chiqarishini oshirish, shu orqali aholi faravonligini yaxshilashda muhim vosita bo’lib xizmat qiladi. Xalqaro turizm. Turizm – xalqaro xizmatlar savdosida muhim sohalardan biri bo’lib, ayni paytda, jahon iqtisodiyotining jadal sur’atlarda o’sayotgan sohalridan biridir. Bu soha biznesning ko’proq daromad keltiradigan turlaridan. U yirik investitsiyalarni jalb etadi. O’sib borayot-gan bandlikni ta’minlaydi. Daromad tushumini ko’paytiradi va shu jumladan, mamlakatda davlat budjeti tushumini ta’minlaydi. Turizm o’zida jahon iqtisodiyotining murakkab va har tomonlama sohalarini mujassam etgan holda, butun jahon xo’jaligiga sezilarli ta’sir o’tkazadi. Turizm alohida mamlakatlar xo’jaligiga ham, hududlarga ham birday tegishli. Ayrim mamlakatlarda turizm sohasi valyuta tushumlarining yagona manbai hisoblanadi. Uning sharofati bilan iqtisodiy taraqqiyotning yuqori darajasi va xalq turmush farovonligi qo’llab-quvvatlanib turiladi. Turizm jahon xo’jaligining uch yetakchi

eksport sohalari qatoriga kirib, u faqatgina neft qazib olish va avtomobilsozlik sanoatlaridan keyingi o’rinni egallaydi. Hozirgi paytda turizm sohasi ulushiga butun jahon eksportining 8% ga yaqini, jahon xizmatlar savdosining 30 foizi, jahon yalpi mahsulotining 10,8 foizi, jahon kapital qo’yilmalarining 9,4 foizi, jahon iste’molchilik xarajatlarining 11 foizi, butun jahon soliq tushumlarining 5 foizi to’g’ri keldi. Bundan tashqari, turizm sohasi aholining bandligiga katta ta’sir o’tkazmoqda. Mutaxassislar bahosicha, hozirgi zamon turizmi va u bilan bog’liq bo’lgan sohalarda jahondagi har sakkizinchi xodim banddir. Jahonning ko’pchilik davlatlarida turizm yagona tizim sifatida rivojlanib bormoqda. Turizm mamlakat va uning xalqaro tarixi, diniy, ma’naviy, madaniy hamda urf-odatlari bilan tanishish imkoniyatlarini yaratib beradi. Turizm mamlakatlar budjetiga salmoqli daromad keltiradi. Shuningdek, u juda ko’p xizmatlar ko’rsatish bilan bog’liq jismoniy va huquqiy shaxslarga yordam ko’rsatadi. Turizm sohasi nafaqat eng yirik, balki jahon iqtisodiyotining eng dinamik holda rivojlanayotgan sektorlaridan biridir. U tez sur’atlarda o’sishi bilan yuz yilning iqtisodiy fenomeni hodisasi sifatida tan olingan. XX asrning ikkinchi yarmi davomida xalqaro turistlar soni salkam 28 martaga ko’paydi, bu xizmat turidan tushgan tushumlar esa 237 martaga oshdi. Butun dunyo bo’yicha turistik xizmatlarga o’sib borayotgan talab, eng avvalo, ijtimoiy-iqtisodiy sabablar bilan izohlanadi (umumiy daromadlar o’sishi va bo’sh vaqt ko’payishi, haq to’lanadigan ta’tillar muddatining ko’payishi, pensiya ta’minotining yetarli darajasi, oila tarkibida bolalar kamayishi evaziga o’zgarishi va h.k), shuningdek, transport taraqqiyotidagi o’sish, uning arzonlashishi va hammaning qurbi yetishi, valyuta cheklovlarining kamaytirilishi yoki bekor qilinishi, viza rejimining liberallashtirilishi kabilar. Iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari kabi turizm ham xalqaro, ham milliy tartibga solishning obyekti hisoblanadi. Hukumatlararo turizmning rivojlanishiga javob beruvchi yetakchi tashkilot, BMT bosh assambleyasi Butunjahon turistik

tashkiloti (World Tourist Organisation)ni tan oladi. BTT 1975-yildan buyon xalqaro turistik tashkilot rasmiy ittifoqi merosxo’ri sifatida faoliyat ko’rsatib kelmoqda.BTT a’zolikning quyidagi kategoriyalarini o’z ichiga oladi: 1) haqiqiy a’zolar (suveren davlatlar, shu jumladan, ko’pchilik MDH mamlakatlari va Rossiya); 2) assotsiyalashgan a’zolar (o’zining tashqi siyosatiga mustaqil mas’ul emas hududlar); 3) qo’shiluvchi a’zolar (hukumatlararo, nodavlat va notijoriy tashkilotlar va birlashmalar, ya’ni sohada faoliyat ko’rsatayotgan, turizm uchun qiziqish bildirayotgan). BTT xalqaro turizmni tashkil qilish bo’yicha bir qator deklaratsiyalar va boshqa hujjatlar qabul qilgan, shu jumladan, turizm bo’yicha Xartiya va turist xulqi Kodeksi (1985-y.), statistik ma’lumotnomalar va prognozlar nashr qiladi, turistik biznes uchun ma’lumotlar axborot bankini taklif qiladi. Unda xalqaro turizm uchun zarur bir qator muhim tushunchalar qayd etilgan (―turizm‖, ―turist‖ singari va boshqa). Turizm salomatlikni mustahkamlashga yordam beradi va yashash joyidan tashqariga chiqish va faol dam olishni belgilaydi. Turizmda ―turist‖ (tashrif buyuruvchi) va ―ekskursant‖ tushunchalari ajratiladi. Turist deyilganda, har qanday shaxsning doimiy istiqomat qilib turgan mamlakatidan o’zga davlat hududida kamida 24 soat yashab (sog’lomlashtirish, bilimni boyitish, kasbiy – ishga doir, sport, diniy va boshqa maqsadlarda) qolishi tushuniladi, lekin bunda turist faoliyati 1 yildan oshmasligi lozim. Ana shunday belgilanish orqali turizm va iqtisodiy migiratsiya o’rtasidagi chegara aniqlab olinadi. Xalqaro bitimlar bo’yicha turist maqomi sayohatchi uchun qator imtiyozlar yaratadi, ya’ni sodalashtirilgan viza rejimi va yashash hamda transport xizmatlaridagi to’lovlarda chegirmaga ega. Chet elda 24 soatdan kam bo’lmagan sayohatchi ekskursant hisoblanadi va bu, kategoriya, avvalo, G’arbiy Yevropa va Sharqiy O’rta Yer dengizi mamlakatlarida keng tarqalgan.

Turizm o’zida turistik industriyaga birlashgan butun bir xizmatlar majmuasini mujassamlashtirgan: mehmonxonalar, boshqa vaqtincha joylashish vositalari (motellar, kempinglar va boshqalar), umumiy ovqatlanish obyektlari, ko’ngilochar obyektlar va vositalar, bilimni boyitadigan obyektlar, ishga aloqador, sport va boshqalarga mo’ljallangan xizmatlar. Turistik industriyaning tarkibiy qismlaridan biri bu turistik biznes hisoblanadi. Turistik biznesda faoliyat olib boradi: a) turistik mahsulotlar (tur) ishlab chiqaradigan turoperatorlar – firmalar; b) turagentlar – mustaqil firmalar yoki turoperator bilan yozma kelishuvga muvofiq turistik mahsulotlarni tarqatuvchi turoperatorlar agentlari. Turistik industriya – ko’p mablag’ va mehnat talab qiladigan soha. BTT bahosi bo’yicha, 1990-y. oxirida xalqaro turizm ulushiga jahon yalpi ichki mahsuloti (YaIM)ning 11 foizi, tovar va xizmatlarning jahon eksportining 6 foizi va ishchi o’rinlarining 10 foizga yaqini to’g’ri kelgan. Barcha mamlakatlar bo’ylab tashrif buyuruvchi har yilgi turistlar soni 900 mln kishiga yetgan. Shu bilan birga, o’n yilda xalqaro turizm bir yarim martaga o’sdi va o’sishi davom etayapti. O’sish sur’atlari bo’yicha jahon YaIM o’sishiga nisbatan tezroq. Bu ham XXI asr boshidanoq xalqaro turizmni jahon iqtisodiyotining yirik sohasiga aylanishi haqida mulohazalar bildirishga asos bo’la oladi. Ammo sayohat dinamikasi milliy iqtisodiy konyunkturasiga shu jumladan, jahon xo’jaligiga juda sezgir. Hozirgi zamon turizmi uchun sezilarli hududiy notekislik xarakterlidir. Bunday qaraganda, u umumiy ko’rinishda har xil ijtimoiy-iqtisodiy darajani aks ettiradi. Masalan, hozirgi vaqtda rivojlangan davlatlarga barcha turistik kelishlarning 57 foizi, endi rivojlanayotgan mamlakatlarga 30 foizi, o’tish iqtisodiyot mamlakatlariga 13 foizi to’g’ri keladi. Turistik kelishlarning regional tahlili va daromadlari tahlili chog’ida jahonning oltita turistik makroregionlari ajratiladi: • Yevropa – G’arbiy, Shimoliy, Janubiy, Markaziy va Sharqiy Yevropa, MDH, shuningdek, Sharqiy O’rta Yer dengizi davlatlari (Isroil, Turkiya, Kipr).

• Amerika – Shimoliy, Janubiy, Markaziy Amerika mamlakatlari, Karib havzasi hududi va orol davlatlari. • Osiyo - Tinch okeani – Sharqiy va Janubi-Sharqiy Osiy, Avstraliya va Okeaniya. • Afrika – Afrika mamlakatlari, Misr va Liviyadan tashqari. • Janubiy Osiyo – Janubiy Osiyo barcha mamlakatlari. • Yaqin Sharq – G’arbiy mamlakatlari va Janubi-G’arbiy Osiy, Misr va Liviya. Deyarli 62% xalqaro turistik safarlar dam olish maqsadida amalga oshiriladi, ishga aloqador turizm 20%, qolgan 18 foizi esa boshqa maqsadlarga: tanishlar, qarishdoshlarnikiga tashrif, diniy sayohat (ziyorat, davolanish va h.k.)ni tashkil qiladi. 2020-yilgacha bo’lgan davrda xalqaro kelishlar BTT prognozlari bo’yicha ikki martadan ziyodroqqa ko’payadi. (2003-yilgi 694 mln.dan 2010-yilda 1 mlrd. gacha va 2020-yilgacha 1,56 mlrd. gacha). Bu o’rtacha o’sish sur’atlaridan ozgina ko’p yiliga 4% shu bilan birga, yillik o’sish sur’atlari Osiyo-Tinch okeani hududida, Janubiy Osiyo, Afrika va O’rta Sharqda 5% oshadi. Yevropa va Amerikada esa o’sish ko’rsatkichlari o’rtachadan past (3 va 3,9 foiz) bo’ladi. BTT va YeI komissiyasi prognozlari asosida turistik industriyaning asosiy rivojlanish tendensiyalari quyidagilar:  uzoq masofaga hududlararo safar ulushi ortadi (1995-y. 17,9 foizni tashkil etadi, 2020-yilga borib esa 24,2 foizgacha ko’payadi). Bunday safarlarga keyingi va tez narx tushishi tendensiyasi – kuzatiladi, ayniqsa, yuqori tezlikdagi aviatexnika keng tarqala boshlagach shunday bo’ladi;  turizmda tashqi omillar ta’siri kuchayadi: iqtisodiy vaziyat, siyosiy, sayohat xavfsizligi darajasi;  turizmga: kompyuter rezervatsiya tizimi, texnologik taraqqiyot, aviatashish takomillashuvi, elektron axborot, kommunikatsion tizim sezi-larli ta’sir o’tkazadi;

 havo transportidan foydalanish kengayadi (qulay, to’g’ridan-to’g’ri reyslar soni ko’payishi natijasida). Erkin savdo hududi – iqtisodiy integratsiyalarning boshlang’ich darajasi bo’lib, u mamlakatlarning soliq to’lashda maxsus imtiyoz tartibiga amal qiladigan alohida hududidir. Unga kiritilgan tovarlar boj va kvotalar to’lovidan ozod etiladi va bojxona nazoratidan xoli bo’ladi. Bunda har bir davlat shaxsiy savdo-iqtisodiy siyosatini uchinchi mamlakat munosabatlariga ham o’tkazish imkoniyatiga ega. Ko’p hollarda erkin savdo hududlarida yaratilgan shart-sharoitlar tufayli qariyib barcha mahsulotlar savdosi amalga oshiriladi. Bundan faqatgina qishloq xo’jalik mahsulotlari mustasno xolos. Savdo hududi unga a’zo mamlakatlardan biriga joylashgan uncha katta bo’lmagan davlatlararo kotibiyatda markazlashishi mumkin. Ammo, tegishli hujjatlarga doir rahbariyat davriy yig’ilishlarda o’z taraqqiyotining asosiy parametrlariga xayrixoh bo’lib, ularning ba’zilari busiz ham o’z savdo faoliyatlarini amalga oshirishlari mumkinligi ayon bo’ladi. Erkin savdo hududiga, asosan, 1960-yilda tashkil etilgan Yevropa Erkin savdo assotsiatsiyasi (EAST) kiradi. Uning tarkibida Avstriya, Finlayandiya, Islandiya, Lixtenshteyn, Norvegiya, Shvetsiya kabi bir qator mamlakatlar bor. Yevropa iqtisodiy hududi (1994-y.)da esa Yevropa Ittifoqi mamlakatlari hamda Islandiya va Lixtenshteynlar mavjud. Boltiq bo’yi erkin savdo hududiga – Estoniya, Latviya, Litva davlatlari kiradi (1993-yilda tashkil etilgan). Markaziy Yevropa erkin savdo hududi 1992-yilda tuzilgan bo’lib, uning tarkibiga – Chexiya, Vengriya, Polsha, Slovakiya mamlakatlari kiradi. Shimoliy Amerika erkin savdo hududi (1994-y.) a’zolari – Kanada, Meksika, AQSh davlatlari. ASEAN mamlakatlari erkin savdosi haqida kelishuvi (1992-y.) – Bruney, Indoneziya, Malayziya, Filippin, Singapur, Tayland davlatlarini birlashtiradi. Iqtisodiy aloqalarning chuqurlashuvi haqida Avstraliya va Yangi Zelandiya savdo kelishuvi (1983-y.) tashkil etilgan.

Bangkok kelishuvi (1993-y.) – Bangladesh, Hindiston, Koreya Respublikasi, Laos, Shri-Lanka davlatlaridan iborat. Iqtisodiy ittifoq – integratsiyaning oliy shakli bo’lib, bunda qatnashuvchi mamlakatlar o’z iqtisodiy siyosatlarini, shu jumladan, pul, soliq va ijtimoiy siyosatlarini, shuningdek, savdoga hamda ishchi kuchi va sarmoya ko’chib yurishiga nisbatan siyosatni muvofiqlashtiradilar. Unda bojxona tariflari, tovar va ishlab chiqarish omillari, mikroiqtisodiy siyosat koordinatsiyalari, valyuta, budjet, pul sohalarida qonunchilikning unifikatsiyasi ko’rib chiqiladi. Dunyoning iqtisodiy ittifoqiga – Yevropa hamjamiyati (YH), keyinroq Yevropa Ittifoqi (1993-y.) a’zo bo’ldi. Hozirgi kunda Yevropa ittifoqqiga 27 ta mamlakat qo’shilgan. Ular quyidagilar: Avstriya, Belgiya, Bolgariya, Vengriya, Germaniya, Gretsiya, Daniya, Irlandiya, Ispaniya, Italiya, Lyuksemburg, Litva, Latviya, Kipr, Gollandiya, Portugaliya, Polsha, Ruminiya, Sloveniya, Slovakiya, Serbiya, Fransiya, Finlandiya, Shvetsiya, Chexiya, Estoniya, Xorvatiya. Benilyuks iqtisodiy ittifoqi (1948-y.) – Belgiya, Niderlandiya, Lyuksemburg davlatlarining integratsion faoliyatidan vujudga kelgan. Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi , ya’ni MDH(1992-y.) – Armaniston, Ozarbayjon, Belorus, Ukraina, Gruziya, Qozog’iston, Qirg’iziston, Moldova, Rossiya, Tojikiston, Turkmaniston, O’zbekistonning a’zo bo’lishidan tarkib topgan. Mag’rib arab ittifoqi (1989-y.) – Jazoir, Liviya, Mavritaniya, Marakko, Tunis davlatlarini o’z ichiga oladi. Lagos harakat rejasi (1973-y.) – Afrika janubidan Sahroi Kabirgacha bo’lgan mamlakatlar kiradi. Ular integratsiya va xavfsizlik bo’yicha o’zaro hamkorlik qiladilar. Manu daryosi ittifoqi (1973-y.) – Gvineya, Liberiya, Serra-Leonelar a’zodir. G’arbiy Afrika iqtisodiy va valyuta ittifoqi (1994) – Benin, Burkina-Faso, Kot-d’Ivuar, Mali, Niger, Senegal, Togo davlatlaridan tarkib topgan.

To’liq iqtisodiy integratsiya – a’zo mamlakatlar guruhlari yagona iqtisodiy siyosatining o’tkazilishiga qarab tiplari aralashadi. Ular integratsion ittifoq chegarasida huquqiy qonunchilikning unifikatsiyasini talab qiladi. To’liq iqtisodiy integratsiya barcha a’zo mamlakatlar uchun valyuta siyosatini talab qiladi. Yagona valyuta munosabatlarida yagona valyuta tizimi va yagona valyuta mexanizmi mavjud. Yagona valyuta, valyuta nazoratining yagona qoidalari, umumiy markaziy bank va boshqalar kiradi. Shuni ta’kidlash kerakki, integratsion jarayonlar makroiqtisodiy darajada ham, mikroiqtisodiy darajada ham muhim xarakterga ega. Shuning uchun bu integratsiyaning ikki darajasi parallel ravishda o’tadi. Ular ko’p kesishmaydi, bir-biri bilan yaqinlashadi va bir-birini to’ldiradi. Integratsiyaning makroiqtisodiy darajasini egallash an’anasi aniq integratsion guruhga a’zo mamlakatlar davlatlararo iqtisodiy munosabatlarini nazorat qilishni ko’chaytirishga to’la mos keladi. Yo’nalishlarning turli shakllari, makro va mikro integratsiyaning mos kelishi iqtisodiy jihatdan ham, integratsion birlashuv jihatdan ham xarakter kasb etadi. U yoki bu iqtisodiy integratsiya tiplarining yaratilishi va amal qilishida siyosiy omillar ham katta ta’sir ko’rsatadi. Jahondagi asosiy hududiy integratsiyalashgan uyushmalar. Iqtisodiy integratsiyaning obyektiv jarayonlari dunyoning boshqa hududlarida ham rivoj topmoqda. Masalan, Lotin Amerikasi, Osiyo va Afrikada o’ttizdan ziyod erkin savdo, boj va iqtisodiy itifoq zonalari faoliyat yuritmoqda. Iqtisodiy integratsiya rivoj topgan guruhlardan biri – 1994-yil yanvarida AQSh, Kanada va Meksika mamlakatlarida tashkil etilgan shimoliy Amerika erkin savdo hududi – NAFTA dir. Mazkur blok aholisi 500 mln kishidan ortiq va yirik iqtisodiy imkoniyatga ega hududni o’z ichiga olgan. Bu mamlakatlarning yillik mahsuloti va ko’rsatgan xizmati 3 trln dollardan oshadi. Dunyo savdo hajmida bu mamlakatlar ulushi qariyib 20 foizni tashkil etadi. NAFTA dagi integratsiyalashuv jarayonlari AQSh, Kanada va Meksikadagi mavjud texnologiyalar, ishchi kuchlari, kapital va umumiy mol-mahsulot bozoridagi holatni YIga a’zo mamlakatlar bozoriga kiritishni ham o’z ichiga oladi.

NAFTA kelishuvining eng muhim vositasi, bu – unga a’zo uchala mamlakatdagi mavjud integratsiya muno-sabatlarida investitsion baryerlar hamda integratsiya bo’layotgan mahsulotlar savdosini 2020-yilgacha zamonaviylashtirib borishdan iborat. NAFTA kelgusida ―Merkosur‖ (u 1991-yil Argentina, Braziliya, Urugvay, Paragvay o’rtasida tashkil topgan) bloki bilan savdo-iqtisodiy soha integratsiyalashuvga ko’ra, 2020-yillarda AQSh uchun asosiy integratsion yo’nalish hisoblangan – Osiyo-Tinch okeani hududi (ATR)ning ―integratsion to’g’on‖ini zabt etish mo’ljallangan. XX asr oxirlariga kelib integratsiyalar jarayonining asosiy kuchi Osiyo-Tinch okeani (OTOH) hududida birlashdi. Ular o’zlarida mavjud gigant imkoniyat va kuchlar hamda 3,5 mlrd.ga ega bo’lgan aholisi bilan katta hududga ega bo’lishdi. Ushbu hudud hisobiga hozirda 565 turdagi dunyo yalpi ichki mahsulotlarini ishlab chiqarish va jahon eksporti va importining 45 foizlik ulushi to’g’ri kelmoqda. Osiyo-Tinch okeani hududi integratsion jarayonlarining o’ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat: • bu integratsiyaga iqtisodiyoti rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar jalb etiladi; • integratsiya jarayonlari hududidagi mamlakatlar firma va korporatsiyalari o’rtasida, asosan, makroiqtisodiy darajalarning yuqoriligi; • integratsiya jarayonlarining maxsus alohida hududlarda yuqori darajada ro’y berishi; • integratsiya jarayonlari yuqori tayyorgarlikda tashkil etilmagan hududlarni rivojlantirishi; • mavjud integratsion guruhlarning aniq rasmiylashtirilmaganligi. Osiyo-Tinch okeani hududi bir qator subregional birlashmalar, ya’ni JanubiSharqiy Osiyo mamlakatlari assotsiatsiyasi (ASEAN). Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamjamiyati tashkiloti (ATEC) – Avstraliya, Yangi Zelandiya erkin

savdo hududi, Janubi-Tinch okean forumi (YuTF), Tinch okeani iqtisodiy soveti (TES)dan tashkil topgan. Osiyo-Tinch okeani hududi jarayonlarida asosiy rolni Yaponiya o’ynaydi. So’nggi yillarda uning yoniga ―Osiyo yo’lbars‖lari (Janubiy Koreya, Tayvan, Singapur, Gonkong) hamda AQSH va Xitoy qo’shildi. Hozirda integratsiya jarayonlari faollashayotgan yana bir birlashma Janubiy-Sharqiy Osiyo (ASEAN) mamlakatlari bo’lib, u 1967-yilda olti mamlakat – Bruney, Indoneziya, Malayziya, Filippin, Singapur, Tailand negizida tashkil topgan. 1995-yilga kelib, ular safiga Vyetnam ham qo’shildi. ASEAN mamlakatlari bir-biri bilan o’zaro yuqori darajada integratsiyalashuvga kirishdilar va shu bilan birga, Yaponiya, AQSh, Janubiy Koreya, Tayvan va so’nggi yillarda Xitoy bilan ham bu aloqalarni kuchaytirgan. 1989-yilda tashkil topgan Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamjamiyati tashkiloti (ATEC) Janubiy Osiyoda iqtisodiy integratsiya taraqqiyotini rivojlantirdi. Uning tarkibiga 21 ta Osiyo va Janubiy hamda Shimoliy Amerika mamlakatlari kiradi. 1997-yilda esa, ular qatoriga Rossiya ham qo’shildi. ATES rejasiga ko’ra, dunyo erkin savdo hududida bu mamlakatlar boj va ichki baryerlar to’lovidan ozod etilgan. Integratsion jarayonlar Yer sharining turli hududlarida, turli qit’alarda jadal holda rivojlanmoqda. Ya’ni, Afrika, Yaqin Sharq, Lotin Amerikasi, Avstraliya va Okeaniya, Markaziy Osiyoda, 1989-yilda Afrika kontinentining shimoliy qismida Jazoir, Liviya, Mavritaniya, Marakko, Tunislardan iborat Mag’rib arab ittifoqi tuziladi. 1981-yilda esa Fors ko’rfazi atrofidagi arab davlatlari (Saudiya Arabistoni, Quvayt, Qatar, Bahreyn, BAA, Ummon) dan iborat hamjamiyat kengashi (soveti) tashkil etilgan. Sobiq Sovet ittifoqi respulikalari 1991-1993-yillar mobaynida MDH doirasida Iqtisodiy ittifoqni shakllantirishga harakat qildilar. 1992-yilda esa Eron, Pokiston, Turkiya, Ozarbayjon, Qozog’iston va O’rta Osiyo mamlakatlaridan iborat Markaziy Osiyo iqtisodiy hamjamiyat tashkiloti tuzilganligi e’lon qilindi.

1996-yilda Rossiya va Belorus hamkorligi, 1995-yilda esa Yevrosiyo iqtisodiy hamkorligi (Rossiya, Belorussiya, Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojikiston davtlari) bojxona ittifoqi va yagona iqtisodiy makon to’g’risida, 1998-yilda Markaziy Osiyo iqtisodiy hamkorligi tashkilotini (Qozog’iston, O’zbekiston, Qirg’iziston va Tojikiston davlatlari) tuzdilar. Xitoy, Rossiya, Qozog’iston, O’zbekiston Tojikiston va Qirg’iziston davlatlari Shanxay Iqtisodiy Hamkorligi tashkilotini keyinchalik esa uning negizida Yevroosiyo iqtisodiy hamkorligi tashkilotini barpo etdilar. Kelajakda ushbu tashkilotga a’zo bo’lib kirish uchun Mongoliya, Hindiston, Pokiston, Afg’oniston, Eron kabi mamlakatlar o’z xohishistaklarini bildirdilar.

Nazorat savollari va topshiriqlar: 1. Sanoat tarmog’i nima va u qaysi belgilar asosida ajratiladi? 2. Sanoat korxonalarini joylashtirishga qaysi omillar ta’sir qiladi? 3. Qishloq xo’jaligining o’ziga xos xususiyatlari nimalardan iborat? 4. Qishloq xo’jaligining hududiy tashkil etish shakllari qanday va ular ushbu tarmoq iqtisodiyotiga qay darajada ta’sir ko’rsatadi? 5. MDH davlatlari integratsion taraqqiyotida qanday imkoniyatlar mavjud?

O'xshashlar

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya

Geografiya o’qitish nazariyasi va metodikasi fan sifatida

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining shakllanishi

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya hamda ekologiya

Aholi geografiyasi (iqtisodiy va ijtimoiy geografiya)