Ulug‘bekning samarqanddagi ilmiy maktabi va akademiyasi - Fizika - Referatlar

Ulug‘bekning samarqanddagi ilmiy maktabi va akademiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

77 KB

Ko'chirib olish

Ulug‘bekning samarqanddagi ilmiy maktabi va akademiyasi Reja: 1. "Ziji Kuragoniy" haqida 2. Qozizoda Rumiy 3. G‘iyosiddin Jamshid Koshiy 4. Ali Qushchi 5. Abu ja’far Muhammad ibn al-Hasan Nasiriddin Tusiy

Ulug‘bek va uning astronomiya maktabi .Ulug‘bek 1394 yilning 22 martida Amir Temurning Eron va yaqin Osiyo mamlakatlariga qilgan buyuk «besh yillik» yurishi davrida Ozarbayjonning Sultoniya shahrida qoldirgan ugrugida dunyoga keldi. Temur bu yurishda ko‘pincha karvonni xotinlari bilan (o‘ziga yuldosh bo‘ladiganlaridan tashqari) Sultoniyada qoldirardi. 1393/1394 yillardagi karvonning to‘xtatishida, uning 17 yoshli o‘g‘li Shoxruxning xotini, Chig‘atoy zodagoni G‘iyosiddin tarxanning qizi Gavharshod unga o‘g‘il nevara hadya qiladi. Ayni paytda Temurning askarlari Mesopotomiyada (Iroqda) jang qilishardi. 17 aprelda esa Sultoniyadan yetib kelgan chopar, Temurni nabira bilan tabrikladi. Bu xushxabar sabab bo‘lib, Temur Mardin shahri ahliga shafqat qildi va soliq to‘lovidan ozod qildi. Astronom G.Jalolov o‘zining «Sharq adabiyotidan oy kalendari» maqolasida Ulug‘bekning to‘g‘ulishi tarixi bayon qilingan quyidagi ma’lumotlarini keltiradi. Tarixchi Sharafiddin Ali Yazdiy o‘zining «Zafarnoma» asarida Ulug‘bekning to‘g‘ulishi haqida shunday xikoya qiladi: «Tangri, jahon ellarining podshosi Shoxruxga o‘g‘il hadya qiladi. Yangi chaqaloq buyuk, xosildor va sersuv diyorda dunyoga keldi; yangi «mehmon« baxtli yulduz ostida to‘g‘ildi». Keyinroq Sharafiddin Ali Yazdiy Ulug‘bek ning to‘g‘ulishiga bag‘ishlab, maxsus bob yozdi, unda: " Ulug‘bek yakshanba kuni, xijriy 796 yil, jumadul-avval oyining 19 kuni (quyosh-xijriy tavqvimi) ga ko‘ra, it yilining farvardin oyida Sultoniya shahrida dunyoga keldi." Shundan so‘ng quyidagi mazmundagi 8 misra she’r keltiriladi: "Jahon sultoni Shoxruxga, xudo, oy-yuzli shaxzodani sovg‘a qildi, Oy ko‘tarilib, o‘zining eng baland nuqtasiga erishgach, borliqni Sharqda ufqdan ko‘tarilayotgan Quyosh kabi nurafshon etdi. Bilimdon munajjimlar, tug‘ilish vaqtini aniqlashga kirishdilar va bir vaqtning o‘zida ekliptikada va gorizontda yotgan nuqtaning uzunlamasini, boshqacha aytganda, to‘g‘ulish momentida chiqayotgan birinchi uyning (gorizont ustidagi osmonning yarim sferasi 15 darajadan qilib 12 uyga bo‘linadi) uzunlamasini topdilar. Ular qolgan uylarning va sayyoralar o‘rinlarining uzunlamalarini ham aniqladilar. Olingan

ma’lumotlar asosida ajoyib bir qalam yordamida, oppoq qog‘ozga (tug‘ilish momentida) chiqayotgan nuqtaga mos shoxona goroskop (to‘le) chizdilar". Yoshlik yillarida Ulug‘bek ning turli sohalar bo‘yicha bilimlari, saviyasi va dunyoqarashining shakllanishida, shubhasiz, uning ugruk bilan turli mamlakatlarga sayohati, o‘sha davrning bilimdon va madaniyatli ayonlari bilan uzluksiz muloqotda bo‘lishi, bobosi huzurida turli diplomatik uchrashuvlarda ishtirok etishi katta rol o‘ynagan. Ulug‘bek Aflotun, Aristotel, Gipparx, Ariabxata kabi Yunoniston. Misr va Hindiston allomalarining va sharq donishmandlaridan, al-Xorazmiy, al- Farg‘oniy, al-Battoniy, Abul Vafo al-Buzjoniy, Abu Nasr ibn Iroq, al-Farobiy, al- Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Umar Xayyom, Maxmud al-Chag‘miniy hamda Nasriddin Tusiy kabi olimlarning ilmiy meroslaridan keng foydalangani uning so‘nggi yillar ilmiy faoliyatidan yaxshi ko‘rinadi. Ulug‘bekning turli fanlar bo‘yicha bilimining shakllanishida Amir Temir davrida saroyga ishga taklif etilgan ko‘plab forsiy matematiklarning ziyoli va olimlarining ta’siri kuchli bo‘lganini tasdiqlovchi anchagina dalillar mavjud. Ulug‘bekning matematika va astronomiya sohasidagi birinchi o‘qituvchisi Salohiddin Muso ibn Mahmud Qozizoda Rumiy bo‘lgani tarixiy manbalardan, jumladan, V.Bartoldning asarlaridan ma’lum. Ulug‘bekning tibbiyot fanlariga, ayniqsa, astronomiyaga qiziqishida, saroy munajjimlari Mavlono Ahmadning ham xizmati katta, deb taxmin qiladi G.Jalolov. Biroq shularga qaramay, olimlar Ulug‘bekning ilmu nujum bilan bevosita mustaqil shug‘ullanishi, yuqorida eslatganidek, unga amir Shoxmalikning otakalik qilgan davridan so‘ng, ya’ni mamlakatni boshqarishga mustaqil kirishishganidan keyin boshlangan deb xulosa qiladilar. Muhammad Tarag‘ay -Ulug‘bek 15 yoshligidan davlatni boshqara boshlaydi. U ko‘proq ilm, fan bilan shug‘ullangan. 1417 yili Buxoroda, 1420 yili Samarqandda, 1432-33 yili G‘ijduvonda madrasalar qurib, o‘sha davrning oliy bilimgohlarini tashkil qildi. Samarqandda ilmiy maktab barpo

qildi. Bu maktabda o‘sha davrning buyuk olimlari Salohiddin Muso ibn Muhammad ibn Mahmud Qozizoda Rumiy, G‘iyosiddin Jamshid Koshiy, Mirim Chalabiy, Aloviddin Ali ibn Muhammad Qushchi, Abdulam Birjandiy, Bahovuddin Omuliy, Najmiddin Alixon va boshqalar matematika va astronomiya sohasida chuqur va keng ilmiy tadqiqotlar olib borar edilar. Rasadxonani ilmiy maktab yoki akademiya markazi deb qarash mumkin. Akademiya nomini fransuz yozuvchisi ilmiy maktab deb atagan. Bu maktabda : a) o‘nli kasrlar ijod etildi; b) bir hol uchun uchinchi darajali tenglamani yechish; v) sonlardan ixtiyoriy darajali ildiz chiqarishning bir necha usullari; g) YA sonini katta aniqlik bilan aniqlash; d) 1 burchak sinusini katta aniqlik bilan hisoblash; e) yangi zijlar tuzish; j) musbat va manfiy sonlar bilan amallar bajarish kabi masalalar hal etildi. Bu maktab 30 yildan ko‘proq faoliyat ko‘rsatdi. Maktabda tabiiy fanlar ko‘proq o‘qitilar edi. Ulug‘bek rahbarligida bu maktabda Muhammad Xavofiy, Qozizoda Rumiy va G‘iyosiddin Koshiy o‘qitish jarayonini olib borar edilar. Shu maktabda Ali Qushchi, Abdurahmon Jomiy kabi mutafakkir olimlar ta’lim olganlarBu olimlar taklifi bilan Ulug‘bek rahbarligida Samarqand rasadxonasi tashkil etildiki, bu inshoot o‘sha davrdagi eng mukammal ilmiy markazga aylandi. Bu markaz Xitoy, Hindiston va boshqa mamlakatlar bilan ilmiy aloqada edi «Astronomik jadvallar» XU11asrda Yevropada (Oksfordda 1665 yil), 1853 yilda Parijda, Angliyada 15 yil ichida uch marta nashr etildi . - XVII asr boshlarida hind olimi Savoy Joy Singx o‘z vatani Xindistonda shunga o‘xshash rasadxona quradi va Ulug‘bek rasadxonasini ko‘p yillar davomida ko‘p ilmiy ishlar qilganligini alohida ta’kidlaydi. - Rasadxonada «Ziji jadidi Ko‘ragoniy» jadvali 1437 yilda yozib tamomlandi Astronomiyaning nazariy va amaliy masalalariga bagishlangan bu asarda kalendar tuzish bilan bog‘liq masalalar arablar,

yunonlar, Eron, Xitoy va Uygur sanalari, davrlar, yil va oylar, kun va haftalar sanalarining kelib chiqishi, Quyosh va Oyning harakati bayon qilingan. Ulug‘bek ekliptika tekisligining ekvatorga ogmaligini hisoblab o‘zining natijalarini boshqa olimlar natijalari bilan taqqoslaydi (bu ishni Beruniy ham bajargan. Yulduz yilini Ulug‘bek 365 kun 6 soat 10 minut 8 sekund deb hisoblaganda xatolik 1 minutu 2 sekundga teng bo‘lgan.. Ana shunday yulduz yilini hisoblab boshqa olimlar ishlari bilan solishtirgan. 1. Hindlarda 365 kun 6 soat 12 minut 30 sekund 2. Xolleylarda 365 kun 6 soat 11 minut 00 sekund 3. Aristarxda 365 kun 6 soat 10 minut 49 sekund 4. Ibn Qurrada 365 kun 6 soat 9 minut 12 sekund 5. Ulug‘bekda 365 kun 6 soat 10 minut 6 sekund Ulug‘bek 1019 yulduzning koordinatalarini keltirgan. Asarning aniqligi olimlarni hayratda qoldirgan. Bu haqda mashhur Laplas shunday yozgan: «Ulug‘bek - Samarqandda, o‘z3 viloyatining markazida, Tixo Bragegacha mavjud bo‘lib kelgan, eng yaxshi hisoblangan yangi yulduzlar katalogi va astronomik jadvallar tuzdi». «Yangi astronomik jadvallar»dan Yevropa va Amerikada ham foydalanganlar, chunki Ali Qushchi 1471 yilda bu asarni Turkiyaga olib borgan va Turkiya orqali bu asar Yevropaga tarqalgan. Bu asarni 1641 yilda ingliz astronomi Jon Grive, fransuz Sedie 1839 yilda, 1917 yidda amerikalik Eduard Boll Nobellar nashr qildilar. Ulug‘bek 40 yil bu davlatni boshqaradi va o‘g‘li Abdulatif tomonidan 1449 yil 25 oktabrda fojiali qatl etiladi. Samarkand rasadxonasining bosh "teleskopi"- sekstantning dovrug‘i Temuriylar mamlakati xududidan chiqib dunyoga taraldi. Arxeolog V.L.Vyatkin tomonidan topilgan rasadxona qoldiqlarini 1908 yilda o‘rganish bir-biridan 51 sm uzoqlikda joylashgan katta aylana yoyi rasadxonaning bosh instrumenti-sekstant ekanligini ma’lum qildi. Yoy buylab joylashgan marmar plitalarga uyib yozilgan

sonlar esa, kuzatilayotgan yoritkichlarning balandliklarini o‘lchash imkonini beradigan darajalangan shkala ekanligi aniqlandi. Keyingi tadqiqotlar ushbu meridian yoyining radiusi 40,2 m bo‘lganligini tasdiqladi. Sekstant yoyidagi ingichka o‘yiq chiziqlar bilan belgilangan shtrixlar orasi 70,2 sm dan bo‘lib u 1 gradusga to‘g‘ri keladi. 1 minutga to‘g‘ri keladigan sekstant yoyi esa 11,7 mm ni tashkil qiladi. Bosh teleskop yoyining uzunligi salkam 50 m ga teng. Uning janubiy tomonida joylashgan dioptr (tuynuk) ning yer sirtidan ko‘tarilgan uchi 28 m gacha boradi. V.L.Vyatkin qazilmalari, bu ulkan asbobning qoldigi (Qoyaga o‘yilgan chuqurlikdagi qismi) janubiy tomonda yer sathidan 11 m chuqurlikkacha borishi aniqladi. Yoyning ostki chetida 90 gradusli belgi bo‘lib, undan yer sathigacha 45 sm gradusli yoyni tashkil qiladi. Yer sathidan biroz pastda yoy uzilgan joyda 57 gradusli yoy belgisi tushirilgan yoy belgisi topildi. Biroq shunisi qizikki topilgan marmar plitalarda abjad hisobida yoy graduslarining belgilari 57 gradusdan 80 gradusga qadar sonlar harfiy belgilar aylanachalar ichida keltirilgan bo‘lib, yoy minuti va sekundi belgilarini aks ettirgan mis xalqani kiydirish uchun marmar chetida ariqcha ham mavjud bo‘lgani holda 80 gradusdan 90 gradusgacha bo‘lgan 10 darajali yoyda minut va sekund yoylari aks ettirilgan mis plastinkalari uchun ariqchalar yo‘q. Mazkur asbobning yer sathidan ustki qismidagi yoy uzunligi qanday uzunlikda bo‘lganligi xamon muammo bo‘lib, M.YE.Massonning yozishicha yoyning bu qismiga tegishli 19 va 20 dan 21 gacha harfiy belgilar bitilgan plitalar topilgan. Hozirga qadar 27 gradusdan 57 gradusgacha sonlar bitilgan plitalar topilganicha yo‘q. 19 gradusdan so‘ng 0 gradusgacha xususida shuni aytish mumkinki, asbob yoyining bu qismi aniq bo‘lganligini tasdiqlovchi biror dalil topilganicha yo‘q. Samarqand sharoitida osmon ekvatorining gorizontga og‘maligi 50 gradus atrofida. Quyoshning kurinma yo‘li tekisligining osmon ekvatoriga og‘maligi 23 gradus 26 minut bo‘lganidan Samarqandda Quyoshning balandligi yil davomida 26,5 gradusdan 73,5 gradusga qadar (tush paytida) o‘zgaradi. Oy orbitasi tekisligining ekliptikaga og‘maligi 5 gradus 9 minutligini etiborga olsak

Samarqandda Oyning balandligi 21,5 gradusdan 78,5 gradusgacha (kulminatsiyasida) o‘zgarishi ma’lum bo‘ladi. Sayyoralardan Utorud (Merkuriy) orbitasi tekisligining ekliptika tekisligiga og‘maligi 7 gradusni tashkil qiladi. Binobarin Samarkand osmonida uning balandligi 19,5 gradusdan 80,5 gradusgacha o‘zgaradi. Bundan ko‘rinadiki Samarqand osmonida Quyosh, Oy va boshqa sayyoralarni kuzatish uchun sekstant yoyining 19 gradusdan 0 gradusgacha qismining bo‘lishiga zarurat yo‘q ekan. Ulug‘bek rasadxonasi bosh instrumenti yoyining darajalangan, ya’ni 19 gradusdan 80 gradusgacha bo‘lgan ishchi qismi aylana uzunligining taxminan 6 dan 1 qismi ekanligini e’tiborga olib uni sekstant bo‘lgan deyish mumkin . "Ziji Kuragoniy" haqida O‘rta asrda ishga tushgan barcha rasadxonalar o‘z oldiga Quyosh, Oy va oddiy ko‘z bilan ko‘rish mumkin bo‘lgan 5 ta sayyoraning yulduzlar fonidagi harakatlarini o‘rganish; astronomik kuzatishlar asosida astronomik doimiyliklarning qiymatlarini hisoblab topish; mazkur yoritkichlarning o‘rinlarini vaqt bo‘yicha aks ettirish; shuningdek Quyosh yoki Oy ta kvimlariga tegishli jadvallar va boshqa yordamchi astronomik jadvallarni hisoblash, yulduzlarning koordianatalari, ayrim yirik shaharlarning geografik koordianatalarini aniqlab, ularni jadvalda aks ettirish kabi vazifalarni qo‘yardi. Binobarin o‘rta asr rasadxonlari faoliyatining katta qismi olingan kuzatish materiallari asosida jadvallar tuzishga sarfladi. Mazkur jadvallar odatda "zij" deb yuritilar edi. Fors olimlarining qo‘lyozmalarida bu atama VII asrdan boshlab uchraydi. Xususan Muhammad al-Xorazmiy o‘zining asosiy astronomik asarini Bag‘dod xalifi Ma’munga bag‘ishlab "Zij al-Ma’muniy", Umar Xayyom Isfaxon sultoni Malikshoxga bag‘ishlab "Zij al-Malikshoxiy", N.Tusiy Xulaguxonga bag‘ishlab "Ziji Ilxoniy", G‘iyosiddin Koshiy esa Ulug‘bekning otasi Shoxruxga bag‘ishlab "ziji Xaqoniy" deb atagan edi. Ulug‘bek rasdxonasi faoliyatining maxsuli "Ziji jadidi Kuragoniy" nomi bilan dunyoga tanildi.

"Ziji jadidi Kuragoniy" so‘z boshidan, nazariy qismdan va jadvallardan tashkil topgan bo‘lib jami 430 sahifani tashkil etadi. "Zij"ning jadvallarsiz matnli qismi 60 sahifani, qolgan 370 sahifasi esa astronomik, triogometrik, geografik va astrolyogik jadvallardan tashkil topgan. So‘z boshi atigi 2 sahifadan iborat bo‘lib, unda rasadxonaning tashkil qilinishi va "zij"ni tayyorlashda ishtirok etgan olimlar haqida gap boradi. Nazariy qism esa 4 bo‘limdan (maqoladan) iborat bo‘lib, birinchi bo‘lim o‘sha paytda asosiy taqvimlardan hisoblangan xijriy, Yezdigerd, Jaloliy (U. Xayyom asos solgan). Xitoy va uyg‘ur taqvimlari hamda ularning biridan ikkinchisiga o‘tish haqidagi hisob-kitoblarni o‘z ichiga oladi. Ikkinchi bo‘lim sferik va amaliy astronomiya masalalalridan tarkib topib yoritkichlarning azimutlarini, Makkaga tomon yo‘nalishni aniqlashni hamda yerda aholi punktlarining geografik uzunlama va kenglamalarini hisoblaash usullarini bayon qiladi. Uchinchi bo‘lim Quyosh, Oy va boshqa sayyoralarning harakat nazariyalariga bag‘ishlangan bo‘lib, ularning astronomik uzunlama va kenglama bo‘yicha o‘rinlarini aniqlash va u bilan bog‘lik hodisalar xususan Quyosh va Oy tutilishlari haqida gap boradi. To‘rtinchi bo‘lim esa uncha katta bo‘lmay, "Boshqa astronomik ishlar haqida"gi ma’lumotlarga, jumladan bir necha sahifasi astrolyogiyaga oid jadvallar tuzishga bag‘ishlangan. 430 sahifali "Ziji Kuragoniy"ning atigi 5 foizi yulduzlar jadvalini tashkil qiladi. Ma’lumki Samarqand olimlari o‘z oldilariga Quyosh, Oy va sayyoralarni sistemalar asosida astronomiyaning doimiyliklarini-ekliptikaning ekvatorga og‘ish burchagini, yillik pretsessiya kattaligini, yulduz yilining uzunligi va shu kabi boshqa kattaliklarning aniq qiymatlarini topish vazifalarini qo‘ygan edilar. "Zij" jadvallaring qariiyb 80 foizi Kuyosh, Oy va sayyoralarga bag‘ishlangan. Turli astronmik hodisalar ayniqsa Quyosh va Oy tutilishlarini oldindan aniqlash maqsadida mazkur tutilishlar kuzatiladigan shaharlarning koordinatlarini aniqlash zarurati to‘g‘iladi. "Zij"da 247 shahar va aholi punktlarining koordinatlari keltirilgan. Ulardan qanchasi bevosita Samarqandda

aniqlanganligini aytish qiyin, chunki ularning ko‘pchiligi N.Tusiyning "Ziji Ilhoniy"sida ham keltirilgan. "Ziji Kuragoniy"ning nazariy qismi G‘iyosiddin Koshiy tomonidan dastlab fors tilida so‘ngra arab tilida yozilganligini ma’lum qiladi sharqshunos olim G.Jalolov. Arab tilida yozilgan "Zij"ning oxirgi sahifasida: "Ko‘chirishni...Samarqandda rasadxonasi bo‘lgan Ulug‘bek sultonning o‘g‘li mavlono Sulton yakunladi. Ulamolaring ulamosi bizning Ash-shayximiz ulug‘ as-Said G‘iyosiddin Jamshidning arabcha "Ziji"ning nushasiga yangi rasadxona egasining nabirasi muharrirlik qilgan",-deb yozilgan. Rasadxona, G‘iyosiddin Koshiy va Qozizoda Rumiy vafotidan so‘ng Ali Qushchi rahbarligida to 1447-48 yillarga qadar faoliyat ko‘rsatganidan darak beruvchi dalillar mavjud. Qozizoda Rumiy Ulug‘bekning matematika va astronomiya sohalari bo‘yicha birinchi ustozlaridan hisoblangan Rumiy Kichik Osiyening, yan’i Rumning Burs shahrida 1360 yillarda qozi oilasida dunyoga kelgan. O‘z yurtida astronomiya va matematikadan yetarlicha keng bilimga erishgan. Rumiy Xurosondalik kezlarida markazi Samarqand bo‘lgan Movarounnahrda matematikaning rivojlanganligi haqida eshitib Samarqandga yo‘l oladi. Mashhur «Asar al-Boqiya»ning muallifi solih Zokiyning ma’lum qilishicha, Rumiy Samarqandga X1V asrning oxirgi o‘n yilligida kelgan. Tarixchi Vasifiy Rumiyning ma’lum qilishicha, Rumiyning ma’lumoti haqida shunday hikoya qiladi. Uning yozishicha, Ulug‘bek madrasasining birinchi mudarrisi mavlono Muhammad Xavofiy bo‘lgan Madrasa qurilishining yakunlanishi arafasida, Ulug‘bek madrasaga kim mudarrislik qilishi haqida so‘rashganda, u «...barcha fanlar bo‘yicha yetarli ma’lumotga ega bo‘lgan kishini izlaymiz», - deb jovob bergan.

Qozizoda Rumiy Samarqandda Ulug‘bekning bobosi Temur saroyida astronom bo‘lib ishlagan mavlono Ahmaddan dars olib, o‘zining ilmu nujum bo‘yicha oldindan erishgan bilimlarini to‘ldirgan. Xijriy yil hisobi bilan 808 yil (1405-1406 yillar)da "Ajab al-Mandur fi axbori Temur" ("Temur haqida qiziqarli xabarlar") kitobining muallifi Ibn Arabshoxga o‘zi tuzgan va sayyoralarning xolatlarini aks qilgan 200 ta jadvali haqida yozgani ma’lum. Ayrim tarixiy manbalarga ko‘ra, Rumiy 1420 yillardayoq Ulug‘bek madrasasining matematika va astronomiya shu’basiga rahbarlik qilgan. 30- yillarning boshlarida uning ma’ruzalarini eshitish uchun Alisher Navoiyning ustozi yosh Abduraxmon Jomiy tashrif buyurganini ham tarixiy manbalar ma’lum qiladi. Mashg‘ulotlarning asosiy predmeti qilib Rumiy X11–X111asrlarda o‘tgan xorazmlik mashhur riyoziyotchi, astronom va vrach Mahmud ibn Muhammad ibn Umar al-Chagminiyning "Al-Mulaxxas fil-xay’a" ("Astronomiyaning qisqacha bayoni") asariga o‘zi yozgan sharhlarni olgan edi. Rumiyga «Aflotuni zamon» taxallusi ham qo‘yilgan edi va Ulug‘bekka ta’lim bergan ustozi edi. Ali Qushchi va Mirim Chalabiylar Rumiyning eng iste’dodli shogirdlaridan edi. Rumiyning asosiy ishlari : - «Arifmetika haqida risola» fors-tojik tilida yozilgan o‘quv qo‘llanma bo‘lib, qo‘l yozmasi Mashhad (Eron) va Istambul (Turkiya) kutubxonalarida bor; - «Sinus haqida risola» kitobida bir gradusli burchak sinusini hisoblash usulini beradi; - «Sinus choragi haqida risola», «Taftazoniy astronomik asariga sharhlar»ni fors-tojik tilida yozadi. - «Asosiy jumlalar» kitobida shunday nom bilan yozilgan Shamsiddin Samarqandiyning asariga sharhlar yozadi, Evklidning beshinchi postulatini isbotlamoqchi bo‘ladi; - «Astronomiyaga doir» kitobida Muhammad ibn Umar Chag‘miniy tomonidan yozilgan kitobga sharhlar yozadi;

Rumiyning "Sharx al-Chagmaniy"dan tashqari ""Al-Majistiy"ning bayoniga sharh", "Astronomiya fani haqida risola", "Astronomiya va geometriya haqida risola" va "Arifmetika haqida risola" kabi asarlari bizgacha yetib kelgan bo‘lib, bu asarlarning ko‘pchiligi Istambul, Berlin, London, Texron va Sankt-Peterburg kutubxonalarida hozirgacha saqlanadi. Rumiy 1437 yili vafot etdi va Shohizinda maqbarasiga dafn etildi . G‘iyosiddin Jamshid Koshiy Ulug‘bek saroyining ikkinchi buyuk allomasi G‘iyosiddin Jamshid Ibn Ma’sud Ibn Mahmud al-Koshiy bo‘lib, u Koshon (Eron) da tug‘ilgan. Bu ulka Temur tomonidan 1387 yilda zabt etilgan edi. G‘iyosiddin Jamshid Samarqandga Koshondan tashrif buyurgan. Koshonda yaxshi ta’lim olib, Iroqning ko‘p shaharlarini kezgan va Samarqandga kelgunga qadar riyoziyot va astranomiyadan yetarlicha ma’lumotga erishgani, uning bu sohalar bo‘yicha yozgan asarlaridan ma’lum bo‘ladi. 1408, 1409 va 1410 yillarda ro‘y bergan Oy tutilishlarini kuzatib, ularning tafsilotlarini olimning Shoxrux (Ulug‘bekning otasi) ga bag‘ishlab 1414 yilda bitgan «Ziji Xakoniy» «Ziji Elxoniy» asarida keltirilgan. Shundan sharqshunos akademik Bartold, Koshiy Xirotda Shoxruxning saroyida ham ishlagan bo‘lsa kerak, deb taxmin qiladi. Mazkur Oy tutilishining haqiqatdan ro‘y berganligi nemis astranomi T.Oppolserning «Tutilishlar kanoni» (1887 yili chop etilgan) kitobi tasdiqlaydi. Koshiy astronomiyaga doir 10 ta, matematikaga doir 3 ta ilmiy ish yozgan : - «Haqqoniy astronomiya jadvallari» (1413) asarini N. Tusiyning «Elxoniy jadvallari» kitobi asosida yozadi. Asar fors-tojik tilida yozilgan bo‘lib, Mashhad va Istambul kutubxonalarida saklangan. - «Osmon narvoni», «Vatar va sinus haqida risola», «Usturlob yasash haqida risola», «Aylana uzunligining diametriga nisbati» (1424) kitoblarini arab va fors-tojik tillarida yozdi. Bulardan tashkari Koshiyning ikkita yirik asari bor:

- «Miftohul hisob», ya’ni «Arifmetikaning kaliti» asari. Bu asar o‘rta asr elementar matematika ensiklopediyasi hisoblanadi. 1427 yilda yozilgan bu kitob bir necha asr davomida Sharq mamlakatlarida talabalar uchun matematikadan asosiy o‘qish kitobi bo‘lib xizmat qildi. Xozircha bu kitobning 7 ta qo‘l yozmasi Sankt Peterburg, Berlin, London va Parij kutubxonalarida saqlanmokda. Koshi birinchi bo‘lib o‘nli kaerlar nazariyasini asoslab bergan olimdir. Evropada o‘nli kaerlar nazariyasi 150 yil keyin Simon Stevin (1548- 1620) tomonidan ishlab chiqilgan. Koshiy va N. Tusiylar Nyuton binomini Nyutondan oldinroq o‘zlarining ilmiy ishlarida bayon etganlar. - 1424 yilda Samarqandda Koshiy «Aylana haqida risola» nomli ikkinchi ilmiy ishini yozdi. Bu ish Istambulning harbiy muzeyida saqlanmoqda. Nemis olimi bu ishni 1953 yilda nashr qildi. Bu kitob 10 bo‘lim va xulosadan iborat. «Vatar va sinus haqida» Koshiy tomonidan berilgan usullar Ulug‘bek ilmiy maktabining a’zolari Rumiy, Mirim Chalabiy va Birjandiylarning ilmiy ishlarida ham bor. Qozizoda Rumiy bir gradus sinusini hisoblash masalasi Koshi tomonidan birinchi marta berilganligini va juda aniq ekanligini ta’kidlaydi. Qozizoda Rumiy rasadxonaning ikkinchi rahbari Jamshid Koshiyga juda yuqori baho berib shunday deydi: "Mening faxrli ukam, davrimizning nodiri ... al- Koshiy nomi bilan dongi ketgan G‘iyosiddin Jamshid ibn Ma’sud xandasa va aljabrning ba’zi teoremalariga tayangan holda sinus 1 darajaning qiymatini aniq hisoblash usulini ixtiro qildi". Bu masalani hal qilish uchun ilgari ko‘p olimlar kirishganlar, biroq udda qilolmaganlar. "Ziji Kuragoniy"ning so‘z boshisida Koshiyga shunday ta’rif berilgan: " G‘iyosiddin olimlar dunyosining faxri, u fan asoslarini takomillashtirdi, murakkab masalalarni hal qildi, bu janob olamni aks qilgan oynai jahon edi". Koshiyning Samarqand rasadxonasida o‘tkazgan astronomik kuzatishlari, «Ziji Kuragoniy»dan joy olgan jadvallar, kuzatish natijalarida aks qilgandan tashqari, astronomiya va matematikadan e’lon qilgan 19 ta risolasining mazmunidan ham o‘rin olgan. Bu asarlarining ro‘yxati G.P.Matviyevskaya va

B.A.Rozenfeldlarning «Matematiki i astronomi musulmanskogo srednevekovya» (M., «Nauka», 1983) kitobida keltirgan. Bu asarlar ichida «Arifmetikaga kalit», «Bir gradus sinusining aniqlash haqida risola», Shoxruxga bag‘ishlangan «Xaqon ziji», «Elxon ziji»ning takomillashganidir, «Koshiy ziji», «Astronomiya haqida risola», «Astranomiya fanining qisqacha bayoni» risolalari uning nomini jahonga tanitdi. G‘iyosiddin Koshiyning vafot etgan yili aniq emas. Sharqshunos X.Zuter (1848-1922) uzining «Arabskiye matematiki i astronomi i ix turdi» maqolasida Koshiyning o‘limi xijriy yil hisobida 840 yillar atrofida (yani taxminan, 1434 yilda) ro‘y bergan deb taxmin qiladi. Sharqshunos B.Rozenfed Koshiy 1429 yilda vafot qilgan deb yozadi. Astronom G.Jalolov esa nemis olimi sharqshunos Brokkelman fikriga qo‘shilib, Koshiy 1440 yillarning boshida olamda o‘tgan, deb ma’lum qiladi. Ali Qushchi Malumki, Koshiyning vafotidan so‘ng ko‘p o‘tmay Qozida Rumiy ham vafot qildi. Shundan so‘ng Ulug‘bek rasadxona boshlig‘i qilib Ali Qushchini tayinlaydi. U haqida «Ziji Kuragoniy»ning so‘z boshida shunday so‘zlar yozilgan: «Yoshlikning gullagan va navqiron davrini o‘tayotgan Ali ibn Muhammad al- Qushchi fan va bilimning jang maydonida xuddi qilichdek o‘tkir, uning ilmiy ishlarga rahbarlik qila olishga ishonch shu qadar kuchliki, u haqda gapirib, Ali Qushchining shuhrati, yaqin vaqt ichida, o‘z mamlakatimiz va dunyoning boshqa qisimlari bo‘ylab keng taraladi, deb bemalol aytish mumkin». Olimning to‘la ismi sharifi Alouddin Ali ibn Muhammad al-Qushchi bo‘lgan. Ali Qushchi taxminan 1402 yilda Samarqandda to‘g‘ilib, yoshligida Ulug‘bekning tarbiyasida bo‘lgan va unda astronomiyaga qiziqish uyg‘otishda ustozning roli katta bo‘lgan. Ali ibn Muhammadga «Qushchi» taxallusi berilishining boisi dastlab u saroyda ovchi (burgut ovlovchi) lavozimida ishlaganidan deb ma’lum

qiladi tarixiy manbalar. Ulug‘bek uni o‘ziga yaqin olib «o‘g‘lim» deb atagan. Astronomiyaga katta qiziqish bildirib, rasadxona ishlay boshlagach, vaqt o‘tishi bilan u Ulug‘bekning ilmiy hamkoridan yaqin do‘stiga aylangan. Karmanada qo‘shimcha ta’lim olib qaytgach, o‘z ishiga sadoqat bilan kirishib, Ulug‘bekning ishonchli shogirdi va yordamchisi bo‘lib qolgan. Astronomik kuzatishlarga moxirligi va chuqur bilimi evaziga «o‘z davrining Bitlimusi (Ptolemeyi)» degan taxallus olgan. - «Hisob risolasi» va «Astronomiya risolasi» degan ilmiy risolalarni yozdi (1474 y). Bu asar Hind arifmetikasi (o‘nlik sistemasi), astronomlar arifmetikasi (oltmishlik sistema) va geometriyadan tuzilgan bo‘lib, Osiyo mamlakatlarida o‘quv qo‘llanma bo‘lib xizmat qilgan; - «Kaerlar haqida risola» kitobida kaerlar bilan matematik amallarni bajarish haqida yozadi; - matematik amallarni bajarish va tekshirish qoidalarini ishlab chiqqan; - Ali Qushchi «AL-Muhammadiya» kitobining kirish qismida «Har bir son musbat va manfiy bo‘ladi» deb boshlab, musbat va manfiy sonlar haqida yozadi; - uchburchak va doira sirt yuzini topish formulalarini chiqaradi; - «Astronomiyaga oid risola» kitobida oldin matematik (geometrik) tushunchalar haqida yozib kitobning keyingi qismida moddalar to‘rt unsur: o‘t, havo, suv va tuprokdan tuzilgan, deb ta’lim beradi; - Yulduz va sayyoralar harakatlari, perigey (past) va apogey (yuqori) masofalari, Quyoshdan uzoqligi, o‘rni haqida jadval tuzadi. Quyosh va Oy tutilishlarini hisoblaydi; - Ulug‘bek vafotidan keyin 15 ming jild kitobdan tuzilgan kutubxonani Ali Qushchi boshqargan. Rivoyatlarga qaraganda bu kitoblarning bir qismi Hazrat Bashar qishlogidagi (Samarqand viloyati) tepalikka yashirilgan. Ayrim tarixchilar, jumladan, akademik V.Bartold ham Ulug‘bek vafotidan (1449 yil) so‘ng rasadxona o‘z faoliyatini to‘xtatdi, xususan Ali Qushchi ham

Samarqandni tashlab ketdi, deb yozadilar. Biroq astronom G.Jalolov Samarqand rasadxonasi xodimlarning faoliyatini ko‘p yillar tadqiq qilib, o‘zining "Samarqand rasadxonasi astronomlarining ayrim e’tiborga loyiq fikrlari" maqolasida Ali Qushchi Ulug‘bek vafotidan keyin uzoq yillar Temurning evarasi, Samarqand xokimi Abdusaid Mirzoning davrida ham rasadxona ilmiy ishlarini davom ettirganini va Abdusaid Mirzoga bag‘ishlab "Sharx at-Tajrid al-Kalom" asarini yozganini ma’lum qiladi. Abduraxmon Jomiyning shogirdi Jomiy tarjimai xolining mualifi Abdalvosi an–Nizomiy ham "Makomati madlaviy Jomiy" asarida, Ali Qushchi Xirotda Jomiy bilan uchrashib suhbat qurgani va suhbatda Ali Qushchi astranomiya bo‘yicha bir necha asarlar va sharxlar yozish rejasi borligining shuningdek Rumga ko‘chish niyati borligini ma’lum qiladi. Jomiy Ali Qushchiga keksaygan paytida bunday uzoq safarga otlanishiga e’tiroz bildirgan. Biroq Qushchi o‘z fikridan qaytmagan. "Uzoq yo‘l yurib Ali Qushchi Rumgacha yetib bordi biroq shundan so‘ng ko‘p vaqt o‘tmay, Xirotga uning o‘limi haqida xabar yetib keldi",- deb yozdi Abdalvosi an-Nizomiy. Shunday qilib, tarixiy manbalar Ali Qushchining 1474 yilda Istambulda vafot qilganligi va Abo Ayyub Ansoriy mozoriga dafn etilganidan dalolat beradi. Ali Qushchi "Astranomiya ilmi haqida risola", "Geometrik masalalar va astronomiya", ""Ulug‘bek ziji"ga sharh", "Samo pog‘onalari", "Astronomiyadan bosh (katta ) xulosa" kabi astronomik va turk sultoni Muhammad II ga bag‘ishlangan "Arifmetikadan Muhammad risolasi", "Arifmetikaning qaymog‘i", "Geometriya haqida risola", "Arifmetik qoidalar va geometriya haqida kursatmalar risolasi" kabi matematik asarlarining va "Xitoynoma" deyluvchi tarixiy asarning muallifidir. Mirim Chalabiy, Husayn Birjandiy, Bahovaddin Omuliy, Najmiddin- Alixon kabi Ali Qushchining boshqa shogirdlari ham ustoz ishlarini davom ettirib, ilmiy maktab ishlariga sharhlar yozib, yangi kashfiyotlar qildilar va asarlar yozdilar ; Abu ja’far Muhammad ibn al-Hasan Nasiriddin Tusiy 1201 yilda Tus shahrida (Sharqiy Eron-Xurosonda joylashgan) tugildi. Tus shahri o‘sha vaqtda fan va madaniyat markazi edi. Shu yerda Ibn Sinoning

shogirdlari Kamoliddin Muso ibn Yunusning rahbarligida Tusiy ma’lumot oldi. Chingizxonning nabirasi Xulaguxon Ko‘histonni bosib olib Tusiyni o‘ziga ilmiy ishlar buyicha maslahatchi qilib tayinladi. Tusiy taklifi bilan Maroga shaxriga rasadxona quriladi va Tusiy unga rahbar bo‘ladi. Rasadxona zamonaviy asboblar va o‘sha vaqtdagi mashxur ilmiy xodimlardan tashkil topdi. Tusiy ishlari, aniqrogi Tusiy rahbarligida bajarilgan ilmiy ishlar quyidagidan iborat : - Astronomik kuzatishlar asosida ««Elxon jadvallari» («Zijji Elxoniy») tuzildi; - Evklidning «Negizlar», «Optika», Arximedning «Doirani o‘lchash haqida», «Shar va silindr haqida», Ptolomeyning «Almagest», Apolloniyning «Konus kesimlari» asarlarini tarjima qilib, ularga sharh yozdi. Ibn Sinoning «Ishorat» asariga ham sharh yozgan. - Tusiy 40 dan ko‘proq ilmiy asar yozgan bo‘lib ulardan «To‘liq to‘rt tomonlik haqida» (Shaklul-kita), «Kavondul-handasa», «Yorug‘likning akslanishi va sinishi», «Qimmatbaho toshlar haqida kitob», «Meditsina qonunlari» diqqatga sazovordir; - Falsafa va mantiqqa doyr 50 ga yaqin ilmiy ishlar yozgan. Hozir dunyo kutubxonalarida uning 76 dan ortiq ilmiy ishlari mavjud; - «Evklidning negizlar kitobiga sharhlar» nomli kitob Uqlidis tahriri ostida yozildi. Kitobda Tusiy parallel to‘g‘ri chiziqlar nazariyasi taraqqiyotida birinchi bo‘lib, beshinchi postulatni uchburchak ichki burchaklari yig‘indisi bilan bog‘laydi. - Abul-Vafo (940-998) sekans va kosekans funksiyalari va Xorazmiy kiritgan tangens chizigidan foydalanib trigonometrik jadval tuzdi. Tusiy bu ilmiy ma’lumotlardan foydalanib trigonometriyani aloxida fan shaklida astronomiyadan ajratdi. - Sferik trigonometriyadagi sferik uchburchakalar tomonlari va burchaklari orasidagi munosabatni ifodaladi, sharhlar yozdi, ey kosinusi, tangensi, kotangensi, sekansi va kosekansi tushunchalarini kiritdi.

- «Taxta va tuproq yordamida arifmetikadan to‘plam» kitobida arifmetik to‘rt amallar, darajaga ko‘tarish va ildizdan chiqarish amallari yangi va sodda hind usulida ishlab chiqilgan. Bunda Nasafiy, Koshiy va boshqa olimlar ishidan foydalangan. Ozarbayjonlik buyuk olim Nasiriddin Tusiy fizika-matematika sohasida ishlagan buyuk alloma hisoblanadi.

O'xshashlar

Elektrodinamikani o`rganishning ilmiy-uslubiy asoslari

XIX asrning oxiri va XX asrning boshlaridagi ilmiy revolyusiya. Zamonaviy fizikaning yuzaga kelish tarixi va uning asosiy yo’nalishlari

O’zbekistonda fizik tadqiqotlar va fizika ta’limining shakllanishi va rivojlanish tarixi

Koinot fizikasi

Ulug`bekning astronomiya sohasida olib borgan tadqiqot ishlari. O`zbekistonda fizika va astronomiya fanlarining taraqqiyoti