Elektrodinamikani o`rganishning ilmiy-uslubiy asoslari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

69 KB

Ko'chirib olish

E lektrodinamikani o`rganishning ilmiy-uslubiy asoslari Reja: 1. Elektr maydoni mavzusini o‘rganishning maqsad va vazifalari hamda asosiy mazmunining tahlili. 2. Zaryadning saqlanish qonuni 3. Elektr maydonidagi o‘tkazgichlar

Bo‘limning mazmuni va tuzilishi. Elektrodinamika masa-lalari o‘rta umumiy ta’lim va maxsus maktablar fizika kursida eng katta o ‘ rinlardan birini egallaydi. Bu bo‘limga butun fizika kursiga ajratilgan vaqtning 30% dan ko‘prog‘i to‘g‘ri keladi. Ko‘pchilik mamlakatlarda ham elektrodinamika masalalarini o‘rganishga taxminan xuddi shuncha vaqt ajratilgan. Bu juda to‘g‘ri bo‘lib, olamning umumiy fizik manzarasi haqida tushunchani shakllantirish uchun, o‘quvchilarga ilmiy texnik taraqqiyotning bosh yo‘nalishi-xalq xo‘jaligini elektrlashtrish va ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirishda, radioelektronikani qo‘llashni tushuntirish ahamiyatiga to‘la mos keladi. Bugungi kunda xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarida fan-texnika taraqqiyoti jadallashuvining, ishlab chiqarish samaradorligi ortishi va turmush farovonlashuvining muhim sharti ekanligini ko‘ra bilgan holda elektrlashtirishning ilg‘or rivojlanishiga birinchi darajali deb qaralmoqda. Elektroenergetika sohasida yaqin 20 yil uchun muhim masalalarni amalga oshirish mo‘ljallangan. Bu masalalarni bajarishda bugun maktabda o‘qiyotganlar va kelgusi yillarda uni bitiradiganlar bevosita ishtirok etadilar. Bugungi kunda elektr energiyasidan hayotda qanday foydalanish kerakligini ham nazariy, ham amaliy jihatdan biladigan, elektrlashtirishning fizik va texnik asoslarini, uning mamlakat xalq xo‘jaligi uchun ahamiyatini tushunadigan kishilarni tayyorlash lozimligi sezilmoqda. “Elektrodinamika’ bo‘limining yuksak ilmiy saviyasini saqlab qolish, uning tarbiyaviy potentsialini va amaliy maqsadini kuchaytirish yuqorida tilga olib o‘tilgan masalalarni hal qilishga yordam beradi. Bo‘limning mazmuni. Zamonaviy fizika kursi mazmunining xarakterli xususiyati-butun o‘quv materialining uncha katta bo‘lmagan sondagi fundamental nazariyalar tevaragida to‘planganligidir. “Elektrodinamika” bo‘limida Maksvellning elektromagnit maydon haqida ta’limoti hamda klassik elektron nazariyasi shunday nazariyalar bo‘lib xizmat qiladi. Fizika kursining “Elektrodinamika” bo‘limida o‘rganila-digan o‘quv materiali shu bo‘limning ilmiy mazmunini tashkil qiluvchi asosiy masalalardan

tashkil topadi. Bu yerda klassik elektrodinamikaning faqat asoslarinigina o‘rganish haqida so‘z yuritilishi mumkin. Bu nazariyani o‘zlashtirish uchun ikki guruh masalalarni elektr va magnit maydonlarning xossalari, shuningdek, doimiy tok qonunlari, turli muhitlarda elektr va magnit maydonlarning xassalari, shuningdek doimiy tok qonunlari, turli muhitlarda elektr toki oqishining qonuniyatlarini. Avvalo umumiy nuqtai nazardan maktabda fizika kursining didaktik talablarni hisobga olgan holda bu ikki guruh masalalarning tarkibiga nimalar kirishi kerakligini qarab chiqamiz. Masalalarning birinchi guruhi: O‘quvchilarni Maksvellning eletromagnit maydon haqidagi ta’limoti g‘oyalari bilan tanishtirishi lozim. Bu ta’limotning mazmunini elektrotexnikaning, radiotexnikaning va har qanday elektromagnit hodisalar nazariyasining asosini tashkil qiluvchi Maksvell tenglamalari eng ixcham ko‘rinishda ifodalaydi. Maksvell tenglamalarining tushunish uchun lozim bo‘lgan mamavzutik apparatning murakkabligi ularni maktablarda o‘qitishga imkon bermaydi. Shu bilan birga o‘quvchilarni elektromagnit maydon haqida ta’limotning tenglamalarda mavjud bo‘lgan asosiy g‘oyalar bilan tanishtirib qo‘ya qolish mumkin. Bu tenglamalarning mazmunini sifat jihatdan xarakterlash uchun ularni qarab chiqamiz:pdV ds D ds B dS dt dB idE dS dt dD i d Н n n n s n n s             ,0 ) (   Tenglamalarning birinchisi magnit maydonning manbalari harakatlanuvchi zaryadlar (elektr toki) va o‘zgaruvchan elektr maydoni (siljish toki) ekanligi faktini aks ettiradi. Ikkinchi tenglama elektromagnit induksiya qonununi ifodalaydi. U uyurmali elektr maydonning manbai vaqt davomida o‘zgaruvchi magnit maydoni ekanligini ko‘rsatadi. Oxirgi ikkita tenglama mos ravishda magnit va elektr maydonlari uchun Gauss teoremasini ifodalaydi. Bu tenglamalarning mazmuni

shundaki, maydonning kuchlanganlik chiziqlari zaryadda boshlanib, zaryadda tugaydi, magnit maydoni induksiya chiziqlari esa hamisha yopiq bo‘ladi. Elektr va magnit maydonlari zaryadlangan zaryadlarga ta’sir qilishlari tufayli seziladi. Elektr maydon kuchlanganligini hamda magnit maydon induksiyasini bilgan holda bu maydonlarda  tezlik bilan harakatlanayotgan q zaryadli zarrachaga ta’sir qilayotgan kuchini lorens formulasi bo‘yicha topish mumkin: ) , [ ( B V E q F       . “Elektrodinamika” bo‘limining ilmiy dunyoqarashning shakllantirish uchun imkon beruvchi masalalarini qayd etib o ‘ tamiz. Moddaning elektr va magnit xossalarini, turli muhitlarda elektr tokining oqishini o‘rganish o‘quvchilarning moddaning tuzilishi haqida bilimlarini chuqurlashtiradi hamda atomlar tarkibiga kiruvchi zarrachalar, ularning harakatlanishi va o‘zaro ta’sirlashuvi haqidagi tushunchalarini shakllantirishni davom ettiradi. Elektr va magnit maydonlarni o‘rganish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha masa-lalar majmuasi (uzoqdan ta’sir qilish va yaqindan ta’sir qilish, maydonlar energiyasi) o‘quvchilarning elektromagnit maydonning moddiy ekanligini tushunishlariga olib keladi. Zaryadlarning saq- lanish qonunini o‘rganish tabiatdagi saqlanuvchi va o‘zgaruvchining dialektik birligi haqidagi tasavvurlarni shakllantirishni davom ettirish imkonini beradi. Tabiat hodisalarini bilib olish yo‘llari haqi-dagi tushunchalarni shakllantirishda nazariyalarni tuzishning asosida yotuvchi model tushunchalardan foydalanish katta ahamiyatga ega. Bundan, xususan, nuqtaviy zaryad, cheksiz tekis zaryadlangan tekislik kabi modellar nazarda tutilmoqda. Metodologik xarakterdagi-elektr va magnit maydonlarning moddiyligi, slamni bilish mumkinligi uning xos-salarining bitmas-tuganmas ekanligi, bilish jarayonining chek-chegarasizligi va boshqa xulosalarni yuqorida qayd etilgan aniq fizik materialni o‘rganish bilan bog‘liq ravishda chiqarmoq lozim. Elektromagnit induksiya mavzusini o‘rganishda elektr energiya ishlab chiqarish, undan foydalanishning ilmiy asoslari tushuntiriladi. Turli muhitlarda elektr tokinng oqishini o‘rganish: kriochen generatorlarda o ‘ ta o‘tkazuvchanlikdan foydala-nishning fizik asoslarini, rangli va rangsiz metallarga ishlov beradigan texnologik jarayonlarda uchqunli razryaddan foydalanishni, elektr filtrlarda toj

razryaddan foydalanishni, vakuumda metallarni eritish va ularga ishlov berishda kuchli elektron dastalarini qo‘llashni tushuntirishga imkon beradi. Vakuumda, gazlarda va yarim o‘tkaz-gichlarda elektr tokini o‘rganish o‘quvchilarni radioelektron appara-turaning vakuumli diod, triod, elektron-nur trubkasi kabi element-lari bilan, shuningdek, mikro jarayon texnikasi qurilmalariga kiruvchi yarimo‘tkazgichli diod, termistro, fotorezistor, tranzistorlar bilan tanishtirish imkonini beradi. Bu hamma masalalarni o‘rganish IX sinf fizika kursiga katta amaliy yo‘nalganlik beradi. Agar ko‘rsatib o‘tilgan masalalarni qarab chiqish bilan bir qatorda, kursning ma’lum mavzularida ular ilmiy-texnik taraqqiyot muhim yo‘nalishlarining fizik asoslari sifatida sistemalashtirilsa va umumlashtirilsa, ularni o‘rganishning samaradorligi ancha ortgan bo‘lar edi. Elektr maydoni mavzusini o‘rganishning maqsad va vazifalari hamda asosiy mazmunining tahlili. « Elektr maydoni» mavzusini o‘rganishning maqsad vazifalari hamda butun «Elektrodinamika» bo‘limi uchun uning ahamiyati ko‘p jihatdan o‘quvchilar materiyaning ikkinchi turi bo‘lmish-maydon tushun-chasini birinchi marta chuqur o‘rgana boshlashlari bilan belgilanadi. Ilgari elektr maydoni VIII sinfda faqat sifat jihatdan o‘rganilgan bo‘lsa, dastur asosida avvalgidan farqli ravishda uning miqdoriy xarakteristikalarini o‘rganish nazarda tutiladi. Elektr maydonini o‘rganish elektromagnit maydonini o‘rganishning birinchi bosqichi-dir. Bu yo‘lda keyinchalik magnit va uyurmali elektr maydonlari qarab chiqiladi. Elektrostatik maydon bu ko‘rsatilgan maydonlardan eng soddasidir va uning misolida kuch maydoning muhim xarakteristikalarini eng oson o‘zlashtirish mumkin. Nafaqat VIII-IX sinfdan balki o‘rta maxsus ta’limda ham elektrodinamikaning boshqa masalalarini ham o‘qitish zaryad, kuchlanish, elektr sig‘imi, Kulon qonuni, zaryadning saqlanish qonuni va boshqa tushuncha ham qonuniyatlar asosiga olib boriladi. Mavzuni mazmuni bir qator tarbiyaviy vazifalarni hal qilishga, xususan, o‘quvchilarni yaqindan ta’sir qilish va uzoqdan ta’sir qilish nazariyalari bilan tanishtirish-ga, ularda shunday qarashlarni qarab chiqish asosida elektromagnit maydonning hamda bu maydon energiyasining moddiyligi haqida boshlangich

tushunchalarni shakllantirishga; o‘tkazgichlar va dielektriklar xossalarini o‘rganishda, o‘quvchilar ongida moddalar-ning tuzilishi haqidagi, molekula va atomlar tarkibiga kiradigan zarrachalar ularning harakati va o‘zaro ta’sirlari tushuncha-larni shakllantirishni davom ettirishga imkon beradi. Shu bilan birga mavzuning bir qator masalalarini o‘rganish o‘quvchilar fikrlashning rivojlanishiga hissa qo‘shishiga, jumladan, zaryad va massa tushunchalarini, hodisalar, qonunlar (masalan, Kulon qonuni va butun olam tortishish qonuni)ni taqqoslay olish, malakalarini shakllantirishda mexanikaga doir bilimlardan foydalangan holda elektr maydonidagi zaryadli zarralar harakatiga oid masalalarni yechishni o‘rgatishga,mavzuning qonuniyatlari va formulalarning umumlashtirish va tartibga solishga imkon beradi. Masalalarning uchinchi guruhi, asosan, “Elektr sig‘imi” tushunchasiga bag‘ishlangan. Bu tushuncha odatga ko‘ra “Elektr maydoni” mavzusida o‘rganiladi. O‘rta maktab fizika kursida elektr sig‘imini qarab chiqilishining zarurligi elektr tebranishlari, tebranish konturi, radiopriyomnikning tuzilishi hamda ishlashi boshqa savollarni o‘rganishda bu tushunchalardan foydalanish bilan bog‘liq. “Elektr sig‘imi” tushunchasi “Elektr maydoni” mavzusi-ning oxirida o‘rganiladi. Buning sababi o‘tkazgichlardagi zaryadlar hamda ular o‘rtasidagi maydon orasidagi bog‘liqlikning o‘rnatishdir. Aynan mana shu mavzu elektr sig‘imini “Elektr maydoni” mavzusida o‘rganishni maqsadga muvofiq qilib qo‘yadi. Bundan tashqari, elektr sig‘imini qaralayotgan mavzuda o‘rganish mavzuning asosiy tushunchalari bo‘lgan zaryad, kuchlanganlik, kuchlanish tushunchalarining hamda bu tushunchalarni o‘zaro bog‘laydigan qator formulalarning qo‘llanilishini ko‘rsatishga, shuningdek, elektr maydoni energiyasi haqidagi masalani qarab chiqishga imkon beradi. Mavzuni uch qismga bo‘lish ularni o‘rgangandan keyin o‘tilgan materialni mustahkamlash va umumlashtirishni tashkil qilishga imkoniyat beradi. Dielektriklar haqidagi tushuncha masalalarning guruhiga tasodifan kiritilmaganiga e’tiborni jalb qilmoqchimiz. Ularni aynan mavzu oxirida qarab chiqish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Buni tushuntiramiz. Elektr maydonidagi o‘tkazgichlar, elektr

maydonidagi dielektriklar, dielektrik kirituvchanlik kabi savollar o‘rta maxsus ta’lim tizimi dasturida kuchlanganlik va potensiallar farqi orasiga joylashtirilgan edi. Zaryad. Hozirgi zamon tasavvurlariga ko‘ra elektr zaryadi qator elementlar zarrachalarning (bulardan proton va elektron barqoror holda mavjud) hamda bu elementar zarrachalari zaryadlari muvozanatlashmagan jismlarning xossasidir. Elektr zaryadiga shunday ta’rif berilgan: «Elektr zaryadi moddalar yoki jismlar zarralarining o‘z xususiy elektromagnit maydonlari bilan yoki tashqi elektromagnit maydonlar bilan o‘zaro ta’sirlashishini xarakterlovchi xossasidir; zaryadlarning musbat zaryad (proton zaryaddi va b.) va manfiy (elektron zaryadi) sifatida ma’lum bo‘lgan ikki turi mavjud; miqdoriy jihatdan elektr zaryadlariga ega bo‘lgan jismlarning kuch bilan o‘zaro ta’sirlashishi bo‘yicha aniqlanadi». Fizika kursida bu ta’rif har tomonlama sinchiklab qarab chiqilishi mumkin. Zaryad zarralarning ularning elektromagnit o‘zaro ta’sirlashishida namoyon bo‘ladigan xossasi sifatida talqin qilinishi kerak. Elektr maydonini o‘rganishda zaryadlar uning manbai sifatida qaraladi, maydonning asosiy xossasi esa-uning zaryadli zarralar bilan ma’lum kuch bilan ta’sir qilishi deb tushuniladi. Barcha elektron va magnit hodisalar majmuasi-bu elektr zaryadlari mavjudligi, harakati va o‘zaro ta’sirlashishining namoyon bo‘lishi ekanligini nazarda tutish lozim. Zaryadning saqlanish qonuni. Bu elektrodinamikada o‘rganiladigan qonunlarning birinchisidir. Shuning uchun o‘quvchi-larga qonunlar ma’lum bir sharoitlardagina to‘g‘ri bo‘lishligini eslatib qo‘yish muhimdir, bu holda shunday sharoit hisoblanadi. «Elektr maydoni» mavzusida zaryadning saqlanish qonuni zarrachalari soni o‘zgarmas sistemaga tegishli sharoitda qarab chiqilishi va asoslanishi mumkin. Biroq sistemada zarrachalar soni o‘zgaradigan hol uchun ham bu qonun to‘g‘ri hisoblanadi. Sistema zarrachalari o‘zaro ta’sirlashishida ayrim zarrachalarga yetarlicha ko‘p energiya to‘g‘ri kelganida sistema zarrachalari soni saqlan-masa ham zaryad saqlanishi mumkin. Bunda modul jihatdan teng va ishoraviy jihatdan qarama-qarshi bo‘lgan zarrachalar va antizarrachalar hosil bo‘ladi.

Kulon qonuni. Kulon qonuni tabiatning fundamental qonuni hisoblanadi. Shu sababli uni o‘rganish mavzuning muhim umumta’lim masalalaridan biridir. Kulon qonunini o‘rganishda asosiy e’tiborni shu qonun ochilgan tajribaga va undan kelib chiqadigan xulosalarga qaratish kerak. Kulon qonunini tushuntirish uchun qanday asbob kerak, degan savol paydo bo‘ladi. Bunday asbob Kulonning buralma tarozisi bo‘lishi kerakdek tuyuladi. Lekin zaryadlangan jismlar o‘zaro ta’sirlashish kuchini shunday usulda o‘lchash o‘quvchilarda qiyinchilik tug‘diradi. Darslik mualliflari butun olam tortishish qonunini o‘rganishda buralma tarozilar bilan emas, balki oddiy tarozilar bilan tajriba o‘tkazishlari bejiz emas. Undan tashqari elektr kuchlarini o‘lchash uchun, nisbatan kichik massali jismlar orasidagi gravitatsiya kuchlarini o‘lchash uchun zarur bo‘lgandek, juda sezgir asbob shart emas. Bularni hisobga olib, Kulon qonuni kashf qilinish tarixini qisqacha aytib berish hamda darslikda berilgan rasmga ko‘ra buralma tarozilar tuzilishini tushuntirish mumkin. Kuchlarning masofaga bog‘liq bo‘lishini esa oddiy tarozilar qurilmasi asosida tushuntirish oson bo‘ladi. Bunday rasmni plakat ko‘rinishida chizilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. Richagli tarozilardan foydalanilgan 1 va 2 zaryadli sharlar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir-lashish kuchi 3 tarozi pallasidan tosh qiymati bilan, masofa esa 4 chizgich orqali o‘lchanadi. Bunday tajribada olingan natijani tushuntirishda o‘quvchilar diqqatini asbob qurilmasi detallariga jalb qilmaslik (buralma tarozilar uchun zarur bo‘lgandek) mumkin. O‘zaro ta’sirlashish kuchning masofa bog‘liq bo‘lishini ko‘rsatish uchun ikkala sharcha qayta zaryadlanadi, ular bir-biridan 5 sm masofada joylashtiriladi va tarozilar muvozanatda richag reyteri vaziyatiga qarab kuch kattaligi aniqlanadi. So‘ngra sharchalar orasidagi masofa ikki marta uzoqlashtiriladi. Tarozilar muvozanat holatiga keltiriladi va bu holda o‘zaro ta’sirlashish kuchi 4 marta kamayishga ishonch hosil qilinadi. Zaryadli sharchalar oralig‘ini uch marta orttirib, tajribani yana takrorlansa o‘zaro ta’sirlashishi kuchi 9 marta kamayishini ko‘rish, Kulon qonuniga mosdir. Tajribaning to‘liq tavsifi demonstratsion tajriba qo‘llanmasida berilgan. Bu bog‘lanishni aniqlash uchun Kulon ishlatgan buralma tarozilar shubxasiz, bu yerda bayon qilingan demonstratsion o‘quv asbobiga

nisbatan sezgir bo‘lgan. Ammo uning sezgirligi shu bilan keyingi tadqiqotlarni to‘xtatish uchun yetarli darajada emas edi. Kulon qonuni hozirgi paytda yuksak aniqlik bilan tasdiqlangan. Kulon qonuni tariflangandan keyin uni butun olam tortishish qonuni bilan solishtirib ko‘rish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Elektr maydonidagi o‘tkazgichlar. Elektr maydonidagi o‘tkazgichlarga oid masalalarni o‘rganishning amaliy qo‘llanilishi fazoni elektr maydonlardan tusish elektrostatik ximoya bo‘lishi mumkin. O‘tkazgichlarning ekranlovchi ta’sirini tushuntirish uchun elektr joylashtirilgan metall o‘tkazgichda sodir bo‘ladigan hodisalarni qarab chiqish zarur bo‘ladi. O‘quvchilar e’tiborini elektr maydoniga kiritilgan o‘tkaz-gichda ortiqcha zaryadlar faqat uning tashqi sirtida joylashishiga jalb qilish kerak. Bunda o‘tkazgichning ichki qismi olib tashlansa, u holda o‘tkazgichning qolgan qismida zaryadlar taqsimlanishga ta’sir qilmaydi. Shu sababli ichi bo‘sh o‘tkazgichda zaryadlar taqsimlanishi yaxlit o‘tkazgichda qanday bo‘lsa, xuddi shunday bo‘ladi. Metalning qolgan qismi qalinligida va uning ichki kovak qismida maydon kuchlanganligi nolga teng bo‘ladi. Shu sababli ichi kovak metall o‘tkazgich tashqi zaryadlar elektr maydonini to‘sadi. Bundan amalda elektrostatik himoya qurilmalari keng foydalaniladi. O‘tkazgich sirtida zaryad taqsimlanishini tajribada namoyish qilish kerak. O‘tkazgichning ichki kavagida maydon bo‘lmasligini egiluvchan metall to‘r yordamida, uni halqa qilib o‘rab, ko‘rsatish mumkin.

$Adabiyotlar: 1.Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi.-O‘zbekiston milliy entsiklopediyasi.-: 2000. 2.Karimov I.A. Barkamol avlod-O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori.- Sharq, 1998. 3.Bugayev A. I. Metodika prepodovaniya fiziki v sredney shkole. –M: Prosvesheniye, 1981. 4.Isaak N’yuton. Matematicheskiye nachala naturalnoy flosofii.-M : Nauka,1989. 5.Razumovskiy V.G.,Xijnyakova L. S. Sovremenno‘y urok v sredney shkole.-M: Prosvesheniye, 1983. 6.Dimonstratsionny ekspriment po fizike v sredney shkole. ch.1-2. 1978. 7.Kamenskiy S.Ye., P.V. Orexov Fizikadan masalalar yechish metodikasi.- T: O‘qituvchi, 1989. 8.Dadaxujayev P., Botirov M. Fizika kabinetlarini jihozlash. –T: O‘qituvchisi, 1984. 9.O‘rta maktabda fizika va astronomiya o‘qitish. /L. I. Reznikov tav. os. –T: O‘qituvchi, 1974. 10.Tursunmetov K. A., Xudoyberganov A. M. Fizikadan praktukum: Akademik litsey va kasb- ҳ unar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma.– : O‘qituvchi, 2002. 11.Tursunov Q.Sh. Fizika o‘qitishda belgili modellar.-Toshkent shahri, j:\Xalq ta’limi-27-29 b.-№3-4 sonlari, 1994. 12.Tursunov Q.Sh. Fizikadan darslarni rejalashtirish (IX sinf) Metodik qo‘llanma, - 1994. 13.Tursunov Q.Sh. Fizikadan darslarni rejalashtirish (X sinf) Metodik qo‘llanma, - 1994.$

O'xshashlar

Suyuqlik harakatining tartiblari va gidrodinamik o`xshashlik asoslari

Termodinamika asoslari

Neytrino astronomiyasi asoslari

Kvant fizikasining asoslari