Fizikaning rivojlanish tarixi - Fizika - Referatlar

Fizikaning rivojlanish tarixi

Yuklangan vaqt:

20.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

114 KB

Ko'chirib olish

Fizikaning rivojlanish tarixi Reja: 1. Inson sivilizatsiyasining eng erta erishilgan muvaffaqiyatlari va olingan natijalar; 2. Qadimiy Gretsiyada ilm fanning dastlabki rivojlanishi va shakllanishi; 3. Sharq mamlakatlarida fizikaning rivojlanishi.

Inson sivilizatsiyasining eng erta erishilgan muvaffaqiyatlari va olingan natijalar Insonning yer yuzida paydo bo`lganligi xaqida arxeologlarning ma`lumotlariga ko`ra 16-12 million yillar bo`lsada, uning madaniyatining rivojlanganlik holati xaqidagi dastlabki ma`lumotlariga esa uzog`i bilan 7-9 ming yil bo`ldi xolos. U zamonlarda inson tayoq va toshdan yasalgan o`y-ro`zg`or asbob va qurollardan metallardan (bronza, mis, temir, qo`rg`oshin va boshqalar) olov yordamida yasalgan buyumlarga o`tgan, xilma-xil astronomik vositalar va ma`lumotlar to`plagan, kalendarlar ishlab chiqqan, atrofdagi tabiiy muhitni o`z hayotiga va faoliyatiga moslovchi bilimlarni yaratgan va ishlatib kelgan. Insoniyatning u zamondagi eng katta yutuqlaridan biri, albatta, bu olov olish va uni o`z hayotida ishlatishdir. Bir necha ming yillar davom etgan evolyutsion rivojlanish natijasida insonning ongi va nutqi takomillashtirildi, tabiat va atrof muhit haqida yangi bilimlar to`plandi, olam va dunyo tuzilishi haqida ba`zi-bir tassavurlar shakllandi va atrofda sodir bo`ladigan hodisalarga o`ziga mos (ilmiy tilda - antropomorf) tushuntirishlar aniqlandi. SHu bilan birgalikda osmon, osmon yoritgichlari, ularning harakatlari, o`simlik va hayvonot olami (ilmiy tilda flora va fauna), iqlim hodisalari va boshqa ko`pgina ratsional va amaliy bilimlarni inson to`plab kelgan. Bu to`plangan bilimlar va amaliy ko`nikmalar avloddan avlodga o`tib kelgan va insoniyatning bo`lajak ilm fanga va rivojlanib kelayotgan barqaror sivilizatsiyaga dastlabki poydevor bo`lgan. yer yuzida bunday deyarli rivojlangan markazlar Nil daryosi bo`ylab, Vavilonda (Tigr va yefrat ikki daryo oralig`ida), sharqiy Xitoyda, Hindistonda 4-6 ming yillar ilgari paydo bo`lgan. Bu hududlarda birinchilar qatorida quldorlik davlatlari paydo bo`lib, qurol va mehnat vositalari yasash texnologiyasi, chorvachilik va suvli yerlardagi dehqonchilik sistemalari uchun tegishli ayrim texnik masalalarni hal qilishga, shu davlatlarning to`liq harbiy ehtiyojlarini qoniqtirishga mo`ljallangan ijodiy harakatlar va bilimlar vujudga keldi.

Ijtimoiy ehtiyoj va o`zaro savdo qilish jarayonlar davlatlarda o`zligini yozuvini va alifbelarini yaratilishiga hamda astronomik va matematik bilimlarni rivojlanishiga olib keldi. Masalan uzunliklarni, doira yuzasini, geometrik shakldagi jismlarni xajmini hisoblash usullari, sonlarni kvadrat va kublarga oshirish formulalari mavjud edi. Hozirgi zamon matematikasida ma`lum bo`lgan Pifagor soni, Pifagor teoremasi kabi ko`pgina tushuncha va qoidalar Pifagor (582-500 y.y. bizning eradan oldingi era) yashagan davrdan ming yil ilgari Qadimiy Misr va Vavilonda mavjud edi. (masalan, Pifagor soni 3,14... o`rniga barcha hisob- kitoblarni olib borishda unga xaqiqatga juda yaqin son, ya`ni - 3,16 olingan. Arximed esa aylananing uzunligi uning diametridan 22/7 marta katta deb hisoblagan). Qishloq xo`jaligi chorvachilik, dehqonchilik bilan shug`ullanish uchun tabiiy bilimlar o`rtasida astronomiya bo`yicha katta natijalarga erishildi. Yil 365 kundan tashkil topganligi, 12 oyga bo`linishi, osmondagi yulduzlarni 12 turkumlarga ajratib osmon Zodiaki turkumlari deb nomlandi. Bunday bilimlarga erishish uchun astronomiya bilan bir qatorda matematika ham rivojlanib keldi. Yuqorida qayd etilgan matematik bilimlar aynan shu davrlarda paydo bo`lgan. Ushbu qadimiy sivilizatsiyada juda katta, hayratda qoldiradigan mashhur inshootlar qurilgan. Qurilishlarni sifatli darajada olib borish uchun mexanika, statika, harakat sohalariga tegishli ayrim qoidalar ishlab chiqildi (richag, qiya tekislik, qurilish katoki va to`sinlar, ko`tarish mexanizmlari). To`plangan ratsional va amaliy xarakterga ega bo`lgan bilimlar qadimiy insonning madaniyati yetarli darajada rivojlanganligini ko`rsatadi. Qadimiy SHarq sivilizatsiyalarida juda ko`p empirik bilimlar to`plangan. Xitoyda, Hindistonda, Misrda va Vavilonda tabiat, ayniqsa osmon, hodisalarining qaytarilishi, aniq tartib bilan sodir bo`lishlarini payqab, ularni o`rganishgan va tegishli ravishda qayd etishgan. Balki shuning uchun ham sharqda ayniqsa matematika, astronomiya, dehqonchilik va boshqa empirik bilimlar asosida olib boriladigan sohalar keng rivojlangan. Bizgacha saqlanib kelgan ma`lumotlardan nazariy bilimlar yoki nazariy yondashishlar xaqida biror bir narsani topib bo`lmaydi. Hatto Vavilon va

Misrda ishlatilib kelgan (va bizning davrgacha saqlanib qolgan) matematika darsliklari masalalar to`plamini va ularni hisoblash ketma-ketligini namoyish etuvchi qo`llanmaga ko`proq o`xshaydi (xuddi oshpazlikda u yoki bu taomni pishirish uchun qanday ketma-ketlikda harakat qilish zaruriyatini o`rgatganday). Biror bir qoida yoki isbot berilmagan, nima uchun avval bo`lish, keyin ayirish kerak ekanligi ko`rsatilmagan va isbotlanmagan, “Shunday qilsang, kerakli natijani olasan” prinsipida tuzilgan. Qadimiy Gretsiyada ilm fanning dastlabki rivojlanishi va shakllanishi Qadimiy Sharq sivilizatsiyalarda madaniyatning bir turi bo`lgan ilm fanning rivojlanishi xaqida juda oz ma`lumotlar mavjud. Shuning uchun ham bu muammo bo`yicha ma`lum bir batafsil fikrga kelib bo`lmaydi. Insoniyatning ilm fan bilan shug`ullanish va uni rivojlantirish tarixi 2-3 ming yillar ilgarigi antik davrda (yoki epoxada) qadimiy Gretsiyada boshlangan degan ma`lumotlar bor. Ilm fanning dastlabki rivojlanishi va shakllanishi antik davr 2 deb hisoblanadi. Uning markazi esa - qadimgi Gretsiya. Buning sababi nimada? Yuqorida aytilganidek insonning va sivilizatsiyaning rivojlanishi ancha oldin boshlangan (4- 6 ming yillar ilgari). Ko`plab tabiat, osmon jarayonlari, harakat va boshqa turdagi hodisalar haqida yetarli ma`lumotlar to`plangan (4 ming yil ilgari qadimiy Vavilonda astronomik kuzatishlar natijasida hatto zilzila bo`lishi, Oy va Quyosh tutilish vaqtlarini zamoniga yarasha aniqlab berganligi haqida ma`lumotlar mavjud). Lekin qo`lga kiritgan bu muvaffaqiyatlar va yutuqlar ilmiy izlanishlar natijasida sodir bo`lgan emas. Ular asosan hodisalarni sinchiklab qayd etish, kuzatish, eslab qolish natijasida sodir bo`lgan. Keyinchalik foydalanish davomida yuqori darajali ratsional yondashuv qo`llangan va “Shunday bo`lar ekan” yoki “Shunday ekan” deb ma`lumotlarni qabul qilish ta`minlangan. Hech qanday shubha, hech qanday ortiqcha savollar (“Nimaga?” “Sababi nimada?”), izlanishlar va isbotlarga hojat yo`q edi.

- Demak ilmiy faoliyatga tegishli ushbu fazilatlar (shubhalanish, qiziqish, savollar berib ularga javoblar qidirish, izlanishlar o`tkazish va masalani isbotini topish, jamiyatda ilmiy ijod bilan shug`ullanuvchi maxsus odamlar va markazlarning mavjudligi) birinchi marta qadimiy Gretsiyada uchraydi. Ana shuning uchun ham fan tarraqiyotining xronologiyasi qadimiy Gretsiyada boshlangan. Dalil sifatida bir necha omillar keltiramiz: - fanlarning aksariyatini vatani Gretsiya deb hisoblanadi, (matematika, mexanika, fizika, biologiya, pedagogika, psixologiya, geografiya, androgogika va boshqalar); - hozirgi zamon ilm fanda (va shu jumladan fizika va astronomiyada) ilmiy terminlarning (massa, atom, elektron, izotop va boshqalar) ko`plari jahon bo`yicha grek tilida saqlanib qolingan; - fanlarning aksariyatini vatani Gretsiya deb hisoblanadi, (matematika, mexanika, fizika, biologiya, pedagogika, psixologiya, geografiya, androgogika va boshqalar); - hozirgi zamon ilm fanda (shu jumladan fizika va astronomiyada) ilmiy terminlarning (massa, atom, elektron, izotop va boshqalar) ko`plari jahon bo`yicha grek tilida saqlanib qolingan; - formulalarning grek alifbosida ishlatilishi; -grek olimlari eramizdan oldingi davrda yashagan bo`lsalarda ularning nomlari Fales (640 - 594), Demokrit (463-370), Pifagor, Geraklit (530-470), Aristotel (384-322); Platon (429-348). Arximed (287-212), Geron (150-100), Ptolemey (87-M5) va boshqalar har tomonlama o`rganiladi, ularning fikrlari, model va teoremalari ilmiy adabiyotlarda ko`p uchrab turadi. Qadimgi Gretsiyada inson o`z kuchini birinchi o`rinda uning ongi bilan anglatadi va fanni jamiyat taraqqiyoti rivojlanishiga qaratganlar; Birinchi olimlar, faylasuflar ya`ni “donolik ishqibozlari” deb atalganlar. Donolikni o`rganishga talab kuchaya bordi, bu esa olim va o`qituvchi kasbini vujudga keltirdi. O`sha paytdan, ya`ni eramizdan oldingi davrda Platon akademiyasi, Aristotel litseyi tashkil etilgan edi. Bu tashkil etilgan o`quv

maskanlari, tor sohadagi kasb egalari, injenerlar, vrachlar, astronomlar, matematiklar, fiziklar, geograflar va boshqa kasb egalarini shakllantirishda muhim omil bo`lib xizmat qilgan. Yagona natural falsafa sifatida tabiat xaqidagi ilm fan Qadimiy Gretsiyada 2,5 ming yil ilgari paydo bo`lgan. Atrofdagi dunyoni va hayotni sinchkovlik odamlar tomonidan olib borilgan kuzatishlar bu ilm fanni paydo bo`lishiga va rivojlanishiga tabiiy asos bo`ldi. Kuzatishlardan xulosalar qilingan, ular umumlashtirilgan va yaratilgan teoremalarga isbot sifatida qo`llangan. Qadim zamonlarda o`lchov yoki tajriba sinovlar o`tkazishga deyarli qiziqish bo`lmaganligi sababli kuzatishlar asosan falsafiy muhokama qilish, xulosa chiqarish, juda deganda - tahlil etish natijasida dohiyona g`oyalarni shakllantirish bilan cheklangan xolos. Ilmiy eksperiment va sinovlar o`tkazish erkin odamlarga to`g`ri kelmaydi deb hisoblashga ikkinchi sabab - buning uchun tegishli moddiy-texnik baza bo`lishi, texnikani rivojlangan darajasi yuqori bo`lishi zarur. Lekin u vaqtda bularni ta`minlab berish imkoni yo`q edi. Shuning uchun ba`zi-bir jiddiy ilmiy eksperimentlar o`tkazishning o`rniga oddiy kuzatish va muhokama qilish bilan deyarli barcha tadqiqotlar yakunlangan edi. Bunday holat ko`p hollarda Olamning tuzilishi bo`yicha idealistik modellarni kelib chiqishiga sabab bo`lgan. Masalan, Platondan ilgari yashagan Eleylik Parmenidning (520-445 y.y. eramizdan oldingi era) fikricha atrofimizdagi materiyani yoki moddani ko`rinishi, shakli insonning tasavvurida qanday bo`lsa, xayotda ham shunday bo`ladi, ya`ni narsa – bu insonning u xaqidagi fikridir, narsa - real mavjud materiya emas, deb qaralgan. To`plangan bilimlar alohida fanlarga ajralmasdan yagona shaklda tabiat haqidagi fan sifatida saqlanib kelgan. Balki aynan shuning uchun ham (deyarli 1,5- 2 ming yil davomida, XVII asrgacha) dastlabki ilm fanning nomi naturfilosofiya bo`lgan. Bu so`z tabiat xaqida donishmand muhokama (munozara) qilish degan ma`noga ega. Grek olimlarning fizika sohasiga tegishli ayrim dohiyona g`oyalarini sharhlab o`tamiz: Miletlik Fales (625-547 eramizdan oldingi era) - Barcha yulduzlar yer turkumiga kirgan moddalardan tashkil topgan degan g`oyani ilgari surgan, birinchilar qatorida

masalalarni oddiy hisoblashdan nazariy isbotlashga o`tgan. Bizga uning 3 ta isbotlangan teoremalari ma`lum: 1. Istagan doiraning diametri uni teng ikki yarim doiraga bo`ladi. 2. Diametrga tirkalgan burchak - to`g`ri burchakdir. 3. Teng yonli uchburchakning yon burchaklari bir biriga teng. Anaksimandr (Miletlik, qadimgi grek faylasufi, Falesning o`quvchisi, 610-547 eramizdan oldingi era) - Dunyolar doimo paydo bo`lishadi va keyinchalik buzilishadi. Epikur (341-270 eramizdan oldingi era) - Bizning yerga o`xshash odam yashaydigan ko`plab dunyolar mavjud. Demokritning atomistik g`oyalarini qayta ko`rib chiqdi va to`ldirdi (uning asosida uchta prinsip yotadi: materiyaning saqlanishi, shakllarning saqlanishi hamda bo`shliqni mavjudligi). Mitrodor (eramizdan oldingi eradagi III-II asrlar) - yerni qamrab olgan bepoyon fazoda u yagona odam yashaydigan joy deb hisoblash bug`doy ekilgan katta maydonda yagona bug`doy boshog`i o`sib chiqadi degan g`azablantiruvchi bema`nilik bilan teng. Geraklit Efesskiy (eramizdan oldingi eradagi V asr) - Materiya butun mavjudotning bosh negizidir. Aristarx Samosskiy (eramizdan oldingi eradagi IV-III asrlar) - Olamning geliotsentrik tuzilishi ya`ni barcha osmon jismlarining Quyosh atrofida harakatihaqidagi g`oyani kiritgan. Aristotel (384-322 eramizdan oldingi era) - Olam (Koinot) miqyosida tabiatning kelib chiqishi, ya`ni tabiatshunoslik muammolari, kosmologiya va kosmogoniya bilan shug`ullanuvchi barcha olimlarni fizika sohasini o`rganuvchilar deb atagan. Bu ma`noda Aristotelning o`zini haqli ravishda birinchi fizik deb aytsa bo`ladi. - Kontinual dasturining (konsepsiyasining) negizida dunyo materiyadan tashkil topgan yoki boshqacha aytganda barcha material dunyo uzluksiz harakatdagi substansiyadan tashkil topgan.

- Tabiatda mavjud barcha narsa o`zidan-o`zi paydo bo`lmaydi va yo`qolmaydi. U abadiy yashaydi va ushbu substansiyaning xilma xil shakllarida o`zini namoyon etadi (bir shakldan ikkinchisiga o`zgarishi oqibatida). Zamonaviy ilmiy tilda bu elementar zarralardan tashkil topgan modda tuzilishi nazariyasining asosidir. - Olam - bu doimiy aylangan Kosmosdir va uning harakati (qandaydir bir kichik fazo hajmidan) dastlabki bir turtkidan boshlangan (zamonaviy Katta Portlash va kengayuvchi Olam nazariyasining o`zi). Kosmos esa - bu qandaydir bir cheklangan va markazida yer joylashgan sfera. Fazo va vaqt shu Kosmos chegarasidagina mavjud va doimiy harakatdagi “dastlabki materiya - substansiya” bilan to`ldirilgan. “Dastlabki materiya” bir necha “dastlabki kuchlar yoki dastlabki elementlar” (to`rtta kuch: havo, suv, olov, va yer) ta`sirida va to`rtta stixiya-tabiat hodisalari (sovuq, issiq, namlik, quruqlik) yordamida biridan biriga o`tadi (issiqlik va quruqlik birlashib olov yaratildi; issiqlik va namlik birlashib havo yaratiladi; sovuqlik va namlik birlashib suv yaratiladi; sovuqlik va quruqlik birlashib yer yaratiladi). Bu elementlar va stixiyalar o`z navbatida biridan biriga o`tishlari mumkin hamda xilma xil birlashmalar va yangi moddalarni hosil qilishlari mumkin (tosh, metall, go`sht, loy, jun va boshqalar). - Jismlarning tabiiy va g`ayritabiiy harakatihaqidagi tushunchalar kiritildi. (Er yuzida tabiiy harakat tepaga (engil jismlar) yoki pastga (og`ir jismlar) og`irlik kuchi ta`sirida yo`naltirilgan va harakat xususiyatlari jismning tabiatiga bog`liqdir. G`ayri tabiiy harakat esa faqat kuch ta`sir qilsa bor, kuch to`xtasa harakat ham to`xtaydi. (Aristotelni harakat haqidagi bu ta`rifi hatto XVII asr G.Galiley davrigacha saqlanib keldi). Pifagor (eramizdan oldingi eraning V asr) - Torning uzunligiga ko`ra har xil tovushlarning paydo bo`lishi birinchilar qatorida o`rgangan va bu haqdagi o`z fikrlarni yozib qoldirgan. Ular antik ilm fanga miqdoriy kattaliklar kiritildi, sonlarni real ob`yektlar bilan moslashtirildi. Lekin bu yo`nalishda ularning ishlari abstrakt matematik sohaga o`tib ketdi.

Demokrit (460-370 eramizdan oldingi era) - Moddani belgilovchi va uni tashkil etuvchi eng kichik va bo`linmas zarra tushunchasini kiritildi va uni atom deb nomladi. - Saqlanish prinsipini dastlabki ta`rifi berildi: hech nima hech narsadan yaratilmaydi va hamma mavjud narsa o`z-o`zidan yo`qolmaydi. Mavjudodning negizida o`zgarmas va bo`linmas, bo`sh fazoda harakatlanuvchi zarralar – atomlar yotadi. Ularning soni cheksiz, bir biridan shakli bilan, kattaligi, atomlarni o`zaro joylashganligi va bir biriga nisbatan qanday burchakda bo`lishiga hamda boshqa ichki strukturasi yo`qligi bilan farqlanadi. Moddalarning xilma xilligi ularni tashkil etuvchi atomlarning xilma xilligidan kelib chiqadi. Demak, olamni birligi va uni tashkil etgan ob`yektlarni ko`pligi va xilma xilligi bilan bog`liqligi atom tushunchasini kiritish natijasida hal qilindi. Platon (428 (427) – 348 (yoki 347) eramizdan oldingi era) - O`z zamonini astronomiya va tabiiy fanlarini yutuqlari umumlashtirgan, bir g`oyaga keltirgan. Dunyo materiyadan tashkil topganligiga tan bersada, lekin uni tashkil etuvchi zarralar va elementlarga ayrim matematik sonlar, figuralar va g`oyalarni mos keltirgan (masalan, olovga - tetraedrni qarama qarshi qo`ygan, havoga -oktaedrni, suvga - ikosaedrni, yerga – kubni, ya`ni abstrakt topologik tushunchalar bilan materiya elementlarini bog`lagan). Natijada, muayyan materiya, borliq, inson g`oyalari va uning tasavvurlari bilan almashtirildi, real mavjud materiya inson ongida aks ettirilgan idealistik tasvir qanday bo`lishiga bog`liq bo`lib qoladi. Materiya yo`q, faqat uni inson ongida yaratilgan va o`ziga moslashtirilgan tasviri bor xolos. Sirakuzalik Arximed (287 – 212 eramizdan oldingi era) - Uning asosiy ilmiy ishlari “Statika” elementlarini ifoda etadi, injenerlik sohasida ko`p ixtirolar yaratgan (ekin sug`oradigan vintlari), jismlarning suzishi xaqida uni nomi bilan atalgan qonuni yaratgan. - Quyosh atrofida yer aylanishi mumkin deb hisoblagan.

- Fizika sohasiga qo`shgan hissalari: tekis figuralarning muvozanatlik shartlari; jismlarning massa markazlarini aniqlash usuli, kuch momenti; kuchning yelkaga nisbatan teskari proporsionalligi; og`irlik va uzunlik to`g`risidagi tushuncha; yerning tortishish kuchini yenguvchi kuch haqida; suyuqlik tomchisining sharsimon bo`lishiga sabab yerning tortish kuchi ekanligi haqida; gaz va cyyuqliklar uchun Arximed qonuni; Arximed kuchi; jismlarning suyuqliqlarni suzish qonuni; optika va astronomiya bo`yicha Quyosh nurini bir nuqtaga yig`ib, uni harbiy ishlarda foydalanishni ko`rsatgan; Turli muhitlardan o`tgan yorug`lik nurining sinishi va yo`nalishi o`zgartirilishi; Olam tuzilishi to`g`risida ikki sistema, geomarkaz va geliomarkaz tushunchasini kiritdi. Sharq mamlakatlarida fizikaning rivojlanishi: Rim imperiyasi qulashi bilan antik davr ham tarixga o`tib ketdi va V-VI - asrdan boshlab, ilm fan “tarixining sahifalari” ni yaratish sharq, arab olimlariga o`tadi. Ularni ilmiy faoliyati, ilm fanga, uni rivojiga qo`shgan hissalari juda kattadir. Arab xalifati juda katta hududni birlashtirib, Eron, Iroqni va boshqa atrofdagi elatlarni o`z qaramog`iga qaratib, buyuk arab xalifaligini vujudga keltirdi. Xalifatda arab tili va Islom dini joriy etildi. Xalifat poytaxti Bog`dod bo`lib, u yerda madaniy hayot ancha jonlandi, sharqning yirik ilmiy va madaniy markaziga aylandi. Ilm fan ravnaq topib, falsafa, matematika, tabiyot va boshqa fanlar rivojlana bordi. Ayniqsa, bu narsa Bog`dodda Xorun ar-Rashid (785-809 yillar) va uning o`g`li Ma`mun (813 - 833) hukmronlik qilgan davrda juda yaqqol namoyon bo`ldi. Bu davrda Bog`dod, Samarqand, Xorazm, Buxoro kabi yirik shaharlar o`rtasida savdo-sotiq, iqtisodiy, ilmiy va madaniy aloqalar, munosabatlar avj oldi.

Arab xalifasi va keyingi davrda O`rta Osiyo allomalari tabiiy fanlar, astronomiya, matematika va falsafa fanlari bo`yicha tadqiqot ishlari bilan mashg`ul bo`lganlar va bizlar, uchun boy meros qoldirdilar. Bular jumlasiga Muhammad al- Xorazmiy, Axmad al-Farg`oniy, Abu Nasr al Farobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Umar Hayyom, Abu Maxmud, Hamid al Xo`jandiy, Nasiriddin at - Tusiy, Mirzo Ulug`bek, G`iyosiddin Koshiy va boshqalar. Mashhur siymolar o`z ijodlari va ilmiy meroslari bilan nafaqat O`rta Osiyo xalqlarining, balki dunyo xalqlarining boyligiga katta hissa qo`shganlar. Ularning nomlari bugun jahonning barcha halqlari orasida hurmat bilan tilga olinadi. Fizika fanining rivojlanishiga munosib hissa qo`shgan buyuk allomalarning ayrimlari haqida batafsil to`xtalib o`tamiz: Abu Abdulloh Muhammad ibn Muso Al – Xorazmiy (780 yilda Xorazmda tug`ilib, 850 yilda Bog`dodda vafot etgan) - yevropada Xorazmiy nomi bilan tanilgan.Xorazm ilmiy maktabining ilk ko`zga ko`ringan namoyandasi Muhammad Xorazmiy hozirgi zamon o`nlik sanoq sistemasini kashf etdi, natural sonlar ustida to`rt arifmetik amallar bajarish algoritmini fanga kiritdi, kvadrat tenglamalarni yechish usullarini kashf etdi, “Ziji” (“Astronomiya”) kitobida sinuslar va tengenslar jadvalini katta aniqlikda keltiradi). Al-Xorazmiy tomonidan o`nlik pozitsion sistemasining qo`llanishi Arifmetika fanining shakllanishida, shuningdek uning “Al-jabr va al-muqobala” kitobi Algebra fanining shakllanishiga asos bo`lgan. Amerikalik sharqshunos D. Sarton ta`biri bilan aytganda “Al-Xorazmiy barcha zamonlarning eng ulug` matematiklaridan biri” edi. Sharq olimlari orasida faqat uning nomi va asarlari “ algoritm ” va “ algebra ” kabi zamonaviy ilmiy atamalarda abadiylashtirildi .

Xorazmiy astronomiya bilan shug`ullanib, IX asrning 20 yillarida o`zining mashhur astronomik jadvali «Zij» ni yozadi. Unda keltirilgan ma`lumotlar hozirgi kunda ham o`z mavqeini yo`qotgani yo`q. Arifmetik, algebraik va geografik traktatalari singari Al Xorazmiyning “Zij” asari Yaqin va O`rta Osiyo mamlakatlarida ilk bor astronomik kitob sifatida qabul qilingan. Asarning yaratilish tarixi: ushbu asarning yozilgan vaqti haqida ishonchli aniq ma`lumotlar bizgacha yetib kelmagan. Hattoki asarning arab tilidagi nusxasi ham saqlanmagan. O`rta Osiyo Fan tarixi va bibliografi (XII-XIII a.) Ibn-al Kifti bayon qilishicha (zamondoshi al-Xusayn ibn al-Odamiyning so`zlariga asoslanib), 773 yili Bog`dodga Hindistonning astronomiya va matematikaga bag`ishlangan “Sidxanta” nomli bitiklari olib kelingan. (arablar orasida esa u “Sindxind” nomi bilan mashhur). Xalif al-Mansur (754-775) buyrug`iga ko`ra Muhammad ibn Ibroxim al- Faraziy uni arab tiliga tarjima qildi va “Katta Sindxind” deb nomladi. Biroq bitikning bu varianti juda katta va o`zlashtirilishi qiyin bo`lgani uchun xalif al-Ma`munning (813-833 y.) topshirig`iga ko`ra al-Xorazmiy uni qayta ko`rib chiqdi, qisqartirdi, o`zgartirdi va qo`shimchalar kiritdi. Xalifatning boshlang`ich va ellinizm davrlariga oid bo`lgan ko`pgina astronomik ma`lumotlarni hamda o`zining kuzatish ishlari natijalarini Al-Xorazmiy qo`shimchalar sifatida kitobga kiritdi. O`zgartirilgan variantiga (“Kichik Sindxind” nomli) al-Xorazmiy katta hissa qo`shdi. Balki shuning uchun ham keyinchalik asar Al-Xorazmiyning “Zij” i nomida olamga tanildi. Yuqoridagilardan kelib chiqib, ushbu asar 819-833 yillar orasida, ya`ni Al- Xorazmiy Bog`dod akademiyasi kutubxonasining boshqaruvi davrida yaratilgan deyish mumkin. yevropada keng tarqalgan “Zij” ispan-arab astronomi va matematigi Maslam al-Majritiy tomonidan 1007 yilda qayta ishlandi, asarga ozgina o`zgartirishlar kiritdi. 1126 yilda bu qayta ishlangan variant lotin tiliga Bat shaharlik Adelard tomonidan tarjima qilindi. Adelard ham o`z tarjimasiga ayrim o`zgartirishlar kiritgan. Lekin shunga qaramay Al-Xorazmiyning asari bu o`zgartirishlar natijasida o`zining asl nusxasi va tuzilishini deyarli saqlab qolgan.

“Zij” ning so`z boshida Al-Xorazmiy asarning yozilish maqsadi – sayyoralarning harakatini Arin meridianasiga nisbatan aniqlash deb yozadi (Arin - Hindistonning Ujayn shahriga to`g`ri kelgan meridian). Asarning birinchi beshta bobi astronomiyada zarur bo`lgan vaqtning ketma-ketligi va kalendariga bag`ishlangan. Qolgan boblarda astronomiyaga oid bir qator amaliy masala va muammolar hal qilingan. Al-Xorazmiy “Zij” i Adelerning tarjimasida 37 bobdan va 116 ta jadvaldan iboratdir. Insoniyat undan, matematika faniga qo`shgan buyuk xizmatlari uchun hamisha qarzdor bo`lib qolaveradi. Abu Nasr Al – Farobiy - Sirdaryo bo`yidagi qadimgi O`tror (Farob) shahriga yaqin Vasidi qal`asida dunyoga keldi. Farobiy fanlarning hamma sohalarida o`chmas iz qoldirgan qomusiy olimdir. Farobiy uning taxallusi bo`lib, to`liq nomi Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn Uzlug` Tarxon – jahon madaniyatiga katta hissa qo`shgan o`rta osiyolik mashhur faylasuf, qomusiy olim. O`rta asrlarning bir qancha ilmiy yutuqlari, umuman Yaqin va O`rta Sharq mamlakatlarida taraqqiyparvar ijtimoiy- falsafiy tafakkur rivoji uning nomi bilan bevosita bog`liqdir. Farobiy o`z zamonasi ilmlarining barcha sohasini mukammal bilganligi va bu ilmlar rivojiga katta hissa qo`shganligi, yunon falsafasini sharhlab, dunyoga keng tanitganligi tufayli Sharq mamlakatlarida uning nomi ulug`lanib, “Al Muallim as-Soniy” – “Ikkinchi muallim” Aristoteldan keyingi sharq Arastusi deb ham yuritilgan. Farobiy 70 dan ortiq tillarda erkin so`zlashgani haqida ko`pgina rivoyatlar bor. Farobiyga qadar fizika tabiat haqidagi fan deb qaralib, boshqa tabiiy fanlar bilan birga o`rganib kelingan. Farobiy fizika faniga ta`rif berib, uni boshqa fanlardan ajratdi. Va alohida bir fan sifatida shakllanishiga zamin yaratib berdi. Farobiy turkiy qabilalardan bo`lgan harbiy xizmatchi oilasida, Sirdaryo qirg`og`idagi Farob - O`tror degan joyda tug`ilgan. U tug`ilgan hudud Somoniylar tomonidan boshqarilib, arab xalifaligining shimoliy chegarasi hisoblangan. Farobiy boshlang`ich ma`lumotni ona yurtida oldi. So`ng Toshkent (SHosh), Buxoro, Samarqandda o`qidi. Keyinroq o`z ma`lumotini oshirish uchun arab xalifaligining madaniy markazi bo`lgan Bog`dodga keldi. Bog`dodda bu davrda musulmon

dunyosining turli o`lkalaridan, xususan O`rta Osiyodan kelgan ko`p ilm ahllari to`planishgan edi. U yerga bora turib, Farobiy Eron shaharlari-Isfaxon, Hamadon, Rayda va boshqa joylarda bo`ldi. Taxminan 941 yildan boshlab Farobiy Damashqda yashagan. Shahar chekkasidagi bog`da qorovul bo`lib, kamtarona kun kechirib, ilm bilan mashg`ul bo`lgan. Farobiy 949-950 yillarda Misrda, so`ng Damashqda yashab, shu yerda vafot etgan va “Bob as-sag`ir” qabristoniga dafn qilingan deyiladi. Farobiy o`rta asr davri tabiiy-ilmiy va ijtimoiy bilimlarining qariyb barcha sohalarida 160 dan ortiq asar yaratgan. U turli bilimlarning nazariy tomonlari, falsafiy mazmuni bilan ko`proq qiziqqanligi uchun uning asrlarini 2 guruhga ajratish mumkin: 1) yunon faylasuflari, tabiatshunoslarining ilmiy merosini izohlash, targ`ib qilish va o`rganishga bag`ishlangan asarlar; 2) fanning turli sohalaridagi mavzularga oid asarlar. Shuningdek Farobiy qadimgi Yunon mutafakkirlari - Platon, Aristotel, Evklid, Ptolamey, Porfiriylarning asarlariga sharhlar yozgan. Ayniqsa, Aristotel asarlari («Metafizika», “Etika” “Ritorika” “Sofistika” va b.) ni batafsil izohlab, qiyin joylarini tushuntirib bera olgan, kamchiliklarini ko`rsatgan, ayni vaqtda bu asarlarning umumiy mazmunini ochib beruvchi maxsus asarlar yaratgan. Farobiy sharhlari O`rta va YAqin Sharq ilg`or mutafakkirlarining dunyoqarashini shakllantirishda, ularni Aristotel g`oyalari ruhida tarbiyalashda muhim ahamiyatga ega bo`ldi. Farobiy, “teplorod nazariyasini rad etdi. Farobiyning “Moddiyat” (Materiya) va shakl tovush tezligi, tovushning to`lqin tabiati, tovush chastotasi, tovush to`lqinining uzunligi va ana shularga asoslanibyaratilgan musiqa notasi, shuningdek, optikaga oid yana ko`pgina ishlari ham, jahon fanining rivojlanishiga qo`shilgan bebaho hissasidir. Farobiyning tabiiy-ilmiy fanlar haqidagi qarashlari “Ilmlarning kelib chiqishi va tasnifi” asarida batafsil yoritilgan. Kitobda O`rta asrda ma`lum bo`lgan 30 dan ortiq fanning ta`rifi, ahamiyati ko`rsatib berilgan. Bunda barcha fanlar 5 ta guruhga ajratiladi: • til haqidagi ilm (7 bo`lim-gramatika, orfografiya, she`riyat);

• mantiq va uning bo`laklari; • matematika (arifmetika, geometriya, optika, astronomiya, muzika, og`irliklar haqidagi ilm, mexanika); • tabiatshunoslik va metafizika (8 bo`lim - bashorat qilish, tibbiyot, alkimyo); • shahar haqidagi fanlar - siyosiy ilm, fikh, kalom (etika, pedagogika). Fanlarning bu tasnifi o`z davrida ilmiy bilimlarning keyingi rivoji uchun katta ahamiyati ega bo`ldi. Shu narsa diqqatga sazovorki, Farobiy tabiiy va ijtimoiy fanlarni ularning vazifasidan kelib chiqib to`g`ri farqlagan. Uning talqinicha, matematika, tabiatshunoslik, metafizika fanlari inson aqlini bilimlar bilan boyitish uchun xizmat qilsa, grammatika, mantiq, she`riyat kabi ilmlar fanlardan to`g`ri foydalanishni, bilimlarni boshqarishga to`g`ri tushuntirish, ya`ni aqliy tarbiya uchun xizmat qilgan. Farobiy “Yulduzlar haqidagi qoidalarda nima to`g`ri va nima noto`g`riligi to`g`risida” risolasida osmon jismlari bilan uyerdagi hodisalar o`rtasidagi tabiiy aloqalarni, xususan bulutlar va yomg`irlar paydo bo`lishining Quyosh issiqligi ta`sirida bug`lanishga sababiy bog`liqligini yoki Oy tutilishi, yerning Quyosh bilan Oy o`rtasiga tushib qolishiga bog`liq ekanligini ko`rsatgan edi. Bu bilan u osmon jismlariga qarab «Fol ochuvchilar” ni fosh qildi. Shuningdek, u arzon metallarni qimmatbaho metallarga aylantirivchilarni tanqid qilib, kimyoga tabiiy ilmlarning bir qismi sifatida qaradi. Farobiy tabiblik bilan bevosita shug`ullanmagan bo`lsada, nazariy tibbiyotni yaxshi bilgan. Uning tibbiy qarashlari “Inson a`zolari haqida” risolasida bayon qilingan. U inson a`zolarini, turli xil kasalliklar sababini ularning paydo bo`lish sharoitlarini alohida-alohida o`rganishni, organizmning salomatligini tiklash uchun kerakli oziq-ovqatlarga e`tibor berishni qayd etadi. Farobiy dunyoqarashining shakllanishiga asosan Sharqning qadimgi ilg`or madaniyati an`analari, arab xalifaligiga qarshi hatti-harakatlari, o`rta asr tabiiy- ilmiy tafakkur yutuqlari, YUnonistonning falsafiy merosi ta`sir ko`rsatdi. Farobiy o`z davridayoq buyuk olim sifatida dunyoga mashhur bo`lgan. Sharq halqlarida u haqda turli hikoya, rivoyatlar vujudga kelgan. O`rta asr olimlaridan ibn Xallikon, ibn Boja, ibn Rushd, ibn Xaldun kabi mutafakkirlar Farobiy ijodini o`rganib, uning

g`oyalarini rivojlantirganlar. Taraqqiyparvar insoniyat Farobiy ijodiga hurmat bilan qarab, uning merosini chuqur o`rganadi. yevropa va sharq olimlari Farobiyning ilmiy merosini o`rganishga muayyan hissa qo`shdilar. Keyingi yillarda uning ijodi va ta`limotiga bag`ishlangan bir qancha tadqiqotlar, asarlar yuzaga keldi. Abu Nasr al Forobiyning tovush tezligi, tovushning to`lqin tabiati, tovush chastotasi, tovush to`lqinining uzunligi haqidagi fikrlari va ularga asoslanib yaratilgan musiqa notasi hamda optikaga oid ko`pgina ishlari fizika fanining rivojlanishiga qo`shilgan katta hissa bo`ldi. Ibn Sino harakatning nisbiyligi, inersiya, kuch, massa va tezlanish orasidagi bog`lanish, aylanma harakat, markazga intilma kuch, chizikli tezlik, bo`shliq va atmosfera bosimi, konveksiya, issiqlikning tabiati, issiqlik uzatilishining turlari, yashin va yashinning turlari, momaqaldiroq hodisasi, tovush va yorug`lik tezligi, yorug`lik dispersiyasi, linza, atom tuzil ishi va boshqa mavzularga tegishli mulohazalarining aksariyati hozirgi zamon tushunchalariga juda mos keladi. Abu Ali Husayn ibn Sino - 980 yilda Buxoroning Afshona qishlog`ida dunyoga keladi. Jahonga tabobat ilmining sultoni bo`lib, tanilgan ibn Sino qomusiy olimdir. U birinchilardan bo`lib, tabiiyot (fizika) ni boshqa fanlardan ajratib, alohida fan sifatida shakllantirdi. Markaziy Osiyo xalqlari madaniyatini o`rta asr sharoitida dunyo madaniyatining oldingi qatoriga olib chiqqan buyuk mutafakkirlardan biri Abu Ali Husayn ibn Abdulloh ibn Sino bo`lib, u yevropada Avitsenna nomi bilan mashhurdir. Ko`p manbalarda Ibn Sino, avvalo, tabib sifatida talqin etiladi, holbuki tabobat uning ilmiy sohalari orasida eng muhimlaridan biridir, xolos. Ibn Sino asarlarining asosiy qismi YAqin va O`rta Sharqning o`sha davr ilmiy tili hisoblangan arab tilida, ba`zilari fors tilida yozilgan. Uning bizga ma`lum bo`lgan katta asari “Kitob ush-shifo” (“SHifo kitobi”) 22 jilddan iborat bo`lib, 4 ta katta bo`limini mantiq, fizika, matematika, metafizikaga doir masalalar egallagan. U natural sonlar ustida bajarilgan arifmetik amallarni va kvadratga ko`tarish amalining to`g`riligini 9 yordamida tekshirish usulini o`ylab topgan, (a ± b) 2 = a 2 ± 2ab +b 2 formulani geometrik isbotlagan.

Uning “fizika” va “matematika” deb nomlangan asarlari tabiiyot fanining shakllanishida muhim ahamiyatga ega bo`ldi. Ibn Sinoning Beruniy bilan bo`lgan savol- javoblari va «Tib qonunlari” kitoblaridagi “Ko`z anatomiyasi» ga bag`ishlangan bob, bundan tashqari yashin kabi hodisalar haqidagi asarlari tabiiyot faniga qo`shilgan bebaho xazinadir. Ibn Sinoning tabiiyot faniga bergan ta`rifi, harakat va harakat turlari, harakatning nisbiyligi, inersiya, kuch, massa va tezlanish orasidagi bog`lanish, aylanma harakat dinamikasi, markazga intilma kuch, chiziqli tezlik, bo`shliq va atmosfera bosimi, konveksiya, ob-havo (qor, yomg`ir, do`l), issiqlikning tabiati va issiqlik uzatilishining turlari, yashin va yashinning turlari, momaqaldiroq hodisasi, tovush va yorug`lik tezligi, yorug`lik dispersiyasi, oyning gardishlanishi sabablari, ko`z ko`rish sabablari, linza, atom tuzilishi kabi mavzularga tegishli bo`lgan mulohazalarning aksariyati hozir ham o`z qiymatini yo`qotmagan darajada hayratlanarlidir. Misol tariqasida Ibn Sino issiqlik tushunchasiga bergan ta`rifni keltiramiz: “Harakat moddalarning aralashuvidan vujudga kelib, jismlarning o`z muvozanat va mo``tadilligini saqlash uchun markazga intilishidan kelib chiqadi, ya`ni “Issiqlik harakat barobarinda mavjuddir”. Abu Ali ibn Sino 1037 yilda vafot etgan Abu Rayhon ibn Ahmad Beruniy: O`rta acp sharq olimlari orasida Abu Rayhon Bepyniyning ilmiy merosi alohida o`pin tutadi. Abu Rayhon ibn Ahmad Beruniy 973 yilning 4 oktyabrida Xorazmning qadimiy poytaxti Kat shahrida tug`ilgan (hozirgi Qoraqolpog`iston Respublikasi, Beruniy shahrida). Beruniy 21- 22 yoshlarda astronomik kuzatishlarni diametri 15 cho`zimga (uzunlik o`lchovi, taxminan 0,5 m) teng doira va boshqa zaruriy asboblar yordamida o`tkazgan. Beruniy olimning taxallusi bo`lib, forschada «Berun» (tashqari) ya`ni, Beruniy so`zi shahar tashqarisida kechgan degan ma`noni bildiradi. Abu Rayhon esa uning laqabidir. Olimning otasi Ahmad, uni Muhammad deb ataganlar. Beruniy davrida Kat shahri mamlakatning asosiy hunarmandchilik, ishlab chiqarish va savdo markazi sifatida tanilgan. Abu Rayhon Beruniy o`sha davrlarda mashhur bo`lgan Muhammad Xorazmiy, Al-Farg`oniy, Farobiy singari olimlarning

asarlarini mustaqil o`rgandi. Uning birinchi ustozi matematik olim Abu Nocip ibn Iroq bo`lgan. Hozirgacha Beruniyning 152 asari ma`lum bo`lib, bizgacha uning faqat 30 tasi saqlanib kelgan. Jami asarlarining 70 tasi astronomiyaga, 20 tasi matematikaga, l2 tasi geografiyaga va geodeziyaga, 4 tasi minerologiyaga, 1 tasi fizikaga, 1 tasi dorishunoslikka, l5 tasi tarix va etnografiyaga, 4 tasi falsafaga, 18 tasi adabiyotga bag`ishlangandir. Beruniy o`z ona tilisidan tashqari qadimiy sanskritda, eron ilmiy adabiyoti va tilini bilar edi, fors, arab, yahudiy, grek tillarida bemalol ilmiy ishlarini olib borar edi. Beruniy yashagan davrda eksperimental fanlar bilan shug`ullanish keng rivojlangan. Beruniyning fizika sohasidagi bajargan ishlari mexanika, akustika, issiqlik, yorug`lik, elektr, magnetizm masalalariga bag`ishlangan edi. Beruniy o`lchov birliklari, tezlik, chiziqli va burchak tezlik, og`irlik, solishtirma og`irliklar bo`yicha, tajribalar olib borgan. Tutash idishlar, favvora, artezian quduqlari va oddiy mehanizmlarning ishlash prinsiplarini o`rgandi. Bo`shliq (vakuum), atmosfera bosimi, konveksiya, suyuqlik, zarrachalari orasidagi tortish kuchi, inersiya, ta`sir, jismlarning erkin tushishi haqida o`z fikrlarini bildirgan. Beruniy yorug`likning tabiati haqida fikr yuritar ekan, u yorug`lik nurini moddiy zarrachalar dastasi deb ta`kidlagan. YOrug`lik tezligini tovush tezligi bilan taqqosladi, yorug`likning sinishi, qaytishi, ranglarga bo`linish hodisalarini tushuntirishga urindi. Beruniy magnit qutblari, magnit xossalarining tashqi kuch ta`sirida o`zgarishi to`g`risidagi fikrlarni ilgari surdi. U “Minerallar haqida” gi acapini yozdi va unda ishqalanish tufayli ayrim moddalar yengil narsalarni (somonga, sochga o`xshash) o`ziga torta olish xossasiga egaligini tushuntirish maqsadida «qahrabo» so`zini kiritib, unga izoh bergan («kahrabo» so`zi fors tilidan olingan bo`lib, «kah-osmon», «rabo- o`g`irlagich» degan ma`noni bildiradi). Beruniyning izohiga ko`ra «qahrabo» so`zining zamonaviy analogi “elektron” yoki elektr zaryad tushunchasiga yaqin keladi.

Beruniy gidrostatik usul bilan 50 dan ortiq, moddaning solishtirma og`irligini o`lchashga muvaffaq bo`lgan. U o`z qo`li bilan yasagan asbob yordamida moddalarning, shu jumladan, ko`pgina metallarning zichligini juda katta aniqliq bilan o`lchagan. Beruniy yasagan konus shakldagi asbob aslida yuqoriga asta sekin torayib boradigan va silindr bo`yincha bilan yakunlangan shisha bo`lgan. Bo`yincha o`rtasida kichkina dumaloq teshik qilingan va unga tegishli kattalikdagi bukilgan trubka kavsharlangan. Idishga suv solingandan so`ng unga zichligi aniqlanadigan metall parchalari tushiriladi. O`rganilayotgan metall hajmida trubkadan oqib tushgan ortiqcha suv o`lchanilgan. Trubkaning bo`g`inchasi deyarli tor bo`lishi («kichik barmoq qalinligida»), hattoki undan kichik (bug`doy donasi) hajmidagi suv o`tsada tadqiqotchi uni sezishi zarur. Keyinchalik suv yaxshi oqishi uchun trubka kichkina tarnovcha bilan almashtirildi. Zamonaviy o`lchov birliklarida (g/sm 3 ) oltin zichligi uchun Beruniy topgan qiymat 19,5 teng, simob zichligi esa - 13,56 tashkil etdi. Quyida yana bir nechta misolni keltiramiz: Beruniy aniqlangan qiymatlar zamonaviy natijalardan juda kam farq qiladi. yevropaga bu natijalar juda kech ma`lum bo`ldi va kirib keldi. Jadval 1. Metallar Oltin Simob h Kumus Qo`rg`oshin Mis Temir Beruniyning natijalari. (g/sm 3 ) 19.8 13.55 10.42 11.47 8.71 7.98 Hozirgi qabul qilingan qiymat (g/sm 3 ) 19.3 14.19 10.5 11.34 8.89 7.83 Beruniyning ilmiy yondashish jihatidan berilgan amaliy ko`rsatmalaridan biri e`tiborga sazovor. Moddalarning zichliginianiqlashda suvning tozaligiga, uning holati va temperaturasiga hamda suvni bitta manbadan, bir xil sharoitda olinish zarurligini ko`rsatgan. Bu zaruriyat suvning hususiyatlari yilning to`rt fasli, havoning holati va uning suvga ta`siridan kelib chiqadi. Bu esa Beruniyning tajriba

jarayonida suvning holatiga qo`yiladigan talablarni to`g`ri tushunganligini isbotlaydi. Amerikadagi rus konsuli N. Xanikov 1857 yilda al-Xaziniyning «Donishmandlik tarozisi haqidagi kitobi» nomli qo`lyozmasini topdi. Bu qo`lyozmada Beruniyning «Metallar va noyob qimmatbaho toshlarning hajmlari o`rtasidagi munosabatlar» degan kitobidan ayrim hikmatli ko`chirmalar, zichlikni o`lchaydigan asbobning Beruniy talqinidagi tasvirnomasi hamda u tomonidan olingan tajriba natijalari keltirilgan. Shuningdek Beruniy tomonidan boshlangan o`lchovlarni Al-Xaziniy «Donishmandlik tarozisi» deb nom bergan, loyihalashtirgan va o`zi yasagan tarozi yordamida, davom ettirganligi haqidagi ma`lumotlar mavjud. Beruniy aniq astronomik va geografik o`lchovlarni ham olib borgan: • ekliptikaning ekvatorga nisbatan qiyalik burchagini hamda uning asrlik o`zgarishini o`lchadi (1020 yil uchun uning o`lchovlari 23°34'0" natijani berdi. Zamonaviy ma`lumotga ko`ra 1020 yil uchun olingan aniq natija 23°34'45"); • Hindistonga qilgan safarida yer radiusini aniqlash metodini ishlab chiqdi (uning o`lchovlaridan yer radiusi 1081,66 farsaxga yoki taxminam 6490 km ga teng); • Oy tutilishi paytida uning rangining o`zgarishi, Quyosh tutilishida uning toji paydo bo`lishini kuzatib bordi, keyinchalik ularni bayon etdi; • Yerning Quyosh atrofida aylanishi hamda geotsentrik sistemaning zaifligi haqida o`z fikrlarini bildirdi; • Hindiston haqida juda keng yozuvlar tayyorladi; • Evklidning «Boshlang`ichlar» va Ptolomeyning «Almagest» asarlarini sanskrit tiliga tarjima qilgan. Beruniy Hindistonga qilgan safari (13 yil) ilmiy jihatdan juda serhosil bo`lsada (tarixiy ma`lumotlarga ko`ra moddalarning zichligini aniqlash o`lchovlarini u aynan shu paytda o`tkazgan bo`lishi mumkin), lekin safar majburiy edi. 1017 yilda Xuroson va Afg`oniston hukmdori Xorazmga urush e`lon qiladi va bosib oladi. Asirga tushganlar orasida Beruniy ham bor edi. Beruniy boshqa asirdagilar bilan birga G`aznaga u yerdan esa - Xindistonga badarg`a qilinadi.

Og`ir sharoitga qaramay Beruniy o`zining ilmiy izlanishlarini to`xtatmaydi. Astronomiya va geografiya sohasidan qator ilmiy ma`lumotlarni va o`zining mashhur “Hindiston” asarini yozadi. Beruniyning “Hindiston” asari oxirlab qolganida Xorazmda hokimiyat yangilandi. Beruniyning hayotiga hamda taqdiriga bu voqea keskin ta`sir ko`rsatdi. Taxtga Maxmudning o`g`li Ma`sud o`tiradi. U Beruniy ijodiga xayrixoxlik bildirib, uni o`z himoyasiga oladi va davlat arbobi etib tayinlaydi. Beruniy siyosat bilan birgalikda ilmiy faoliyatni ham olib boradi. Ma`sud ilm-fanni qadrlaydigan shaxs bo`lganligi uchun, Beruniy astronomiya va sferik trigonometriya sohasida qilingan ishlari haqidagi o`zining asarini Ma`sudga bag`ishlagan va “Ziji-Ma`sudiy” deb nomlangan. SHu yillarda Beruniy va qadimiy Buxoroning buyuk olimi Abu Ali Ibn Sino (Avitsena, 980-1037) o`rtasida keng yozma aloqalar boshlandi. Ularda Aristotelning fizikasi va boshqa qator tabiiy-ilmiy masalalar muhokama qilingan edi. Bu munozoralarda Beruniy Aristotelning ko`pgina fikrlarini qattiq tanqid qilgan bo`lsa, Ibn Sino esa ko`proq Aristotelni himoya qilgan. Al-Beruniyning mashhur asarlari qatoridan “Mineralogiya” va “SHifobaxsh moddalar haqidagi kitob” asarlari ham munosib o`rin egallaydi. Al-Beruniy 1048 yil 13 dekabrda olamdan o`tadi (ba`zi manbalarda 1050 yoki 1051 yillar ko`rsatilgan).

Adabiyotlar: 1. Abdullay е v A. H, Arg`inboy е v H.A, Abdullay е v H.U. Agrom е t е orologiya- T. O`zb е kiston Milliy Ensiklop е diyasi Davlat ilmiy nashriyoti, 2006-432 b. 2. Arg`inboy е v X.A. G е liot е xnikadan o`quv qo`llanma-T.: O`qituvchi, 1974-148 b 3. Babushkin L . N . Агроклиматическое описание Средние Азиию. T руды Ta шГУ-1964- вып. 236-с 5-185. 4. Babushkin L . N . Основы агрометеорологии в Узбекистане- Tashk е nt , SANIGMI - 2004-288 s . 5. Baratov P . O ` zb е kiston tabiiy g е ografiyasi - T .: O ` qituvchi , 1996- 264 b . 6. Boboxo ` jay еv I ., Uzoqov P . Tuproqshunoslik - T .: M е hnat , 1995-512 b . 7. Bulat V . L . “Оптические явления в природе”. M.: “Просвещение”, 1974-136 st. 8. Glazirin . G .Е, Chanish е va S . G , Chub V .Е “ O ` zb е kiston iqlimining qisqacha och е rki ” Toshkе nt , O ` OITGMI , 1999-31 b . 9. Gringof I . G , Popova V . V ., Strashniy V . N . Agrom е t е orologiya - L .: Gidrom е t е oizdat , 1987-310 s . 10. Guralnik I . I ., Dubinskiy G . P ., Larin V . V ., Mamikonova S . V . M е t е orologiya . Издание второе- L.: Gidrom е t е oizdat , 1982-440 s . 11. Guralnik I . I ., Mamikonova S . V ., Polkovnikov M . A . Сборник задач и упражнений по метеорологии. 2-е издание-L.: Gidrom е t е oizdat, 1968-224 s. 12. Guralnik I.I., Larin V.V., Mamikonova S.V. Сборник задач и упражнений по метеорологии . Издание третье -L.: Gidrom е t е oizdat;1983-192 s.

O'xshashlar

Fizikaning rivojlanish tarixi 2

Fizikaning ba’zi bir muxim sohalarini rivojlanish tarixi. Elektronning tug`ilishi

Gidravlika fanining tarixi va taraqqiyoti, rivojlanish istiqbollari

Klassik fizikaning shakllanishi va rivojlanishi

O’zbekistonda fizik tadqiqotlar va fizika ta’limining shakllanishi va rivojlanish tarixi