Geourbanistika - Geografiya - Referatlar

Geourbanistika

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

69.5 KB

Ko'chirib olish

Geourbanistika Geourbanistika yoxud shaharlar geografiyasi aholi va aholi manzilgohlari, umuman, iqtisodiy va sotsial geografiyaning eng rivojlangan yo`nalishidir. Shaharlar boshqa iqtisodiy geografik ob`ektlarga qaraganda o`zining yaxlit, darhol ko`zga tashlanib turishi bilan farqlanadi. Buning sababi – ularning ishlab chiqarishni, ijtimoiy – iqtisodiy voqeilikni hududda, geografik xaritada o`ziga xos tasvirlanishidir. Ma`lumki, iqtisodiy xaritalarda asosan uch xududiy shakl ko`rsatiladi: chiziqlar yo`llarga mos kelsa, areal yoki maydonlar – qishloq xo`jalik sohalariga, nuqta va tugunlar (tugunchalar) esa sanoat markazlari, shaharlarni aks ettiradi. Binobarin, aytish mumkinki, iqtisodiy va sotsial geografiyaning asosiy tadqiqot ob`ekti ana shu uchlik, hududiy yoki geografik geometriya hisoblanadi. Ularning har birini va ular o`rtasidagi hududiy – iqtisodiy munosabatlarni tahlil etish bu fanning tub masalasidir. SHaharlar geografiyasi iqtisodiy va sotsial geografiyaning eng «omadi yurishgan», faol va yetakchi tarmog`i sanaladi. Bu ob`ektiv haqiqatni shaharlar bilan shug`ullanuvchi boshqa mutaxassislar ham tan oladilar va e`tirof etadilar. Xo`sh, shaharlar geografiyasining bunday yutug`ini boisi nima? Avvalambor, ta`kidlash lozimki shaharlar hududiy birlikdir: ikkinchidan ular murakkab sotsial iqtisodiy kategoriya: uchinchidan, shaharlarda atrof – muhit, mazkur hududning ijtimoiy – iqtisodiy faoliyati misli oynada aksini topgandek mujassamlanadi: to`rtinchidan, shaharlar har bir davlat, hudud, iqtisodiy va sotsial geografik tizimning tayanch nuqtalari, «ustunlari» bo`lib xizmat qiladi. Shaharlar – bizning o`tmishimiz, hozirgi kundagi qudratimiz va istiqboldagi rivojlanish quvvatimizdir, ular yerdagi chinakam porloq yulduzlardir. Darhaqiqat, shaharlar juda ham murakkab mavjudot bo`lib, ular serqirrali vazifalarni bajaradi. Siyosiy jihatdan olsak, har qanday davlat o`zining shaharlar to`ri va ayniqsa, poytaxti (dorul saltanati) bilan kuchlidir. Bejiz emaski, har qanday urush – yurishlar muvaffaqiyati va zafari dushmanning shahar va qal`alarini zabt etishda, bo`yso`ndirishda o`z isbotini topgan. Demak, qadimda shaharlar butun yurtga,

mamlakatga, boylikka nisbat berilgan. Ularni turli mamlakat yoki «iqlimlarda» turlicha atashgan: qubba, madaniyat, pol, polis, bolig`, bozor, taun, grad, pur, burg, vil va hokazolar. Ayni paytda shaharlar geografiyasining kengligidan dalolat beradi. Bundan ko`rinib turibdiki, shaharlar davlatlarning siyosiy hayotida, ularning jahon hamjamiyatida, geosiyosiy tuzilmasida muhim rol o`ynaydi. SHaharlarning qudrati ularda mujassamlashgan iqtisodiy salohiyat bilan belgilanadi. Shaharlar, eng avvalo, qishloq xo`jaligi bo`lmagan tarmoqlarning hududiy tashkil etish shakli sifatida iqtisodiy jihatdan samarali, serdaromad, harakatchan (dinamik) yo`nalishlarni o`zida mujassamlashtirgan. Shu bois har qanday mamlakat milliy iqtisodiyotning tarkibi, rivojlanganlik darajasi va halqaro mehnat taqsimotidagi o`rni undagi shaharlar tizimi, urbanizatsiya jarayoni bilan tavsiflanadi. Shu bilan birga shaharlarning ilmiy – texnikaviy, madaniy salohiyatlari ham salmoqlidir. SHaharlar bozor iqtisodiyotiga o`tishda asosiy omil bo`lib xizmat qiladi. Ularda mavjud bo`lgan bank – moliya tizimlarini bozor infrastrukturasi ma`nosida ta`riflashgan mumkin. Binobarin, mustaqil mamlakatimizning siyosiy hayoti va uning bozor munosabatlariga o`tish davrida shaharning ahamiyati beqiyosdir. Shaharlarda zamonaviy tarmoqlar, ilg`or texnologiya joriy etish imkoniyati katta: xorijiy sarmoyadorlar ham asosan shaharlar va ayniqsa infrastruktura tizimi mukammal bo`lgan markazlarni tanlashadi. Shaharlarda tovar ayriboshlash, pul oboroti (aylanishi) faol bo`ladi. Bularning barchasi shaharlarga yangicha qarashni taqozo etadi. SHaharni o`rganishning madaniy – ma`naviy, diniy, tarixiy jihatlarni ham unutmaslik lozim. Qadimda, xususan, dini islomda shaharlarga oydek nisbat berilgan ular dorul, bayt – ul, Sharif kabi iboralar bilan ulug`langan. Agar saxroyi yovuzlar shaharlar rivojlanishiga qarshi bo`lgan bo`lsalar, musulmon olamida shaharlar barpo etish va ularni yuksaltirishga katta e`tibor berilgan. O`tmishda shaharlarning goh avj olishi, goh tushkunlikka uchrashi madaniyat (tsivilizatsiya), ijtimoiy rivojlanishning doimiy yo`ldoshi bo`lgan va yana davriy notekisliklar tarix bosqichlarini belgilab bergan. Shuning uchun yurtning tarixi, tavsifi ko`p jihatdan uning shaharlari bilan bog`liqdir.

Har qanday shaharlar azaliy va abadiy muqaddas joylardir. Chunki bu joylarda buyuk avliyo va allomalar qabri mavjud. Ko`pgina shaharlar ana shunday fazilatga ega. Bu borada maka va madina, Buxoro, Turkiston, Samarqand, Xiva, Toshkent, Termiz, G`ijduvon, Shahrisabz, Chust kabi shaharlarni tilga olish kifoyadir. SHaharlarimizning xosiyatli tuprog`i yeru suvi dunyoga mashhur allomalarni bergan. Ular esa ismu shariflari bilan o`z navbatida tug`ilgan va yashagan shaharlarini dunyoga mashhur qilishgan abadiylashtirilgan. SHaharlarning muqadasligi qadamjoylar va mozorlar bilan bog`liq bo`lgan qabristonlar shaharlarning o`tmish sirlari, tarixini saqlaydi, ulardagi bozorlar esa yurt ijtimoiy hayotini «minnatyurada» mujassamlashtiradi. Binobarin, shaharlar shu o`lka diyorning iqtisodiy va sotsial ijtimoiy geografiyasini ko`zgusidir. Halqimiz hayotida bozor azaldan muhim o`rin tutgan bozori bor joy shahar hisoblangan. Bozorlar mamlakatning turli shaharlarida haftaning deyarli barcha kunlarida navbatma – navbat uyushtirilgan, ayniqsa, chorshanba, payshanba, juma va yakshanba kunlarida bozorlar nihoyatda gavjum bo`lgan. Shu bois sharq bozorlarining shahar hosil qiluvchi vazifasi ularning shahar halqigina emas, balki butun atrof ahliga xizmat qilishida ko`ringan. Shaharliklar uchun bozorlar har kun iva bir joyda bo`lgan. Bozor kunini oila a`zolari zoriqib kutishgan, shu kunga mo`ljallangan ma`lum maqsadlarini rejalashtirgan: bozor bolajanlarga sovg`a bergan, oilaga ro`zg`or yumushlarini bajargan, oila va quni – qo`shni, mahalla axborot o`chog`i vazifasini ado etib kelgan. Yurtimizga turli maqsadda tashrif buyurgan sayohatchilar, musofirlar va boshqalar, eng avvalo, shaharlarimizning bozorlarini ta`riflashgan, shaharning katta – kichikligi, mamlakat va yurtda tutgan mavqeini bozor hajmi, unda savdo – sotiq qilinadigan tovarlar, matolar geografiyasi bilan baholanadi. Shu sababdan sharq madaniyati va tarixini bozorlarsiz tasavvur qilib bo`lmaydi. Bizning «bozor» atamamiz Buyuk ipak yo`li orqali Yevropaga ulardan esa Amerika qit`asiga kirib borgan. Halqimiz hayotida bozorlar hozir ham muhim o`rin tutadi. Agar mozor va qabristonlarda qadriyatimiz mustahkamligi o`tgan avlodga munosabatimiz o`z aksini topsa, bozorlar yurt boyligi va butligi, halq farovonligining ko`zgusidir. Binobarin, shaharlarni iqtisodiy va sotsial

geografik o`rganish qadamjoy va bozorlarga ham haqli ravishda katta e`tibor berishni talab qiladi. Yuqorida keltirilgan shaharlarning qisqacha ta`rifi ularni o`rganishning nihoyatda serqirrali, qiziqarli va Ayni paytda mas`uliyatli ekanligidan dalolat beradi. Bu jumboq geograflar hamma vaqt o`ziga xos va betakror o`rinlari bilan ajralib turadi: geografik tadqiqot uchun shaharlarning, eng avvalo, hududiy tizim, hududiy iqtisodiy va sotsial majmua, dinamik, harakatchan voqealigi muhimdir. Davlatlar va iqtisodiy rayonlarni o`rganishda, o`lkashunoslikda bu hududlarning umumiy ta`rifidan shaharlarga o`tiladi, ya`ni shaharlar mamlakatlar ichki tuzilish, xo`jalik tarkibi va hududiy tafovutlarnibilib olishda tahlil qilinadi: Demak, bunday an`anaviy yo`nalishda shaharlar o`lka, hudud iqtisodiy ta`rifining poyonidan, yakuniy bo`g`inidan o`rin olgan. Biroq bu masalani aksincha, muqobil ravishda ham hal etish imkoniyati bor: shaharlarning jamiyat hayoti va uning sotsial iqtisodiy tuzilmasini aniq va asosiy hududiy shakli ekanligidan kelib chiqqan holda mamlakat tavsifi uning shaharlaridan boshlash mumkin. SHaharlar mamlakat va iqtisodiy rayonlar geografiyasida o`rganilishi bilan bir qatorda ular alohida tadqiqot ob`ekti bo`lib ham xizmat qiladi. Bu borada, ya`ni shaharlarni iqtisodiy geografik o`rganish tartibi olimlarning ko`rsatmalarimavjud. Albatta, shaharlarni o`rganish, avvalambor ularning tarixi, kelib chiqishi, ginetik xususiyatlarini tahlil qilishdan boshlanadi. Natijada, asosan tarixiy manbalarga tayangan holda, o`rganilayotgan shahar yoki shaharlarning nima uchun aynan shu joyda va o`tmishning aynan shu bosqichida vujudga kelganligi yoritilib beradi. SHaharlarning retrospektiv o`rganish tarixiy tamoyiliga binoan bajariladi: qo`yilgan maqsad nuqtai nazardan o`tmish ma`lum tarixiy davrlarga bo`linadi va har bir davrning shaharni (shaharlar) shakllanishi va rivojlanishiga bo`lgan ta`siri tadqiq etiladi. Ammo ilgari qayd qilganimizdek, bu yerda tarixning «ikir – chikiriga» o`tib ketilmaydi. Geografiya tarix uchun emas, aksincha, tarix geografiyaga xizmat qilishi kerak. Mamlakatimiz shaharlarini o`rganishda ularni bunyod etilganligidan boshlab hozirgi kungacha bosib o`tgan yo`lidagi asosiy tarixiy, davriy voqealar qisqacha ko`rib chiqiladi va ular mavjud

borliqdan kelib chiqqan holda baholanadi. Boshqacha qilib aytganda, shaharlarning tarixi ular vujudga kelgan va rivojlanib ketgan davr nuqtai nazaridangina emas (bu asosan tarixning vazifasi), balki ularning hozirgi vaqtdagi holatidan kelib chiqib tahlil qilinadi. Tarixiy geografiya uchun esa har bir hodisa o`sha davrdan kelib chiqqan holda tahlil etilishi va baholanishi lozim. Zero, Geraklit aytganidek, «Ayni bir oqimga bir vaqtning o`zida ikki marta tushib bo`lmaydi». Chunki, ikkinchi marta kirganida oqim (suv) ham, unga tushuvchi ham ilgarigisidek emas, o`zgargan bo`ladi. O`zbekiston shaharlarini o`rganishda, ularning qadimiy va boy tarixidan tashqari, Rus va sovetlar imperiyasi davrlari ham ko`rib chiqiladi. Shundan so`ng shaharni shakllanishi va rivojlanishidagi mamlakatimizning mustaqilligi davriga alohida e`tibor berish lozim. O`rganilayotgan shahar yoki shaharlar tarixiga ko`ra ularning ginetik tiplari ajratiladi, «yangi» va «eski» shaharlar guruhi aniqlanadi. Endigi sharoitda Yangi shaharlarning sobiq sovetlar davrida vujudga kelganlari bilan asoslash nodurustdir. Qolaversa, «yangi shahar» tushunchasining o`zi ham nisbiydir. Keng ma`noli, yurtimizning yangi tarixiga muvofiq, «yangi shaharlar» deb ularning Turkiston, Rossiya tomonidan zabt olingan (X1X asr ikkinchi yarim) davrdan so`ng paydo bo`lganlarini aytish mumkin. Bunday shaharlar turkumiga Farg`ona (Yangi Marg`ilon – Skobolev), Kogon (Yangi Buxoro), To`rtko`l (Petroaleksandrovsk)lardan boshlab keyingi yillarda vujudga kelgan barcha shaharlar kiritiladi. Shu ma`noda sobiq SSSR davrida barpo bo`lgan shaharlar (Navoiy, Zarafshon, Shirin, Drujba, Marjonbuloq, Talimarjon, Yangier va boshqalar) ham yangilar qatoriga kiradi. Ammo iqtisodiy va sotsial geografiya nuqtai nazardan qaraganda butunlay «bo`sh» yoki o`zlashtirilmagan joylarda hamda keyingi qisqa davrda aholisi va xo`jaligi keskin rivojlangan, tashqi qiyofasi tubdan o`zgargan manzilgohlarni tom ma`nodagi yangi shaharlar deb atash to`g`riroqdir. SHaharlar geografiyasini o`rganishdagi navbatdagi bosqich ularni katta – kichikligi bo`yicha tabaqalashtirish (klassifikatsiyalashtirish) dan iboratdir.Bu yerda qo`yilgan maqsad va tadqiqot ob`ekt xususiyatidan kelib chiqib, shaharlar to`ri aholi soni bo`yicha turli daraja yoki klasslarga ajratiladi. Eng avvalo, ular uch guruhga: katta, o`rta va kichik

shaharlarga bo`linadi, maxsus tadqiqotlarda esa yanada kengroq klassifikatsiya qo`llaniladi. Tabiiyki, katta yoki kichik shahar tushunchasi ham nisbiydir. Masalan, Toshkent darajasidan xatto azim Samarqand yoki Namangan ham kichik shahardir (yaponlar «shahar nima?» savoliga «shahar – bu Tokiodir» deb javob berishgan ekan). Ayni paytda mamlakatimiz qishloq joylari ichkarisidan qaraganda tumanmarkazi, aslida kichik shahar ham ular uchun katta, ulkan ko`rinadi misol uchun Qashqadaryoning Qamashi yoki Chiroqchi tuman qishloqlari aholining nigohida shahar – bu eng avvalo Qamashi va Chiroqchidir. Qarshi, Samarqand, Toshkent esa ular uchun nihoyatda ulkan azim shahar hisoblanadi. Demak, shaharlarni miqdoriy jihatdan turlicha baholash anchagina sun`iylikka ega ekan. Biroq bunday qarash, odatda, oddiy halq, hayotiy va an`anaviy, kundalik andozalariga mos keladi, xolos. Ilmiy izlanishlarda esa har bir tadqiqot ob`ekti uchungina emas, balki mamlakat miqyosida rasmiy ravishda qabul qilingan ma`lum andozalarga amal qilish kerak. Bu ayni paytda turli viloyatlar shaharlarini qiyosiy geografik o`rganishda ham qo`l keladi. Ana shu fikr mulohazalardan kelib chiqib, O`zbekiston shaharlarining katta – kichikligiga qarab quyidagicha belgilash mumkin: katta shaharlar aholisining soni 100 ming kishidan ziyod, o`rta shaharlar 50 – 100 ming va kichik shaharlarda ular 50 ming kishigacha bo`ladi. Bundan tashqari tadqiqot ishlarida kengroq tabaqalar qabul qilingan: 1 – bosqich – 10 mingtacha, 2 – bosqich – 10 – 20 ming, 3 – bosqich – 20 – 50 ming, 4 – bosqich – 50 – 100 ming, 5 – bosqich – 100 – 250 ming, 6 – bosqich – 25 – 500 ming, 7 – bosqich – 500 – 1000 va 8 – bosqich bir milliondan ortiq aholiga ega bo`lgan yoki «millioner» shaharlar. O`zbekistonda hozircha 500 – 1000 kishilik shaharlar bo`lmasligi sababli 7 – bosqich, ya`ni 500 va undan ziyod aholisi bor shaharlar darajasi bilan ham qanoatlansa bo`ladi. Xuddi shunday Andijon, Namangan, Samarqand viloyatlari shaharlar geografiyasini o`rganishda yuqori bosqich 6 – chisi (250 ming va undan ortiq) hisoblansa, Jizzax yoki Navoiy viloyati uchun 5 – bosqich (100 ming va undan) kifoya qiladi. Agar Sirdaryo viloyati shaharlari tadqiqot ob`ekti bo`lsa, u holda

eng yuqori pog`onada Guliston, ya`ni 4 – bosqich 50 ming kishidan ortiq shaharlar guruhi turadi xolos. SHaharlarni tabaqalashtirish ularning mamlakat shaharlar to`ri va tizimini tutgan o`rnini, mavqeini ifodalaydi. Shu ma`noda «ierarxiya», ya`ni ularning bosqichli, pog`onasimon ekanligi haqidagi tushunchalar qo`llaniladi. N.N.Baranskiy shaharlarni «qo`mondonlar hay`ati», ularning ham turli bo`limi yoki qo`shinlarga mos qo`mondonlar borligiga o`xshatgan – tuman markazi, viloyat markazi, mamlakat poytaxti shular jumlasidandir. SHaharlar zanjirini, ularning aholisi soniga ko`ra taqsimlanish tizimining uzluksizligi va muntazamligini Zipfa – Styuart qoidasiga binoan ko`rib chiqish mumkin. Bu g`oyaga muvofiq mamlakat yoki rayonlar shaharlari bosqich ko`lamiga qarab birday, ma`lum tartibda va oraliqda joy olishadi: ikkinchi shahar birinchi shahar aholisining teng yarmini, uchinchi shahar birinchining uchdan birini, to`rtinchi esa uning choragini va hokazo tashkil etish kerak. Biroq bu qoida ko`proq mavhum (abstrakt) xarakterga ega bo`lib amalda juda oz hollarda o`z isbotini topgan. Shunga qaramay uni qo`llab ko`rish foydadan holi emas. Masalan, respublikamiz poytaxti Toshkent uning «ikkinchi» shahri bo`lmish Samarqanddan deyarli 5,5 marta yoki Samarqand Toshkentdan shu darajada kichik Namangan bilan Chust, Andijon bilan Shahrixon o`rtasida ham «oraliq masofa» ancha uzoq. SHaharlar kelib chiqishi va ularni klassifikatsiyalash natijalari maxsus statistik jadval, diagramma, grafik va xaritalar yordamida tasvirlanishi shart. Jumladan, shaharlar tabaqalanishining piramida shaklida ko`rsatish ham nihoyatda maqbul usul hisoblanadi. Chunki bunday tasvirda mamlakat yoki viloyatning qaysi bo`g`indagi ko`p yoki kam, kuchli yoki zaifligi va ushbu muammoni hal etish yo`llari, manbalari yaqqol ko`rinadi. Ayni chog`da bu holat mamlakat yoki rayon xo`jaligining hududiy mujassamlashuv xususiyatini ham aks ettiradi. SHaharlar miqdoriy darajalar bilan ular ko`rsatkichlari, bajarilgan vazifalarni (funktsiyalari) bo`yicha ham bir – birlariga o`xshash emas. Ma`lumki, juda ko`p shaharlar turi maqomdagi ma`muriy markaz vazifasini o`taydilar. Ular orasida ko`pchilikni tuman markazlari, undan

kamrog`ini viloyat va faqat bittasi mamlakat ma`muriy – siyosiy, ya`ni poytaxt funktsiyasini bajaradi. Xo`jalik jihatidan yondashganda, juda ko`p shaharlar sanoat va transport markazi, ayrimlari dam olish (rekreatsiya), fan markazlari hisoblanadi. Shaharlarning bajaradigan vazifasi, iqtisoslashuvini aniqlashda asosan band bo`lgan aholi tarkibi tahlil etiladi. Shunga ko`ra sanoat, transport yoki Fan – texnika markazlari ajratiladi. Sanoat shaharlari ichida ko`p tarmoqli sanoat markazi, og`ir yoki yengil sanoat, «resurs shaharlar» kabi funktsional tiplar belgilanadi. Agarda ana shunday shaharlar toifalari ularning katta – kichikligi, bosqichlari bilan birgalikda ko`rilsa tadqiqot yanada chuqur va samaraliroq bo`ladi. O`rganishlar natijasida shaharlar iqtisodiy geografiyasining eng muhim qonuniyati o`z isbotini topadi. Bu ham bo`lsa shaharlarning bajaradigan vazifasi – iqtisoslashuvi, funktsiyasi ularning katta yoki kichikligini belgilashdir. SHaharlarni o`rganishda ularning iqtisodiy geografik o`rni, ishlab chiqarishning ijtimoiy va hududiy tashkil etish shakllariga alohida e`tibor berish kerak. Bu borada ayniqsa ishlab chiqarishning mujassamlashuvi, iqtisoslashuvi, kooperatsiya va kombinatlashuvini, sanoat tugun iva majmualarini tadqiq qilish muhimdir. Bunday iqtisodiy masalalar statistik usullar, hisob – kitoblar yordamida aniqlanadi. Shahar ko`rsatkichlari boshqa shaharlar va mamlakatning o`rtacha holati bilan taqqoslanadi. Jumladan, mujassamlashuvi va iqtisoslashuvi, koeffitsenti va indekslari, tarmoqlarning turlanishi (diversifikatsiya), aholi jon boshiga to`g`ri keladigan sanoat mahsuloti, rivojlanganlik darajasi va boshqalar hisoblab chiqiladi. Ma`lumki, hozirgi bozor munosabatlariga o`tish davrida ishlab chiqarishning yuqori mujassamlashuvi, yirik korxonalarni qurish ko`p jihatdan maqbul emas. Shu sababdan bugungi sharoitda sanoatni joylashtirish asosida shaharlarning vujudga kelishi va ularning keskin rivojlanishi nisbatan kam uchraydigan holatdir. Bundan ulkan qo`shma korxonalar qurilayotgan Asaka va Qoravulbozor shaharlari mustasnodir. SHu bilan birga, azaldan mavjud bo`lgan kichik shaharlar muammosi hozirgi kunda boshqacha ma`no kasb etadi. Bunday shaharlarning birdan – bir ijobiy imkoniyati ularda mehnat resurslarining ko`pligi, qishloq rayonlariga yaqinligidir. Biroq kichik shaharlar

moliyaviy jihatdan zaif, o`z – o`zlarini boshqarishlari qiyin va davlat yordamiga muhtoj. Uning ustiga mazkur shaharlarda malakali ishchi – xodimlar oz, zamonaviy infrastruktura tizimi to`la shakllanmagan. Bu o`rinda kichik shaharlarimizga katta muammolar xos deb aytishimiz mumkin. Ana shunday sharoitda xorijiy sarmoyadorlar ko`proq katta shahar muhitini istaydilar, qo`shma va kuichik korxonalar qurish imkoniyatlari ham bunday shaharlarda kengroq. Demak, endigi sharoitda katta shaharlarda kichik korxonalar ko`proq yaratilmoqda, kichik shaharlarda esa, agar ular moddiy va moliyaviy qo`llab quvvatlanilsa, yirik sanoat korxonalari ham quriladi. Ammo barcha kichik shaharlarni bunday rivojlantirish mumkin emas: vaqt ham, kapital mablag`, sharoit ham yetishmaydi. Bingobarin, kichik shaharlarning ayrimlarigina tanlab olinadi va ular o`sish qutbi yoki markazi sifatida rivojlantiriladi. Bunday shaharlarni ajratib olish esa ularning ko`p omilli tahlil etilishi va baholanishi (iqtisodiy geografik o`rni, mehnat va xom Ashe resurslari, ekologik holati, transport va boshqa infrastrukturasi, katta – kichikligi va h.k.) asosida amalga oshiriladi. SHaharlarni iqtisodiy geografik o`rganishda ularning transport funktsiyasiga ham alohida e`tibor beriladi. Shahar va transport yo`llari o`zaro chambarchas bog`liq: biri ikkinchisisiz bo`lmaydi, yo`llar shaharlarga keladi, shaharlardan ketadi. Xullas, shaharlar va yo`llar mamlakatning iqtisodiy asosi, «qovurg`asi» hisoblanadi. SHuningdek, shaharlarning sotsial funktsiyalari, Fan va ta`lim tizimi, madaniyati, aholiga xizmat ko`rsatish sohalari, ekologik vaziyati, aholisining o`sishi kabi masalalar ham o`rganiladi. Shu o`rinda poytaxt shaharlarini alohida ta`kidlash joiz. Chunki har qanday mamlakatning jahon hamjamiyatidagi mavqei, halqaro va diplomatik aloqalari, siyosiy hayoti, eng avvalo uning poytaxti bilan bog`liq. Boshqacha qilib aytganda, olamshumul va umumbashariy muammolar xususida rasmiy so`z yuritilganda, odatda davlatlarning poytaxtiga qarab baho berib ketadilar. Shu nuqtai nazardanmamlakatimiz shaharlarining sardori, karvonboshisi, dorulsaltanati Azim Toshkent shahrining mustaqillik sharofati bilan qisqa vaqt ichida qiyofasini tubdan o`zgartirish quvonchli holdir.

Poytaxtlar bilan bir qatorda viloyat markazlari, yirik sanoat shaharlari, qadimiy shaharlarni o`rganish ham katta ahamiyatga ega (chunki harqanday poytaxt o`z atrofii, o`lkalari bilan kuchli). Shu o`rinda shaharlar geografiyasi bilan shahar geografiyasini farq qila olish kerak. Birinchisida mamlakat yoki viloyatlarning shaharlar to`ri, tarkibi va tizimi tadqiq etilsa, ikkinchisida alohida olingan bir shahar o`rganish ob`ekti shaklida namoyon bo`ladi. Bunday mikrogeografik, yirik masshtabli tadqiqotlar bizda, afsuski, hozircha kam bajarilgan (xorijiy davlatlarda esa bu yo`nalish ancha ilgari ketgan). Vaholanki, shaharlar ichki geografiyasini, hududiy tuzilishini o`rganishning muhim Amaliy (konstruktiv) jihatlari mavjud. Ushbu yo`nalishdagi tadqiqotlar an`anaviy iqtisodiy geografik o`rganishlarni sotsial geografik izlanishlarga yaqinlashtiradi, loyihalashtiradi va shaharsozlikda ularni rejalashtirishda juda qo`l keladi. Bunday ishlarni bajarishda diagramma, statistik, jadval va grafiklardan tashqari maxsus sotsiologik usullarni, anketa – so`rovlar o`rkazishni unutmaslik kerak. SHaharlar funktsiyasining tahlili ulardagi demografik jarayonlarni o`rganish bilan to`ldirilishi maqsadga muvofiq. Zero, shaharlarning rivojlanishi amalda ulardagi aholi miqdori, uning o`sish sur`atlarida o`z aksini topadi. Shuning uchun shaharlar aholisi sonining dinamikasi, tabiiy va mexanik harakati, yosh va jinsiy, milliy tarkiblari qisqacha ko`rib chiqiladi, tadqiqotlar natijalari grafik va kartalarda tasvirlanadi. Geourbanistikada shaharlarning katta – kichikligi, zichligi, ular orasidagi masofa, urbanistik va hududiy – urbanistik tarkib ham o`rganiladi, shuningdek, shahar manzilgohlarining hududiy tashkil etilishidagi murakkab shakllar – shaharlar aglomeratsiyalari mamlakat yoki viloyat shaharlari geografiyasi doirasida vash u bilan birga alohida tadqiqot ob`ekti darajasida ko`rilishi kerak. Urbanistik shaharlar deganda shaharlar to`ri va tarkibi, katta shaharlarning mavjudligi va mavqei tushuniladi. Hududiy urbanistik tarkibda esa mamlakat turli rayon va viloyatlarining har xil bosqichdagi shaharlar va xususan, yirik markazlar bilan ta`minlanganlik darajasi nazarda tutiladi. SHaharlar rivojlanishi urbanizatsiya jarayoni bilan birgalikda o`rganib boriladi. Ammo bu olamshumul hodisa mamlakat tarixi, an`analari, ishlab chiqarishning tarmoqlar tarkibi mujassamlashuvi va

hududiy tashkil etish shakllaridan kelib chiqqan holda baholanishi zarur. Shu jihatdan yondashganda O`zbekistonning urbanizatsiya jarayonida ham o`ziga xos betakror yo`li bo`lmog`i tabiiydir. Binobarin, ilgarigidek, urbanizatsiya sohasida barcha mamlakatlarga xos umumiy andozalar asosida «musobaqa» qilish, allaqanday davlat darajalariga albatta va qanday bo`lmasin yetib olishdek behuda urinishlarni unitish kerak. Modomiki bizning o`tmishimiz va madaniyatimiz avvalambor sug`orish dehqonchiligi, savdo – sotiq, hunarmandchilik bilan bog`liq ekan, urbanizatsiyaning o`tmishi, hozirgi holati va qolaversa uning istiqbolini ham shu nuqtai nazardan qarash to`g`riroqdir. Ana shuni e`tiborga olib, mamlakatimizda qishloq joylarga nisbatan o`tkazilayotgan siyosatning ahamiyatini alohida ta`kidlash joizdir. Qishloqlarda ijtimoiy – iqtisodiy hayotini o`zgartirish borasidagi muhim islohotlar, zamonaviy infrastruktura tizimini shakllantirish, bu joylarga sanoatni olib kirish, aholiga xizmat ko`rsatish sohalarini yaxshilash urbanizatsiya jarayonining o`ziga xos «ichkaridan» rivojlanishini bildiradi, uning milliy va regional xususiyatlarini ifodalaydi. SHu bilan birga urbanizatsiyaning nihoyatda murakkab va serqirrali, ijobiy va ayrim salbiy xususiyatlarga ega bo`lgan ob`ektiv jarayon ekanligini e`tiborga olish zarur. Tabiiyki, murakkab hodisa hech vaqt faqat bita, yagona ko`rsatkich bilan to`la qamrovli aniqlanmaydi. Binobarin, barchaga ma`lum bo`lgan urbanizatsiyaning umumiy demografik ko`rsatkichi bilan (hudud aholisining necha foizi shaharlarga to`g`ri kelishi) qanoatlanish nodurustdir. Shu bois uni shaharlarning katta kichikligi, yirik shaharlar va shahar aglomeratsiyalariga o`xshash murakkab hududiy tizimlar, qishloq – shahar migratsiyasi, jumladan, shaharlar atrofidagi tebranma migratsiya, «qishloq urbanizatsiyasi», qishloq ahlining «shaharchasiga» yashashi kabi ko`rsatkichlar bilan birga baholash lozim. Shularni geografik o`rganishda faqatgina ilmiy adabiyotlar yoki xaritalar kifoya qilmaydi. Buning uchun o`sha shaharlarning mumkin qadar bevosita ko`rish ma`qul. Binobarin, shaharning turli tomonlarini bevosita kuzatish, chor atrofii bilan tanishish vash u asosda uning hududi ko`lami va ichki tafovutlari to`g`risida tasavvur hosil qilmoq zarur. Ayni paytda faqat shaharning o`zini alohida olib qarash, uni yopiq tizim shaklida faraz qilish maqsadga muvofiq bo`lmaydi. Bu esa

mantiqiy jihatdan ham to`g`ri emas. Chunki har qanday shahar o`z atrofisiz, qishloq joylarsiz, mutlaqo ajralgan holda vujudga kelmaydi va rivojlanmaydi. Shaharlar, misli tog` relefidek iqtisodiy xaritada o`ziga xos cho`qqilarni aks ettiradi va bu nuqtalar faqat atrof – muhit, ma`lum hudud davrasidagina yaqqol ko`zga tashlanadi. Ushbu ob`ektiv borliqdan kelib chiqib, shaharlar yoki shahar geografiyasi, ularning barpo bo`lishi, hozirgi kun iva kelajagini atrof joylar bilan birgalikda o`rganiladi. Zero, aynan ana shu hudud imkoniyati, qudrati va salohiyati tufayli bu shahar bo`rtib chiqqan yuksalgan.

Adabiyotlar ro`yxati 1. Алесеев Л.И., Алаев Э.Б. «Социально – экономическая география». Понятийно – терминологический словарь. М:. 1980. 2. Тойн.П., Ньюби.П. «Методы географических наследований». М:. 1977. 3. Манак.Б.А. «Методика экономико – географических наследований». Минск. «Университетское». 1985. 4. Маергойз.И.М. «Методика мелкомасштабных экономико – географических исследований». М:. 1981. 5. Меркушева.Л.А. «География сферы обслуживания населения (теория и метология)». Красноярск. 1989. 6. Алесеев.А.И., Ковалев.С.А., Ткаченко.А.А. «География сферы обслуживания». Калинин. 1988. 7. Soliev. A.S. «Iqtisodiy geografiyaning nazariy va amaliy masalalari». Toshkent. 1999. 8. Iqtisodiy geografiyaning tadqiqot usullari ma`ruzalar matn. Tuzuvchi: o`qit. X.Jumayev 9. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining tadqiqot obyekti va predmeti

Urbanizatsiya (Iqtisodiy geografiya)

Хоразм вилояти

Ўзбекистон ахолиси ўсиши, жойланиши ва мехнат ресурслари

Қоракалпоғистон Республикаси