XIX asrning oxiri va XX asrning boshlaridagi ilmiy revolyusiya. Zamonaviy fizikaning yuzaga kelish tarixi va uning asosiy yo’nalishlari - Fizika - Referatlar

XIX asrning oxiri va XX asrning boshlaridagi ilmiy revolyusiya. Zamonaviy fizikaning yuzaga kelish tarixi va uning asosiy yo’nalishlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

302 KB

Ko'chirib olish

XIX asrning oxiri va XX asrning boshlaridagi ilmiy revolyusiya. Zamonaviy fizikaning yuzaga kelish tarixi va uning asosiy yo’nalishlari Reja: 1. Vilgelm Konrad Rentgen (1845 - 1923) . 2. Albert Eynshteyn (1879-1955) 3. Maks Karl Ernst Lyudvig Plank (1858-1947) 4. Zamonaviy fizikaning yuzaga kelish tarixi. 5. Mariya Sklodovskaya-Kyuri (1867 - 1934). 6. NILS XENRIK DAVID BOR (1885 — 1962

XIX asrning ikkinchi yarmida Evropada va Amerikada kapitalizmning rivojlanib, o’zining yuqori fazasi imperializmga o’tish paytiga to’g`ri keldi. O’sha paytlarda eng rivojlangan kapitalistik mamlakatlardan biri Angliya bo’lib, unga iqtisodiy jihatdan Germaniya qo’shildi. Germaniya va AQSh iqtisodiy rivojlanishdan XIX asrning oxirida Angliyani quvib o’tib, AQSh jahonda iqtisodiy rivojlanishda birinchi o’ringa chiqib oldi. 1861 yilda Rossiyada o’tkazilgan reforma uni ham kapitalizmga yo’l tutishiga olib keldi, jamiyat formastiyalarini bunday o’zgarishi, iqtisodiy rivojlanishda fanni roli katta bo’ldi. XIX yilning ikkinchi yarmida fizikaning eng rivojlangan sohalaridan biri bu teplotexnika va elektrotexnika sohasiga to’g`ri keladi. Bug` mashinalari sanoatning asosiy dvigatellaridan biri bo’lib keldi. Bug`ning 1, 2, 3 marta kengaytirish yo’llari izlana boshlandi. Poroxning portlishidan dvigatel yaratish niyati, XIX asrning birinchi yarmida ichki yonar dvigateli ixtiro qilindi. 1890 yillari nemis injeneri Dizel tomonidan gazning yuqori bosimda qizitish natijasida o’z-o’zidan yonadigan dizel dvigatelini yaratdi. 1880 yillari 3-davr dvigatellar bug` trubinalari ixtiro qilindi. Birinchi bug` trubinalarini shveystariyalik injener Laval va angliyalik ixtirochi Parsons bir paytda ixtiro qilib ishlab chiqarishga taqdim etishdi. Fizikada, termodinamikada yangi qonuniyatlarining ochilishi teplotexnikani rivojlanishiga olib kelib, endi fanda ko’prok injenerlik ixtirolariga talab ortib bordi ichki yonar dvigatellari, Issiqlik mashinalari, par trubinalarini ishlash, teplotexnika bo’limini rivojlanishining maxsulidir. XIX asrning boshlarida fizikaning elektrotexnika bo’limini rivojlanishi yuksala berdi. Elektrotexnikani rivojlanishi elektrotelegrafda muhim rol o’ynadi. 60-70 yillarda telegraf va telefon aloqalarini yo’li quyilishi, elektrodinamikani rivojlanishida muxim bosqich bo’ldi. Elektrodinamikaning rivojlanishi elektr tebranishlarini ochilishida muxim rol o’ynab, V.Tomson tomonidan elektr tebranishlarni ixtiro qilinishi elektrotexnikaning rivojlanishida asos bo’ldi. Elektr tebranishlar elektr priborlar, elektr o’lchagich asboblarni rivojlantirishga olib keldi, elektr o’tkazgichlar ixtiro qilina boshlandi. 1876 yilda

Pavel Nikolaevich Yablochkov tomonidan, Yablochkov shami qaysiki yorug`lik beruvchi elektr energiyasini foydalanish yo’lidagi birinchi qadam bo’lib, Evropa, Amerika, Osiyoda «Rus yoruti» nomi bilan mashhur bo’lgan. Rus ixtirochisi Aleksandr Nikolaevich Lodigin 1847-1923) tomonidan 1873 yili birinchi marta Peterburg kuchalarini Lodaginning chug`lanma lampalari yorita boshladi.1874 yili Lodigin o’zining ixtirosi uchun fanlar Akademiyasining Lomonosov mukofatiga sazovor bo’lgan. Amerikalik ixtirochi Tomas Alva Edison (1847- 1931) elektr yoritgichlar bilan shug`ulanib, 1879 yili muvoffaqiyatli va ancha effektiv cho’g`lanma lampa ixtiro etdi. Cho’g`lanma lampalardagi vakuum fizikannig vakuumli texnikasida katta rol o’ynab, modda tuzilishining elektron nazariyasini rivojlanishida muhim rol tutgan. Taniqli fizik J.J.Tomson shunday degan edi: «Agar fan sanoaga yordam bergan bo’lsa, sanoat ham fanning rivojlanishiga munosib hissa qo’shdi». XIX asrning oxirida fizika tarixida birinchi prinstipial yanginiklar yaratildi. Qaysiki buni fizikadagi ilmiy revolyusiya deyish mumkin edi. 1. Elektronning ixtiro etilishi va uning massasini tezlikka bog`liqligi bo’ldi 2. Radioaktivlikning ochilishi. 3. Fotoeffekt va uning qonunlari. 4. Rentgen nurlari. 1895 yili Vilgelm Rentgen (1845-1923) tomonidan ochilgan yorug`lik nuri keyinchalik rentgen nuri nomi bilan mashhur bo’lib ketdi. Vilgelm Konrad Rentgen (1845 - 1923) . Vilgelm Konrad Rentgen german-niderland chegarasi yaqinidagi kichkina nemis shahri Lennepeda tug`ilgan. Oilasi ko’chib borgan Niderlandiyaiing Utrext shahridagi real bilim yurtida o’qiydi. Oliy ma’lumot olish uchun u Shveysariyadagi Syurix shaxriga borib, Syurix politexnikumining mashinasozlik fakultetiga kiradi. U erda Rentgen injenerlik fanlarini o’rganadi. Lekin uni fizika tobora ko’proq o’ziga jalb qiladi, u bu fanga butun umrini bag`ishlashga qaror qiladi. Rentgen fizika professori bo’ladi va Germaniyaning bir qator universitetlarida dars beradi. Uning sevgan mashg`uloti

fizikaga doir eksperimentlar edi. Tajribalarning puxta o’ylanganligi, o’lchashlarning aniqligi va hatolarni sinchiklab analiz qilishda unga teng keladigan kishi kam edi. Olim juda ko’p tadqiqotlar, jumladan, molekulyar fizika, kristallofizika va elektrodinamika uchun favqkulodda muhim bo’lgan tadqiqotlarni bajargan. Masalan, 1890 yilda u birinchi bo’lib to’g`ridan-to’g`ri tajriba yo’li bilan harakatlanuvchi zaryadlar magnit maydoni vujudga keltirishini isbotladi. Lekin hozir rentgen nurlari deb ataluvchi yangi tipdagi nurlar mashhur kashfiyoti olimga olamshumul shuxrat keltirdi. Bu voqea l895 yilning noyabr oyida Rentgen rektor bo’lgan Vyursburg universitetida sodir bo’ldi. Ayni fizik- eksperimentatorga hos kamyob talant, sinchkovlik va hamma masalada aniqlikka erishish qat’iy hoidasi Rentgenda bu hodisani kashf qilish imkonini berdi. Vaholanki o’shanday asboblar bilan tajribalar o’tkazgan uning ko’p ham-kasblari ko’p yillar davomida «qo’l ostida» bulgan bu hodisani ocha olmagan edi. O’sha vaqtdagi hech bir ilmiy kashfiyot Vyursburg professori tomonidan devorlardan o’tib keta oladigan va ko’rinmas narsani ko’rinadigan qilaoladigan nurlarning kashf qilinishi singari ulkan va umumiy qiziqish paydo qilmagan edi. 1901 yilda Rentgen fizika bo’yicha Nobel mukofotini olgan birinchi olim bo’ldi. Dunyoga mashhur bo’lishiga qaramasdan u hammavaqt avvalgidek o’ychan eksperimentator va juda kamtar odam bo’lib qoldi. O’zi ochgan nurlarni olim hamma vaqt X nurlar deb atagan, ularni o’z nomi bilan yuritilishidan doimo voz kechgan. Rentgen o’zi kashf qilgan nurlarning medistinada amaliy qo’llani- lishiga yordam qilgan. Ajoyib fizik tadqiqotchi bo’lgan Rentgen ajoyib pedagog, fanda endi birinchi qadam qo’yayotgan yosh olimlarning talabchan, lekin odil ustozi ham edi. 1900 yillar boshida bo’lg`usi sovet akademigi, o’z navbatida, atoqli sovet olimlarining butun bir avlodini tarbiyalab etishtirgan A. F. Ioffe Rentgenning sevimli shogirdi va hamkori bo’ldi. V. Rentgen o’z hayotini klassik fizikaga bag`ishladi. Lekin, xuddi uning yangi tipdagi nurlarni kashf qilishi yangi fizikaning atom va atom yadrosi fizikasining

rivojlanishi uchun boshlang`ich nuqta bo’ldi. Rentgen nurlari kashf qilinganidan yarim yil ham o’tmasdan ularning tabiatini aniqlash borasida qilingan urinishlar davomida rodioaktivlik, yana bir yil keyin esa ular yordamida elektron kashf qilindi, Radiaktivlik 1896 yil 20 yanvar, Parij akademiyasidan Anri Puankarenning rentgen nurlari ustidan tajriblarini eshitgan Anri Bekkerl ushbu tajribani tasdig`ini ko’rishi uchun o’zi tajriba o’tkazadi, lekin u qizdirilgan katod bo’lmasa ham uran tuzining o’zidan-o’zi nur chiqarish hussusiyatiga ega ekanligini 1896 yil 1mart kuni aniqlagan va 2 mart kuni o’zining yangi ixtirosini elon qildi, bu ixtiro «uran nuri» yoki keyinchalik «Bekkerl nuri» nomi bilan yuritildi. Uran tuzi nurlarini va hussusiyatlarini Mariya Sklodovskaya va uning eri Per Kyurilar ham tasdiqlashdi, bu esa fizikada XIX asrning oxirlaridagi yana bir yangilik edi, 1898 yili Kyurilar tomonidan urandan ham intensivroq radiaktiv nurlar chiqaruvchi modda radiy ixtiro qilshdi. Radiaktivik keyinchalik hozirgi zamon fizikasida muhim o’rin tutadigan radiaktivlikning ochilishi, yadro fizikasi va elementar zarrachalarda muhim yunalishni belgilab beruvchi yangiliklardan biri edi. 1) Radiaktivlikda α , β , γ nurlarining hussusiyatlari o’rganilib α va β nurlar (+) va (-) nurlar ekanligi tezda aniqlangan bo’lsada nurining murakkabligi ko’pgina tortishuvlarga sabab bo’lgan va keyinchalik γ nurining hussusiyati, bu elektromagnit chaqnash ekanligi aniklandi. 2) 2-masala radiaktivlik energiyani qaerdan olishidir. Oldiniga tashqi tasir deb qaraldi. Keyinchalik esa, bu o’ziga hos bo’lgan moddalarda mavjudligi aniqlanib uning energiyasini radiaktiv moddaning ichki hususiyatida kelib chiqishi kerakli tushinildi. 3) Radiaktiv moddalarninng β nurining hussusiyatini o’rganish, elektronni hussusiyatini o’rganishda katta dastak bo’ldi. 1897 yili J.J.Tomson zaryadni massaga nisbatini o’lchadi. Elektron boshqa zaryadli zarralarga nisbatan tez ajraladigan zarrachadir. Elektronni moddadan ajratish uchun unga energiya berish kerak. Buning uchun katta miqdorda vakkum hosil qilish va ushbu zarrani

aniqlash uchun elektr o’lchov asboblari mavjud bo’lishi kerak. Masalan: metaldan ajratish uchun uni qizdiriladi. 1880 yili bitirish imtixonlarini muvaffaqiyatli tugatgan Tomson Kavedish laboratoriyasida ixtirochi bo’lib ishga kirdi. Bu paytda laboratoriya direktori lord Rele edi. 22 dekabr 1884 yili 27 yoshli talantli Tomson laboratoriya sovetining qaroriga binoan Kavendish laboratoriyasining 3-professorligi lavozimida ishladi. 1887 yili Kavedish kutubxonasiga Maksvell kitoblarining berilishi bu kutubxonani boyitdi. Albert Eynshteyn (1879-1955) Fan olamida shunday olimlar ijod kilib o’tganki, ular yaratgan ilmiy g`oya va kashfiyotlar butun bir yangi o’rganiladigan sohalarning yuzaga kelishiga sababchi bo’lgan. Shunday tengi yo’q iqtidor s ohiblaridan biri buyuk fizik-olim Albert Eynshteyndir. Uning nomi zamonaviy fizika sohasida yaratilgan ko’plab qonuniyatlar bilan chambarchas bog`langan. A. Eynshteyn 1879 yili 14 mart kuni Olmoniyadagi Ulma shahrida tug`ildi. Uning yoshligi asosan Myunxen shahrida o’tgan, Tabiiy fanlarga kichikligidan kiziqqan Albert, fizika qonunlarini o’zi musta q il o’rgana boshlaydi. 1896 yilning yozida u Syurixdagi texnologiya institutiga kirish imtixonlarini muvaffaqiyatli topshirib, o’qishga kiradi. Avvaliga fizikadan dars berishni orzu kilgan Eynshteyn, institutni tamomlagach, Berndagi patent idorasida ekspert lavozimida ishlay boshlaydi. Patent idorasida ishlagan davri yosh olim uchun eng baxtli va samarali yillar bo’ldi. U ketma-ket o’z ilmiy g`oyalarini bayon etgan yangi makolalarini chop ettira boshladi. Uning dastlabki makolasi suyuqliklarda kapillyarlik hodisasiga bag`ishlangan edi. Bu ilmiy risolada molekulalar o’rtasidagi ta’sir kuchlarini o’rganishga doir mulohazalar yoritilgan bo’lib, bu ilmiy mulohazalar statik termodinamika faniga yangi boblar bo’lib qo’shildi.

Shunday asarlardan yana biri "Molekulalar o’lchamlarini yangicha usulda aniklash" deb nomlangan edi. Eynshteynning bu asari Syurix universiteti ilmiy kengashi tomonidan doktorlik dissertastiyasi sifatida qabul kilindi va 1905 yili unga fan doktori ilmiy darajasi berildi. O’sha yilning o’zida A. Eynshteyn yana bir nechta ilmiy risolalarni e’lon qildi va bu bilan u o’zini buyuk va beqiyos fizik olim ekanligini namoyish etdi. Eynshteynning muhim ishlaridan yana biri fotoelektrik hodisasini tushuntirib berishga bag`ishlangan. Ma’lumki, fotoeffekt hodisasi bu metallar yuzasidan yorug`lik nurlari ta’sirida elektronlarni o’rib chiqarishdir. Franstuz olimi F i l i pp de Lenard o’ z i l mi y mul ohazal ari da yorug` l i k metallning yuza qismidagi elektronlarnigina o’rib chiqaradi, xolos, yorug`lik oqimining energiyasi orta borgan sari uchib chiqayotgan elektronlarning tezliklari ham mos ravishda ortib boradi, degan FOYAHI aytib o’tgan edi. Lekin o’tkazilgan tajribalar bu FOYAHI to’la tasdiqlamadi. Bu munozaraga Eynshteyn o’z nazariy mulohazalari bilan chek qo’ydi. Uning hisob-kitoblariga ko’ra, yorug`lik fotoni energiyasining bir qismi elektronni metalldagi borlanshpdan ajratib olshp uchun, qolgani esa elektronning ilgarilanma harakat energiyasini, ya’ni kinetik energiyasini oshirish uchun sarflanadi. 1905 yilda z’lon qilingan Eynshteynning yana bir ajoyib ilmiy ishi "Maxsus nisbiylik nazariyasi" deb nomlangan edi. Ushbu nazariya o’z muallifiga xaqiqatan ham olamshumul shuhrat olib keldi. A. Eynshteynning fan sohasidagi boshqa biron ishi bilan tanish bo’lmagan kimsa ham uning nisbiylik nazariyasining yaratuvchisi ekanligini yaxshi biladi. Bu nazariya tortishish maydoniga hisobga olmagan h olda fazo-vaqt xossalarini o’rganadi. Maxsus nisbiylik nazariyasi (kiskacha "nisbiylik nazariyasi" deb ham yuritiladi) tavsif qiladigan fizik hodisalar "relyativistik hodisalar" d eb at al ad i v a j i s ml ar ni ng t e zl i k l a ri yo ru g` l i kn i n g vakuumdagi tezligiga yaqinlashganda namoyon bo’ladi. Nisbiylik nazariyasi ikkita qoidaga, ya’ni nisbiylik prinstipi va vakuumda yorug`lik tezligining doimiyligiga asoslangan. Bundagi nisbiylik prinstipi barcha inersial s anoq sistemalarida fizik hodisalarning ro’y berishi bir xilligini bildiradi.

Yorug`lik tezligining doimiyligi deganda esa tezlik yorug`lik manbaining tezligiga bog`lik bo’lmasligi tushuniladi. N a z a r i y f i z i k a n i n g a s o s i y i f o d a l a r i d a n b i r i hisoblangan Lorenst almashtirishlaridan maxsus nisbiylik nazariyasining asosiy effektlari kelib chiqadi. Ya’ni har q anday o’zatishning chegaraviy tezligi mavjud. Bu chegaraviy tezlik har kanday jismni tezlatish mumkin bo’lgan maksimal tezlik bo’lib, yorug`likning vakuumdagi tezligiga mos keladi . Bir vaqtlilikning nisbiyligi deganda bir inersial sanoq s istemasida bir vaqtda kechgan hodisalar umuman boshqa inersial sanoq sistemasida boshqa vaqtda sodir bo’lishi mumkinligi tushuniladil Tez harakatlanayotgan jismda vaqtning o’tishi sekinlashadi. Jismning bo’ylama (harakat yo’nalishidagi) o’lchamlari qisqaradi. Jismning m massasi uning tezligi ortishi bilan2 2 0 1 cvm m  ifodaga muvofiq ortadi: bu erda m - jismning tinch holatdagi massasi. Harakatl anayot gan j ismning umumi y energiyasi A.Eynshteynning E= m* s 2 ifodasiga muvofiq aniqlanadi. Bu ifodadan jismning m massasi tinch holatda energiyaning kattaligini ifodalaydi. Buni boshqacharoq tushuntiradigan bo’lsak, yorug`lik fotonlarining tarqalishi shu yorug`lik manbai massasining kamayishi hisobiga yuz beradi. Bu relyativistik hodisalar odatdagi past tezliklarda hisobga olmaydigan darajada kichik bo’lib, fakatgina katta tezliklarda namoyon bo’la boshlaydi. Xuddi shuningdek, o’zidan yorug`lik chiqargan manba massasining kamayishi ham juda kichik miqdorda bo’lib, uni o’ta aniq o’lchaydigan elektron tarozilarda ham qayd qilish qiyin kechadi. Lekin, shunga qaramasdan, maxsus nisbiylik nazariyasining belgilari atom va yadro fizikasida yuz beradigan hodisalarda namoyon bo’la boshladi. Yillar o’tib, atom bombasini yaratish CHOG ` IDA

portlash paytidagi uran yadrosi massasining o’zgarishini A. Eynshteyn formulasi asosida hisoblab chikishga muvaffaq bo’ldilar. Ni sb i y l i k na za ri ya si ni ng bu b ar ch a q on un i y at l a ri tajribalarda yaxshi tasdiqlangan. Bu nazariya klassik fizikaning "absolyut" fazo va vaqt haqidagi tasavvurlari cheklanganligi, fazo va vaqtni harakatlanayotgan materiyadan ajratish mumkin emasligini ko’rsatib berdi. 1905 yili e’lon qilingan ilmiy ishlar A. Eynshteynga behisob shon-shuhrat keltirdi. U yaratgan ilmiy g`oyalar butun jahon fiziklari tomonidan tan olindi va u ketma-ket bir n e c h t a e v r o p a d a v l a t l a r i d a g i k o ’ z g a k o ’ r i n g a n universitetlarning professorligiga saylandi. Bir necha yilgi o’rinishlardan so’ng, 1915 yili A. Eynshteyn maxsus nisbiylik nazariyasida qo’yilgan chegaralardan chiqqan va yanada kengroq qamrovga ega bo’lgan umumiy nisbiylik nazariyasini yaratishga muvaffaq. bo’ldi. D a r h a k i k a t , n i s b i y l i k n a z a r i y a s i b a r c h a t u r d a g i harakatlarni, jumladan, tezlanishli (tezlikning o’zgarishi bilan hosil bo’ladigan) harakatlarni ham o’z ichiga oladi. X V11 a s r d a y a r a t i l g a n N y u t o n m e x a n i k a s i e s a n i s b i y l i k nazariyasining past tezliklardagi xususiy ko’rinishi bo’lib qoldi. Maxsus nisbiylik nazariyasi ham, umumiy nisbiylik nazariyasi ham fizika fanidagi inqilobiy nazariyalar bo’lishi bilan birga, tez orada o’zining amaliy tasdiqini topa boshladi. Shunday dalillardan biri 1919 yili yuz berdi. Shu yili yuz bergan Quyoshning to’la tutilishi vaqtida, astronomlar Quyosh gardishining orqa tomonida turgan yulduzni kuzatishga muvaffaq bo’lganlar. Ma’lum bo’lishicha, bu yulduz Merkuriy sayyorasi bo’lgan. Bu esa kelayotgan yorug`lik nurlari Q uyosh gravitastion maydoni ta’sirida egilganligining isboti edi. Umumiy nisbiylik nazariyasining yana bir isboti bo’lgan bu hodisadan so’ng Eynshteynning shuhrati yanada ortib ketdi. Nobel qo’mitasi A.Eynshteyn qo’lga kiritgan yutuqlarni munosib taqdirladi. Unga 1921 yilgi Nobel mukofoti nasib etdi. Ikkinchi jahon urushi yillari A. Eynshteyn butun dunyoni bosib olishga harakat qilgan fashistlar armiyasini faqat kuch bilangina engish mumkinligini

tushunib etdi va bir gurux emigrant olimlar nomidan o’sha vaqtdagi AQSh prezidenti bo’lgan Franklin Ruzvelt nomiga murojaatnoma jo’natdi. Bu mu ro j a at no ma da f a sh i s t l ar t om on i d an a t o m bo mb as i yaratilishi havfi va ehtimoli borligi hamda buni oldini olish maqsadida Qo’shma shtatlarda ham shunday bombani yaratish uchun alohida mablag` ajratish zarurligi ko’rsatib o’tilgan edi. Shundan so’ng tez orada uranning parchalanishini o’rganish bo’yicha maxsus laboratoriya va institutlar tashkil etildi. Lekin bu ishlarning natijasi Eynshteyn o’ylagandek bo’lib chiqmadi. 1945 yili AQSh tomonidan Yaponiyaning Nagasaki va Xirosima shaharlariga tashlangan atom bombalari minglab begunox kishilarning yostig`ini quritdi. Yaratilgan ilmiy kashfiyotlar ba’zi urushqoq davlatlar rahbarlari qo’lida ommaviy qirgin quroliga aylanishi toza qalbli va erksevar olimlarni tashvishga sola boshladi. Shu m un os ab at b i l an du ny od ag i A .E yn sh t e yn ka bi at oq l i , tinchliksevar olimlarning tashabbusi bilan yadro qurolini ishlab chiqarish va ularni sinovdan o’tkazish ishlariga qarshi xalqaro anjuman hamda simpoziumlar o’tkazildi. U umrining so’nggi kunlarida ham vodorod bombasining qo’llanilishi juda salbiy hodisalarga olib kelishi va umuman uni ishlab chiqarilishini ma’n etish zarurligi tug`risidagi chaqiriqni qo’llab chiqdi, hamda butun dunyo davlatlari hukumatlariga atalgan ushbu chaqiriq bitilgan nomaga birinchilardan bo’lib imzo chekdi. Xayoti davomida unga juda ko’plab turli sohadagi lavozimlar taklif kilishgan. Masalan, 1952 yili unga Isroil davlatining prezidenta lavozimini- taklif qilishganda A.Eynshteyn rad javobini bergan. Fizika fanining inqilobiy rivojlanishini belgilab bergan XX asrning eng buyuk olimi A. Eynshteyn 1955 yilning 18 aprelida olamdan o’tdi. Kvant fizikasi. Kvant fizikasini o’rganish ilmiy dunyoqarashni shakllantirishga sezilarli hissa qo’ushdi. Dastlab bir qator misollar orqali insoniyatning sezgi organlari orqali bevosita sezishga ojiz bo’lgan mikrodunyoga kirib borishi qaraladi.

Bizni o’rab turgan dunyoning cheksizligi va uni bilish mumkinligi g`oyasi, bilish jarayonini chegarasiz ekanligini mustaxkamlaydi. Kvant tasavvurlari atom va yadro fizikasining rivojlanish tarixiga asoslanib bilish metodi-yangi ilmiy dalillarning paydo bo’lishi va tajriba ma’lumotlarining to’planishi, farazlarni ilgari surish, ulardan hulosalar chiqarish. Natijalarni tajribada tekshirish, izchil nazariyani yaratish, nazariyaning evristik kuchi va u yordamida yangi, unga noma’lum hodisalarni ochish, yaratilgan fizik nazariya asosida yangi texnika yaratish mumkin ekanligi ko’rsatiladi. Fizika fanida rentgen nurlari, (Rentgen-1895y) radiaktivlik, (Bekkerel, 1896y) elektron, (Tomson, 1898y) radiy (Per va Mariya Kyuri, 1898 y) kabi olamshumul kashfiyotlar atom va yadro fizikasini tezkor o’rganishga asos bo’ldi. Ayniqsa 1899 yil E.Rezerfordning radiaktivlik hodisasida radiaktiv moddalardan chiqayotgan nurlar α , β , γ nurlarga bo’linishi va bu nurlarning bir-biridan farq qiluvchi, o’ziga hos hussusiyatlari mavjud ekanligini o’rganish atom va yadro fizikasining o’ta murakkabligini yanada isbot etdi. Bularning bari kvant fizikasini o’rganishga olib kelar edi. Issiqlikdan nurlanish insoniyatga qadimdan ma’lum hodisadir, lekin nimi uchun o’t yoqilgan pechkaning issiqlikdan nurlanishni tushintirish oddiy narsa emasdi. Issiqlikdan nurlanish tushinchasini issiqlik nurlari tushinchasini X V111 asrda ximik Shelle kiritdi. Issiqlikdan nurlanish nazariyasini 1859 yili Kirxgof ochdi va absolyut taqsim tushinchasini kiritdi. Bu qonuniyatni Plank quyidagicha ta’riflaydi. Energiyaning bunday normal taqsimlanishi absolyut taqsimlanishdir. 1900 yili Plank, atomlar yorug`lik energiyasini yorug`lik tulqin chastotasiga proporstional bo’lgan E=hv proporstiya ko’rinishda chiqaradi va yutadi degan degan gipotezmni o’rtaga tashladi. Ammo Plank gipotezasi yorug`likni atomlar bilan o’zaro ta’sirlashish qonuniyatlarini ham, ularning tuzilish qonuniyatlarini ham ochib bera olmadi. U faqat quyidagi natijani, yani nima uchundir atomlar yorug`likni porstiya shaklida yutishi va chiqarishini ko’rsatar edi. Atomning ichki tuzilishi noma’lumligicha qolardi.

Moddadan yorug`likni kuchaytirishning sodda nazariyasi A.Eynshteynning atom sistemalari majburiy nurlanishni yuzaga keltirishga qodir degan giiotezasiga asoslandi. Aytaylik moddada N atomlar E energiyali xolatda, atomlar E energiyali stastionar holatda, E<E bo’lsin. Agar bunday moddada v=(E 2 -E 1 )h chastotali elektromagnit to’lqin tarqalayotgan bo’lsa, bunday holda bir vaqtning o’zida uchta jarayon ro’y beradi. 1. Yorug`likning o’z-o’zidan nurlanishi E 2 energiyali holatdagi atomlar o’z- o’zidan E 1 energiyali holatga o’tib, hv=E 2 -E 1 energiyali fotonlarni chiqaradi. Eynshteyn bo’yicha, o’z-o’zidan nurlanish tufayli yuqori energetik satihdagi atomlarning kamayishi faqatgina shu energetik satixdagi atomlar soni bilan aniqlanadi: 2. Nurlanishning yutilishi. E 1 energiyali holatdagi atomlar hv energiyali yorug`lik kvantini yutib, E energiyali holatga o’tadi, natijada yorug`lik to’lqinini intensivligi kamayadi. Yopyg`likning majburiy nurlanishi E energiyali holatdagi atomlar ham yorug`lik to’lqini bilan o’zaro ta’sirlashadi. Natijada atom yorug`lik kvantini chiqarib E 1 energiyali holatga o’tadi. Kvant fizikasining yuzaga kelishida olimlardan M.Plank, A. Eynshteyn, A.G.Stoletov, P.N.Lebedov, E.Rezerford, N.Bor, I.V. Kurchatov, N.G.Basov, A.M.Proxorov, Ch.Tauns va boshqalarning o’rni kattadir. Yorug`ikning kvant tabiati tushunchasini kiritishdan oldin issiqlik nurlanishi qonunlarini tushintirishda Maksvell elektrodinamikasining qiyinchiliklari sifat jihatdan tahlil qilinadi. Makroskopik nurlatgichlar — antenalar tarqatadigan katta to’lqin uzunlikli elektromagnit to’lqinlarning nurlanishini tushintirib bergan Maksvell nazariyasi qisqa elektromagnit to’lqinlarning manbai bo’lgan mikroskopik nurlatgichlar-atomlar va molekulalarning nurlanishini tushintira olmaydi. Bu masalani 1900 yili Maks Plank tushintiradi.

Maks Karl Ernst Lyudvig Plank (1858-1947) Maks Plank 2 aprel l858 yili Kile shaxrida, yuridik professor oilasida tug`ilgan. M.Plank 9 yoshidaligida oilasi Myunxenga ko’chib keladi. Plank oldin Myunxenda, keyinchalik Berlin universitetida Gelmgols Krixgofirdan dars oladi. Plank Myunxen universitetida o’qiyotgan paytida o’qituvchilaridan biri unga o’z ilmiy faoliyatini fizika bilan bog`lamaslikni maslahat bergan edi. O’sha professorning gapiga qaraganda, bu fanning hashamatli binosi allaqachon qurib bo’lingan, faqat ayrim ikir-chikirlarigina qolgan ekan. XIX asr oxirlarida fizikaning kelajagi haqida shunday fikrda bo’lgan olimlar ham kam emas edi. Yosh Maks Plank universitetdagi ustozining gapiga kirmadi va yangi fizikaning asoschilaridan biriga aylandi. 1900 yilda Plank kvant nazariyasiga asos soldi. Berlin fizika jamiyati yig`ilishida (1900 yil l4 dekabrda) u klassik fizika tasavvuriga zid bo’lgan g`ayritabiiy g`oyani bildirdi: energiya faqat ayrim, kichik va bo’linmas ulush yoki kvantlar tarzida nurlanishi va yutilishi mumkin. Kvant energiyasi tebranish- lar chastotasiga proporsional, deb tahmin qilib, Plank absolyut qora jism energiyasining taqsimlanish qonuni hulosasini topdi. Plank doi m iysi yangi dunyoviy konstantaga aylandi. Plankning nurlanish qonun, boshqa takliflardan qat’i nazar, atomlar absolyut kattaliklarining birinchi aniq ta’rifini berdi. Boz ustiga, materiyaning atom strukturasidan tashqari, Plank kiritgan universal doimiy bilan boshqariladigan energiyaning atom strukturasi xam mavjudligini asosli tarzda ko’rsatdi. Bu kashfiyot XX asr fizikasidagi barcha tadqiqotlar uchun asos bo’ldi. Oradan o’nlarcha yillar o’tgandan so’ng Plankning kvant nazariyasini Albert Eynshteyn shunday ifodaladi v o’zi birinchi bo’lib uni amalda qo’lladi (fotoeffekt izohi). 1918 yili Plankga Nobel mukofoti berildi. Eynshteyniing nisbiylik nazariyasini birinchi bo’lib qabul qilgan olim Plank hisoblanadi (u «nisbiylik nazarisi» terminini ham taklif qilgan hamda uni o’z ishlarida rivojla tirdi). Plank termodinamika sohasi muhim tadqiqotlar o’tkazdi.

Plank butun umri mobaynida uning. kvant nazariyasiga oid dastlabki tushunchalarini qayta-qayta ko’rib chiqdi va boshqa olimlarning yutuqlariga har doim qiziqish va e’tibor bilan qaradi. N. Borning atomning kvant nazariyasini va kvant mexanikasining ochilishini Plank yuqori baholadi. U fizikaning falsafiy masalalariga ko’proq e’tibor berdi, shuningdek u tez-tez ommaviy lekstiya va dokladlar qilib turdi, ulardan eng yaxshilari “Fizikada bilish yo’llari” kitobini tashkil qildi. 1933 yilda nashr qilingan, Plank, fizikaning real tashqi dunyoni o’urganish deb hisoblardi va bu dunyoni materialistik nuqtai nazardan tushuntirishga intilardi. Atom fizikasining yirik vakillaridan biri bo’lgan Plank fan olamida katta obro’ga ega edi. U ko’p mamlakatlarning akademiya va ilmiy jamiyatlari, shu jumladan, 1926 yili SSSR Fanlar akademiyasining faxriy a’zoligiga saylangan. Plank 1897 yili Berlin universitetining professori, Prussiya akademiyasi a’zosi edi. U issiqlikdan nurlanish hodisasi bilan shug`ullanadi. 1906 yili «Issiqlikdan nurlanish nazariyasi» degan monografiyasini yozadi. 1918 yili M.Plank issiqlikning kvant nazariyasi bo’yicha «Nobel» mukofatiga sazovor bo’ladi. Plank 4 oktyabr 1947 yili 90 yoshida vafot etgan. 1900 yilda M.Plank fizikaga yangi g`oya kiritdi. Plank g`oyasiga ko’ra atomlarning energiyasi aloxida porstiya— kvantlarga teng holda o’zgarib, agar atomning xususiy chastotasi v bulsa, uning energiyasi E=hv ga teng yoki karrali ravishda o’zgaradi. Muni takidlash lozimki, Plank nurlanishning shakllanishi haqida hech nima demadi. Nurlanishning o’zi ham aloxida kvantlardan iborat ekanligini M.Plank emas, A.Eynshteyn aytgan. U bunday fikrga 1905 yili nurlanishning statistik hossalarini taxlil qilish asosida kelgan. Keyinchalik Eynshteyn bu fikrga asoslanib bir qancha hodisalarni, jumladan, fotoeffekt hodisasini tushintirgan. Ayni shu xizmati uchun unga «Nobel» mukofati berilgan. Kompton effekti va yorug`likning bosimi fotonning energiyasi va impulsi hamda energiya va impulsning saqlanish qonuni asosida tushintiriladi.

Fotonning impulsga ega ekanligini tasdiqlovchi asosiy tajriba fakt bo’lib, 1922 yilda moddalarda rentgen nurlarini ochilishini o’rganishda ochilgan Kompton effekti hisoblanadi. 1923 yili L.Kompton va undan mustaqil ravishda P.Debay bu effektni kvant nazariyasi asosida tushintirishadi. Yorug`lik va modda zarralarining korpuskulyar to’lqin dualizmi (ikkiyoqlami hoccasi) misolida dielektikaning umumiy qonunlaridan bo’lgan qarama-karshiliklar kurashi va birligi qonuniyatining mohiyati ochib beriladi. Fotonlarning moddalar bilan ta’siri misolida, ob’ektning miqdori va sifat xarakteristikalarining bog`liqligi ko’rsatiladi. Kvant nazariyasining fizik mohiyati Born tomonidan yaratildi. U to’lqin funkstiyasini kvantstatistikasini ochib beradi. Lekin bu ham kvant statistikasini to’liq ochib bera olmadi. Ya’ni yorug`likning to’lqin va korpuskulyar tortilishi to’g`risidagi nazariy mohiyat ayrim tajribalarda yorug`likning to’lqin nazariyasini isbot etsa (yorug`lik interfrenstiyasi, yorug`lik difrakstiyasi) ayrim hodisalar uni kvant nazariyasini (fotoeffekt) isbotlaydi. Olimlar oldida ushbu tushunchalargi aniqlik kiritish vazifasi turar edi. Ushbu masala bo’yicha 1927 yili Bor Italiyada jahon fiziklari kongressida doklad qilli. Kopengagendagi fiziklarning kongressida Lorenst, Eynshteyn va Shredinger bir tomon, Bor, Geyzenberg, Dirak va Pauli bir tomon bo’lishdi. Zamonaviy fizikaning yuzaga kelish tarixi. Atom va uning yadrosi to’g`risidigi tushunchalar antik davrda ma’lum bulsada, atom, atom yadrosi va elementar zarra ularning hussusiyatlarini o’rganish va atom energetikasidan foydilanish texnika va texnologiyalar rivojlangan XX asrning boshlaridan boshlandi. Atomning Rezerford-Bor modeli, Rezerfordning atom yadro modeli bilan Borning kvant postulatlirining qo’shilmasidan iborat. Klassik fizika nuqtai nazaridan bunday qo’shish g`ayritabiiy. Klassik mexanika tezlikni (demak, kinetik energiyaning) va koordinatani (ya’ni potenstial energiyani) hech qanday sakrab o’tishga yo’l qo’yilmaydi. Elektron orbitilarga asoslangan Bor postulatalariga ko’ra atom yadrosi maydonidigi elektron faqat tanlangan orbitalar bo’yicha

harakat qilishi va bir orbitidan ikkinchisiga sakrab o’tishiga, natijada energiyasini ham o’zgartirishi lozim. Bu birinchi-ziddiyatdir. Klassik fizika va Bor postulatliri orasida ikkinchi ziddiyatga ko’ra, klassik elektrodinamika nuqtai nazaridan, egri chiziqli traektoriya bo’yicha harakat qilayotgan elektron o’zidan elektromagnit to’lqin taqatishi kerak. Natijada uning energiyasi kamayib borgan sari yadroga yaqinlashib, nihoyat unga «yiqilishi» kerak. Borning birinchi postulati, bunday klassik elektrodinamika nuqtai naziridan yuz berishi lozim bo’lgan jarayonni rad qiladi. Atom energiyasining kvantlinishi hozirgi zamon mikrodunyo fizikasining fundamental asossini tashkil qiladi. Atomning tuzilishi to’g`risida tasavvur hosil kilishda Ernest Rezerfordning tajribisidan so’ng uni o’rganish olimlar orasida keng tasavurga sabab bo’ldi. Ernest Rezerford 30 avgust 1971 yili yangi Zelandiyada fermer oilasida tug`ilgan. 1889 yili yangi Zelandiya universitetning filiali bo’lgan. Kenterberg kollejida o’qidi. 1893 yili kollejni fizika va matematika ixtisosligi bo’yichi a’lo darajada bitirib, magistrlik darajasini oldi. U o’zining birinchi ilmiy ishlarini magnit maydoni ta’sirini o’rganishdan boshlagan uni 1895 yili Angliyaga D.D.Tomson tiklifiga binoan keladi va 189b yili Tomson bilan birgalikda «Gazlardan elektr toki o’tganda rentgen nurlarining ta’siri» haqida ilmiy maqola chop etiladi. Radioaktivlikiing ochilishi Rezerfordning ilmiy ishlarining rivojida katta o’rin tutdi va 1898 yili uning «Uranning nurlanishida elektr o’tkazuvchanlik» degan temada kata ilmiy maqolasi chop etild. Bu paytda u Mak-Gill universitetining Monreal (Kanada) nazariy fizika kafedrasining professori edi. U Monrealda 1898- 1907 yillarda bo’lib, atom tuzilishi haqida ulkan ishlarni amalga oshirdi va uning «Radiaktivlik» nomli kitobi nashr qilinadi. Bu davrda uniig o’zini va mualliflikda 66 ta ilmiy maqolasi chop ztildi. 1907 yili Evropadan aniqrog`i Manchestr universiteti kafedra mudirligi lavozimiga taklif qilindi va u Manchestrga qaytib, o’zini boy tajribasini yosh fiziklarga berish maqsadida ko’plab boshqa

mamlakatlardan yosh fiziklar va ximiklarni yig`di. Bular G.Geyger, E.Mareden, K.Fayans, G.Mozli, G.Xeveshi va boshqalar edi. Ernest Rezerford Ernest Rezerford (1887-1937) Atom tuzilishi va radioaktielikni tadqiq qilish bo’yicha mashhur ingliz olimi, yadro fieikasining yaratuvchilardan biri. E. Rezerford London Qirollik jamiyati - Angliya Fanlar akademiyasining a’zosi edi, jahondagi nufuzli mamlakatlarning 30 dan ortiq akademiyalari va ilmiy jamiyatlarning, shu jumladan SSSR Fanfar akademiyasining fahriy a’zosi edi. 1908 yilda u radioaktivlikni tadqiq qilishga doir ishlari uchun Nobel mukofoti laureati bo’ldi. 1898 yilda Rezerford radioaktivlik hodisasini o’rganishga kirishdi. Uning bu sohadagi biriichi ulkan kashfiyoti uran chikarayotgan nurla- nishniig bir jinsli emasligini aniqlash bo’ldi. Shunday kilib, fanga radioaktivlik haqida birinchi marta α - va β - nurlar haqidagi tushuncha kirdi (k. Alfa-emirilish, Beta- emirilish). Shu yilning o’zida Rezerford o’z ilmiy faoliyatini boshlagan Kembrijdagi Kavendish laborato- riyasini tashlab, Kanadaga ko’chib o’tdi. Bu erda u Monreal universitetining professori qilib tayinlandi. Olimning ko’pgina muhim kashfnyotlari ana shu ilmiy markaz bilan bog`lik. 1900 yilda u yangi radioaktiv element joriy etdi. 1901-1903 yillarda ingliz olimi F. Soddi bilan hamkorlikda tekshirishlar olib bordi, natijada bir elementning boshqa elementga tabiiy aylanishi kashf etildi va atomlarning radioaktiv emirilish nazariyasi ishlab chiqildi. 1907 yilda Rezerford Angliyaga qaytadi va Monchester universitetida ishlaydi. Bu erda 1908 yilda u α - zarra geliyning ikki marta ionlashgan atomi ekanini uzil-kesil isbotladi. 1911 yilda Rezerford o’z maqolasida atomning yadro (planetar) modelini taklif etdi. 1913 yilda N. Bor va G. Mozli ishlari paydo bo’lgan, ularni amalga oshishida E.Rezerfordning tadqiqotlari ko’p darajada

ta’sir etdi. Nihoyat, 1919 yilda olim elementlarni sun’iy o’zgartirish mumninligi haqidagi hulosaga keladi. E. Rezerford yangi atomistikaning asoschisi bo’ldi. O’z xayotining oxirgi davrida (1919 yildan boshlab) u Kavendish labora- toriyasiniig direktori lavozimida ishladi. Bu erda u α -zarralar ta’sirida yadro reakstiyalarning kechishini sinchiklab o’rgandi va atom yadrosi modeli haqidagi nazariy tasavvurlarni ishlab chikdi. Rezerford 1921 yilda ney- tronning mavjudligini bashorat qildi, uni 1932 yilda Rezerfordning shogirdi J. Chedvik kashf qildi. Rezerfordning ilmiy maktabi butun fizika tarixida eng yirik mak- tablardan biri, yadro fizikasi tarixida esa eng katta maktab bo’ldi E. Rezerford shogirdlari G. Mozli, J. Chedvik va boshqa yirik ingliz olimlarnni, shuningdek, N. Bor, O. Gan va boshqa chet el olimlarini tarbiyalab etishtirdi. Sovet fiziklaridan P. L. Kapitsa, Y. B. Xariton va boshqalar uning rahbarligida ishlaganlar. Peer Kyuri (1859 - 1906) Mariya Sklodovskaya-Kyuri (1867 - 1934). Per Kyuri Franstuz olimi Per Kyuri 35 yoshida fiziklar orasida juda mashhur edi. U kristallarni o’rganish sohasida muhim kashfiyotlar qildi, pezoelektr effektni kashf qildi ( (k. Pezozlektr). Jismlarning yuqori temperaturalardagi magnit xossalarini tadqiq qilish sohasidagi uning xizmatlari keng miqyosda tan olindi. U temirning ferromagnit xossalari biror temperaturadan (Kyuri nuqtasidan) yuqorida yo’qolishini va paramagnetiklar magnit qabul «qiluvchanliginiig temperaturaga bog`liqligini miqdoran aniqladi. (Kyuri qonuni(k. Magnetizm). Lekin uning ilmiy qiziqishlari doirasi keskin o’zgardi. U uran nurlarining tabiatini o’rganish bilan shutullandi va bu tadkikotlarga xotini, Parij universitetini bitirgan Mariya Sklodovskaya- Kyurini jalb kildi. Birgalikda un yil ishlash mobaynida ular radioaktivlik hodisasini o’rganish borasida juda ko’p ishlar qildilar. Bu yaxshi jihozlanmagan laboratoriyada va zarur mablag` etishmagan sharoitda — fan uchun qilingan fidoyilik edi. )898 yildayoq er-xotin — ikki yangi radioaktiv elementni — poloniy

va radiyni kashf qiladilar. Mariya, bundan tashqari (nemis fizigi G. Shmidtdan mustaqil ravishda) toriyda radioaktivlik hodisasini oshkor qiladi. Darvoqe, u birinchi bo’lib, radioaktivlik terminini taklif qildi. Per radiy tuzlari o’z-uzidan issiqlik ajratishini aniqladi. 1903 yilda radioaktivlik sohasidagi kashfietlari uchun er-xotin Kyurilarga va A. Bekkerelga fizika bo’yicha Nobel mukofoti berildi. Sakkiz yil o’tgach, M. Sklodovskaya- Kyuri ikkinchi mukofotni oldi; bu safar uni ximiya bo’yicha — «radiy va poloniy elementlarini kashf qilganligi, radiy tabiatini aniqagani va uni metall ko’rinishida ajratgani uchun» oldi. Shunday qilib, u oliy ilmiy mukofotga ikki marta sazovor bo’lgan birinchi olima hisoblanadi. 1906 yil 19 aprelda Mariya boshiga katta kulfat tushdi: bema’ni tasodif oqibatida Per xalok bo’ldi, lekin taqdirning zarbi Mariyaning irodasini sindira olmadi. U radioktivlik sohasida ilmiy tadqiqotlarini davom ettiradi, Parij universitetida ilgari P. Kyuri rahbarlik qilgan kafedraga boshchilik qiladi. 1914 yilda M. Sklodovskaya-Kyuri Radiy institutiniig fizika-ximiya bo’limiga bosh bo’ladi (u bu institutni tashkil qilishda qatnashgan edi). Birinchi jahon urushi yillarida u birinchi marta keng ko’lamda nurlanishlardan medistina maqsadlarida foydalanishni taklif qildi, 1500 dan ortiq kishini rentgen ustanovkalarida ishlashga o’rgatdi. Ko’p akademiyalar va ko’p mamlakatlarning ilmiy jamiyatlari Mariya Sklodovskaya-Kyurini XFAning faxriy a’zosi qilib saylagan. 1926 yilda u SSSR Fanlar akademiyasining faxriy a’zosi qilib saylangan. M. Sklodovskaya-Kyuri 1934 yilda nurlanish kasalligidan vafot qildi. Hozirgacha uning laboratoriya daftarlari yuqori radiastiya darajasini aniqlagan. Sun’iy ravishda olingan 96 tartib nomerli transuran element er-xotin Kyurilar sharafiga k yu r i nomini olgan. NILS XENRIK DAVID BOR (1885 — 1962 Kopengagen universitstining fiziologi Xiristian Bor oilasida 7 oktyabr, 1885 yil Nils Bor tug`ildi. Kopengagen universitetida talabalik davrida N.Borning fanga qiziqishi katta bo’lgan, yuza tekisligidagi kuchlanishlari to’g`risida konkurs ishlarida qatnashdi. Uni bu ishi Daniya Akademiyasining oltin medaliga sazovor bo’ldi. 1911 yili «Metalarning elektron nazariyasi» temasida u doktorlik

dissertastiyasini himoya qildi. U Kembrijdagi universitetda D.D.Tomson rahbarligida izotoplar buyicha stajirovkani o’tadi va unga musbat nurlar buyicha eksprement o’tkazishni taklif qildi. Bor Rezerford bilan Kembridj universitetida an’anaga binoan har yili beriladigan tushlikda topishdi va Borda Rezerfordning Vilson kamerasi haqidagi ulkan fikridan so’ng juda yaxshi taassurot qoldirdi. 1912 yili Monchestrga kelgan N.Bor atomiing birinchi modeli va keyinchalik ikkinchi modelini o’rganib, atomning Rezerford Bor nazariyasini yaratdi. 1914 yili ayni birinchi jahon urushi boshlashanardi. Rezerfrodning taklifiga binoan Bor Monchestrga keladi va Rezerford bilan birga ishlaydi. Kopengagen universitetini tugatib, doktorlik dissertastiyasini ximoya qil- gandan so’ng, Angliyaga stajirovkaga ketdi. Metallarning elektron nazariyasiga bag`ishlangan dissertastiya ishidayoq, u elektron va atom jarayonlarini, elektromagnit nurlanish hodisalarini tushuntirish uchun klassik fizika tasavvurlari etarli emasligi haqidagi fikrga kelgan edi. Bu fikr N. Bor taniqli ingliz fizigi E. Rezerford rahbarligida ishlay boshlagandan so’ng qat’iy ishonchga aylandi. Bundan sal oldin 3. Rezerford tajriba bilan atomni mikroskopik Kuesh sistemasiga o’xshashini ko’rsatib bergan, unda «Kuesh» - musbat zaryadlangan yadro atrofida «planetalar»— elektronlar aylanishini isbotlagan edi. Rezerfordning atom modeli klassik fizika qonunlariga qarshi edi, olimlardan ko’pchiligi bunga jiddiy e’tibor bermadi. Ammo Bor bu modeldan foydalanib yangi fizikani- atom kvant fizikasini yaratish mumkinligini tushundi. Bu vazifani u l9I3 yilda nashr etgan uchta fundamental ishida hal qilgan edi. Bor o’zining atom tuzilishi va uning elektromagnit nurlanishni chiqarishi va yutishi shartlarini ifodalovchi mashhur kvant postulatlarini kiritib, atom va molekulalarnnng spektral chiziqlarn joylashishining qat’iy qonuniyatlarini ajoynb tarzda tushuntirib berdi. Bor nazariyasi fizikada va umuman insonning atrof dunyo haqidagi tasav- vurlarida haqiqiy revolyusiya edi: nazariya shuni ko’rsatdiki, atomlar makroskopik jismlarniig xatti-harakatini boshqaruvchi qonunlarga mutlaqo o’xshamaydigan

qonunlar bo’yicha «yashaydilar». Vaqt o’tishi bilan Rezerford modeli juda ham murakkab «tuzilgan» real atomning taxminiy sxemasi ekani ravshan bo’lib qoldi. Uning ajoyib intuistiyasi tufayligina topilgan kvant postulatlari shubha tug`dirmadi va u xozirgi zamon nazariy fizikasiga asos bo’ldi. Borning atom va atom yadrosi tuzilishi zarralarning modda bilan o’zaro ta’siriga oid keyingi ishlari ham muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Biroq Borning kvant mexanikaning yangi fundamental prinstiplarini kashf etishdagi va tushunishdagi hamda ularni fan boyligiga va uning ish quroliga aylantirishdagi xizmatlari ham unchalik kam emas, albatta. Qariyb yarim asr davomida Bor kvant nazariyaning aniq yo’lboshchisi edi, 1920 yilda Kopengagenda u asos solgan Nazariy fizika instituti esa 1930 - yillarda bu yangi va jadal rivojlanaetgan fanning xalqaro markazi bo’lib hisoblangani bejiz emas. Kvant mexanikani yarat- gan mashhur olimlar avlodining ko’pchiligi, shu jumladan sovet fizigi, akademik L. L. Landau ham o’zlarini N. Borning shogirdlari deb faxrlanar edilar. 1922 yilda N. Bor Nobel mukofoti laureati bo’ldi. Borning nomi butun jahonga mashhur bo’ldi, u dunyodagi juda ko’p ilmiy tashkilotlarning a’zosi qilib saylandi Ikkinchi jahon urushi yillarida Germaniya gitlerchilar tomonidan okku- pastiya qilingan davrda, N. Borni qamoqqa olishga tayyorgarlik ko’rilayotgani ma’lum bo’ldi. Qarshilik ko’rsatish tashkiloti uning Shvestiyaga, keyin esa AQSh ga o’tib ketishiga yordam berdi. Urushdan so’ng N. Bor tinchlik uchun, atom qurolini taqiqlash uchun kurashga aktiv qo’shildi U o’zining ilmiy asarlari egallashga yo’l ochib bergan atom energiyasidan tinchlik maqsadlarida foydalanish masalalarida olimlarning xalqaro hamkorligini yaxshilashda ham juda katta rol o’ynadi. Past temperaturalar fizikasi tarixi termodinamika va gazlarning kinetik nazariyasi asosida rivojlangan suyuqlik va gaz orasidagi kritik temperaturalar fizikasining asosidir. Bu sohada ximik Tomas Endros, Vam (1837-1923), A.G.Stoletov (1839-1896), B.B.Goltsin (1862-1916), M.P.Avenarus (1835-1895), X.Kamerling-Onnes (1853-1926) va boshqalar fanda ulkan ishlar qilishdi.

X.Kamerling-Onnes tomonidan suyuq vodorod olingandan keyin, 10 yilcha o’tganidan so’ng 10 iyul 1908 yili 240 graduchdan birinchi geliy olindi. Monchestrga 1912 yil kelgan N.Bor, Rezerford maktabiga juda katta baho bergan edi. Bu maktab o’z faoliyatida zarrachalarning hussusiyatini va yadro tuzilishini mukammal o’rganmoqda edi. N.Borning atom planetar modelini kvant nazariyasida tushintirish Monchestr universitetida kvant va yadro fizikasini yaratishda asos bo’ldi deb aytish mumkin. Lekin Rezerford guruhi birinchi jahon urushi yillarida tarqab ketdi. Rezerfordni xarbiy yo’nalishdagi ilmiy ishlarga tortishdi. Mozli o’ldirildi. Chedvik nemislarga asr tushdi va Rezerford urushdan so’nggina yana o’z maktabini tikladi. 1919 yildan to umrining oxirigacha 19 oktyabr 1937 yilgacha u Kembridj universitetining Kavendish laboratoriyasining direktori lavozimida ishladi. Rezerfordning muhim ishlardan biri 1932 yili shogirdi Chedvik (1891-1974) bilan birgalikda atom vodorod yadrosining massasiga teng zaryadsiz neytral zarracha mavjudligini topdi. F.Anton bilan birgalikda birinchi marta massa-spektrografiya tuzildi va izotoplar topildi. Rszerfordning atom-yadrosi xaqidagi ulkan xizmatlarini ommalashtirishda rus fizigi, uning shogirdi P.L.Kapitsaning xizmati benixoya ulkandir. Qattiq jism fizikasini o’rganishda atom va yadro fizikasini o’rganishdan so’ng, keng amalga oshirildi. Qattiq jism fizikasida uning atom tuzilishi strukturasini o’rganishda Rezerford shogirdlaridan biri Nils Borning xizmatlari kattadir.

O'xshashlar

Klassik fizikaning shakllanishi va rivojlanishi

Fizikaning rivojlanish tarixi

Fizikaning rivojlanish tarixi 2

Fizikaning ba’zi bir muxim sohalarini rivojlanish tarixi. Elektronning tug`ilishi

Optikaga oid umumiy ma’lumotlar. Optika sohasidagi nazariyalar taraqqiyotidagi bosh davrlar