Neytrino astronomiyasi asoslari - Fizika - Referatlar

Neytrino astronomiyasi asoslari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

251 KB

Ko'chirib olish

Neytrino astronomiyasi asoslari Reja: 1. Quyosh va yulduzlar energiyasi manbai. 2. Neytrino astronomiyasi. 3. Neytrino «teleskopi».

1. Quyosh va yulduzlar energiyasi manbai. Hozirgi zamon nazariy tasavvuriga ko’ra, Quyosh va yulduzlarning energiyasi ularning o’zagida kechayotgan termoyadro reaksiyalar natijasida hosil bo’ladi. эрг He H 5 4 10 3.4 2 4       . (2.13) Bu reaksiya to’rtta vodorod atomi yadrolaridan (protonlardan) bitta geliy atomi yadrosi (alfa-zarra) hosil bo’lishdan iborat. Alfa-zarra ( He ) ikkita proton va ikkita neytrondan iborat bo’ladi. Demak, bu reaksiya jarayonida proton neytronga aylanadi va pozitron ajralib chiqadi. Elementar zarralarning o’zaro almashishi qoidasiga ko’ra yadro reaksiyasida, birinchidan reaksiyagacha va undan keyin zaryadlar soni ikkinchidan og’ir zarralar, ya’ni barionlar (proton (p), neytron (n)), hamda yengil zarralar, leptonlar (elektron (e - ), pozitron (e + )), soni o’zgarmasligi kerak. Proton va neytronlarni o’zaro almashishini ko’raylik:    e n p va      e p n . (2.14) Proton va pozitron musbat zaryadga ega, elektron esa manfiy. Zaryadlar soni teng, og’ir va yengil zarralar soni ham teng bo’lishi uchun yana bittadan yengil zarra (  ) hosil bo’ldi. Bu zarralarning biri neytrino (  ) ikkinchisi esa antineytrino deb ataladi. Haqiqatdan ham, neytrino tezlatgichlarda o’tqazilgan termo-yadro reaksiyalarida ajralib chiqishi aniqlangan. 2. Neytrino astronomiyasi . Quyosh har sekundda 3.96  10 33 erg energiya sochadi. Demak, uning o’zagida har sekuntda shuncha energiya hosil bo’ladi. Agar bu energiya yuqorida ko’rilgan protonlardan alfa-zarralar hosil bo’lish reaksiyasi (2.13) bo’lsa, u holda har sekundda taxminan 10 38 ta neytrino hosil bo’ladi. Hosil bo’lgan bu ulkan neytrino oqimi Quyosh ichida qanday tarqaladi? Buni tushinish uchun, hosil bo’lgan neytrinoning harakatini reaksiya natijasida hosil bo’lgan gamma (nurlanishni) fotonning tarqalishi bilan solishtiraylik. Ularning ozod harakat yo’li 1l , bu yerda,  - yulduz moddasining notiniqligi (u zarralarning yutish koefitsentiga asosan topiladi va yuza birlikka ega),  - modda zichligi.

Yulduzlar o’zagida zichlik o’rtacha  =100 g/sm 3 , temperatura 10 6 , foton uchun bir gramm moddaning notiniqligi  =100 sm 2 /g. Unda, fotonning ozod uchish yo’li l =1/ = 0.0001 sm bo’ladi. Ya’ni gamma fotonning ozod uchish yo’li juda kichik va u Quyosh sirtiga chiqishi uchun yuz ming yil kerak bo’ladi. Endi neytrinoning ozod yurish yo’lini hisoblaylik. Nazariy hisoblashlarga ko’ra, neytrino yoki antineytrinoning yutilish koefitsenti bitta bunday zarra uchun  6  10 -44 sm 2 , ya’ni fotonnikidan (10 -17 sm 2 ) ancha kichik. Yuqorida keltirilgan yulduz o’zagidagi zichlikka N  10 26 sm -3 mos keladi. Demak, neytrinoning ozod harakat yo’li cm N l 17 10 1    . Bu Quyosh radiusidan yuzlab marta katta va neytrino hosil bo’lgandanoq yulduzni tark etadi. Koinotning dastlabki rivojlanish bosqichlarida neytrino ko’p hosil bo’lgan, keyinchalik, yulduzlar o’zagida termo-yadro reaksiyalari boshlangandan keyin, ular nurlanish bilan birga neytrino ham chiqaradi. Eng kuchli neytrino oqimi Quyoshdan kelishi kerak. Agar Quyosh o’zagida har sekundda 2  10 38 ta neytrino hosil bo’layotgan bo’lsa, u holda Yerda, Quyosh nurlariga tik qo’yilgan, har bir sm 2 yuzadan bir sekundda 6.5  10 10 neytrino o’tadi! Neytrino astrofizika Quyoshdan kelayotgan neytrino oqimini qayd qilish masalalari bilan shug’ullanadi. 3. Neytrino «teleskopi». Quyoshdan kelayotgan neytrino oqimini qayd qilishning bir necha usullari ishlab chiqilgan. B.M.Pontekorvo (Rossiya) xlor izotopi 37 Cl neytrinoni yutganda radioaktiv argon izotopi 37 Ar va elektron va keyin 37 Ar yarim parchalanish davri 34 kun bilan yana 37 Cl ga aylanishiga asoslangan reaksiyani taklif etdi:     e Ar Cl 37 37  va    e Cl Ar 37 37 . (2.15) Elektronni pozitron bilan annigilyatsiyasi natijasida 2-3 ta yorug’lik kvanti hosil bo’ladi.

6.19-rasm. Neytrino teleskopi. 1955 yilda R.Devis (AQSH) Quyoshdan kelayotgan neytrinoni qayd qilishga kirishdi. Avval, xlor-argon (3900 litr) keyin uglerod-xlor aralashma C 2 Cl 4 (perxloretilen) solingan qurilma qo’llanildi. Dastlabki qurilma natijalari qoniqarli chiqmagach, 1967 yilda yana ham quvvatli 400000 litr perxloretilen solingan uzunligi 14.4 m diametri 6 m keladigan silindrsimon bak Yer ostiga, 1490 m chuqurlikka, o’rnatildi (Janubiy Dakote, AQSH). Bu qurilmadagi har to’rttadan bitta atom xlor izotopi 37 Cl va u (3.15) reaksiya bo’yicha neytrino yutishi va chiqarishi kerak. Buni hosil bo’lgan argon izotopi 37 Ar miqdori ko’rsatishi lozim. Argon izotopi miqdori quyidagicha aniqlandi. Har 100 kundan keyin bak orqali 20 000 litr gazsimon geliy o’tqaziladi. Geliy gazi bakda Quyosh neytrinolari ta’sirida hosil bo’lgan 37 Ar ni (hisoblashga ko’ra har o’lchashda ular bir necha o’nta bo’lishi kerak) o’zi bilan bakdan olib chiqib ketishi kerak. Hosil bo’lgan bu aralashma 77 K gacha sovitilgan ko’mir

konteyner orqali o’tqaziladi. KonteynYerda argon izotopi (3.15) sxema bo’yicha yutiladi. Devisning neytrino «teleskopi» yuqori energiyali neytrinoni qayd qilaoladi. Yutilgan neytrinolar birligi sifatida 1 SNU=10 -36 , ya’ni bitta xlor atomida bir sekundda yutilgan Quyosh neytrinosi miqdori (Solar Neutrino Unit ya’ni quyoshiy neytrino birligi), qabul qilingan. Devis o’lchashlari bakda bir kunda o’rtacha 0.43  0.05 argon izotopi hosil bo’lishini ko’rsatdi. Bunga Q=(2.2  0.4) SNU to’g’ri keladi. Bu nazariy hisoblashlar bashorat etgandan (Q n =7.6 SNU) 3.5 marta kam. Buning sababi, yoki argon izotopiga asoslangan tajriba qayd qiladigan neytrino enYergiyasi Quyoshiy neytrinolarnikidan judda katta, yoki, nazariy hisoblashlar xato. Bu borada tekshirishlar davom etmoqda. Savollar. 1. Kosmik astrofizik tekshirishlardan maqsad ?. 2. Osmon yoritqichlari UB nurlanishini o’lchashda qanday teleskop va nurlanish priyomnigi qo’llaniladi ?. 3. Rentgen nurlanishini qanday yig’ish va qayd qilish mumkin ? 4. Gamma nurlanish qanday qayd qilinadi ? 5. Neytrino qanday hosil bo’ladi va neytrino «teleskop» nima ? To’qqizinchi ma’ruza. Quyosh teleskoplari. 1. Quyosh teleskoplarini boshqa teleskoplardan farqi. 2. Gorizontal va minorasimon Quyosh teleskoplari. 3. Fotogeliograf. 4. Xromosfera teleskopi . 5. Koronograf .

Tayanch iboralar: spektrograflar,geliostat,seliostat,soat mexanizmi,bosh ko’zgu,fotogeligraf,koronograf. 1. Quyosh teleskoplarini boshqa teleskoplardan farqi. Quyosh sirti ko’rinadigan va tekshirish mumkin bo’lgan yagona yulduzdir. Uni tekshirishdan olingan bilimlar yulduzlarni tekshirishda fundamental rol o’ynaydi. Shuning uchun Quyosh teleskoplarida tasvir masshtabi (2.1) katta bo’ladi va bu Quyosh yuzidagi mayda strukturali tuzilmalarni batafsil tekshirishga imkon beradi. Quyoshning yorug’ligi etarli darajada kuchli bo’lganligi uchun odatda, Quyosh teleskoplari kam optik kuchga (D/F  1/10 dan 1/30 gacha) ega bo’lishi, ya’ni ob’ektivining fokus masofasi uning diametridan bir necha o’n marta katta bo’lishi mumkin. Bunday tekshirishlarda Quyosh teleskopidek kam optik kuchga, demak, uzun fokus masofaga ega spektrograflar qo’llaniladi. Spektrografning fokus masofa qancha katta bo’lsa uning dispersiyasi (spektrga yoyilish darajasi) shuncha yuqori bo’ladi. Quyosh spektrini tekshirishlarda reflektorlar va tor (   0,025 nm) o’tkazish polosaga ega filtr yordamida bajariladigan tekshirishlarda esa, refraktorlar ham qo’llaniladi. 2.Gorizontal va minorasimon Quyosh teleskoplari. Quyoshni tekshirishda qo’llaniladigan spektograflarning uzunligi o’n metr keladigan ulkan va murakkab asbob bo’lgani uchun ular qo’zgolmas bo’lishi maqsadga muvofiqdir. Bunday spektrografning kirish tirqishiga Quyosh tasvirini tushirish va shunday holda soatlar davomida ushlab turish kerak bo’ladi. Ma’lumki, kun davomida Quyoshning og’ish burchagi asta-sekin (  15  /sutka) o’zgarib boradi va yil dovomida  23  .26  dan -23  .26  gacha o’zgaradi, ya’ni Quyosh osmon sferasining ma’lum mintaqasidan chetga chiqmaydi. Bu hol masalani osonlashtiradi va olam o’qi atrofida aylantiriladigan yassi ko’zgu yordamida Quyosh nurini ma’lum yo’nalishda aks kaytarib, shu yo’nalishda uni ushlab turish mumkin. Bunday qurilma geliostat, ya’ni Quyosh nurini to’xtatib turuvchi, deb ataladi. Geliostat olam o’qi atrofida soatiga 7  ,5 burchak tezlik bilan aylantiriluvchi yassi ko’zgudan iborat. Ko’zgu og’ish aylanasi bo’yicha ham asta-sekin aylantirilishi va

teleskopning optik o’qini olam o’qi bo’ylab yo’naltirish mumkin. Ko’zgudan nur hamma vaqt bir yo’nalishda, teleskopning qo’zg’olmas ob’ektivi tomon, qaytadi va uni yoritadi. Bunday teleskoplardan biri AQSHning Kitt-Pik milliy observatoriyasida yana biri esa, RFA ning Sibir bo’limi Quyosh va Yer fizikasi instituti Baykal Astrofizik Observatoriyasida o’rnatilgan. Teleskop ob’ektivining fokusiga spektrografning kirish tirqishi yoki boshqa o’lchash asbobi o’rnatiladi. Bunday optik tizimning kamchiligi shundan iboratki, unda kun dovomida Quyoshning tasviri optik o’q atrofida asta-sekin aylanadi. Bunday kamchilikdan xoli tizim selostatdir. Selostat, ya’ni qo’zg’olmas osmon beruvchi, deb ataladigan qurilma olam o’qiga parallel joylashtirilgan va u o’q atrofida aylantiriladigan yassi ko’zgudan iborat. Biroq, Quyoshning og’ish burchagi yil dovomida o’zgarib turgani uchun, selostatdan qaytgan nurning og’ish burchagi ham asta-sekin o’zgarib boradi. Bu o’zgarish ikkinchi yassi ko’zgu (qo’shimcha ko’zgu) yordamida bartaraf etiladi. Gorizontal Quyosh teleskopida qo’shimcha ko’zgu va teleskopning ob’ektivi yoki bosh ko’zgusi meredian tekisligiga o’rnatiladi. Qo’shimcha ko’zgu meredian bo’ylab o’rnatilgan uzunligi 3 m keladigan temir yo’llar bo’ylab ob’ektiv tomon oldinga va orqaga surilishi mumkin. Shunday harakat bilan selostatdan qaytgan nurni ilib olinadi va ob’ektiv tomon yo’naltiriladi. Minorasimon Quyosh teleskoplarida qo’shimcha ko’zgu vertikal o’q bo’ylab yuqoriga ko’tarilishi yoki tushirilishi mumkin. Bunday amal ham selostatdan qaytgan nurni ilib olish va ob’ektiv tomon yo’naltirishga qaratilgan. Selostatni meredian tekisligiga tik yo’nalishda o’rnatilgan temir yo’llar bo’ylab sharqqa yoki g’arbga tomon surish mumkin. Selostat soat mexanizmi bilan qurollangan va u ko’zguni soatiga 7  ,5 burchak tezlik bilan olam o’qi atrofida aylantiradi.

2.20-rasm. Gorizontal Quyosh teleskopi sxemasi va unda Quyosh nurning yo’nalishi. Teleskopning ob’ektivi yoki bosh ko’zgusi, odatda, sferik sirtga ega bo’ladi va gorizontal teleskoplarda selostatdan shimolda, qorong’i binoning ichida, minorasimon teleskoplarda esa minora tagidagi quduq tubida, temir yo’llar bo’ylab harakatga keltiriladigan aravachaga o’rnatiladi. Gorizontal Quyosh teleskoplarida bosh ko’zgudan qaytgan nurlar teleskopning bosh (n’yuton) fokusiga, binoning ichida, binoga nurni kirish tuynugi yaqinida yig’iladi va Quyoshning tasvirini hosil qiladi. Bu Yerga kamera o’rnatib Quyoshni rasmga tushirish mumkin. Bosh ko’zgudan kelayotgan yig’iluvchi nurlar yo’liga diognal yassi ko’zgu kiritib ularni yon tomonga qaytarish va qo’zg’olmas spektrografning kirish tirqishiga tushirish mumkin.

2.21-rasm. Minorasimon Quyosh teleskopi sxemasi va unda Quyosh nurining yo’nalishi. Bunday teleskoplardan biri O’zFA Astronomiya institutida o’rnatilgan va u ASU-5 deb ataladi. Uning ko’zgulari kam issiqlik kengayishiga ega (3  10 -7 mm/S) materialdan, sitalldan, yasalgan, bosh ko’zgusining diametri D=44 sm, fokus masofasi F=1700 sm. Bu teleskop Kassegren optik tizimga ham aylantirilishi mumkin. Buning uchun bosh ko’zgudan qaytgan nurlar optik o’q yoniga o’rnatilgan qabariq giperbolik ko’zguga tushiriladi. Kassegren fokusi bosh ko’zgu yonida, undan orqaroqda, joylashgan bo’ladi va uning ekvivalent fokus masofasi F ekv =6000 sm ga teng. Bu yerda Quyosh tasvirining diametri 60 sm ga teng. Minorasimon teleskoplarda bosh ko’zgudan qaytgan nurlar yo’liga diognal joylashgan yassi ko’zgu kiritiladi va u yig’ilib kelayotgan nurlarni yon tomonga, gorizontal holatda joylashgan spektrograf tomonga, qaytaradi. Spektrografning tirqishi tekisligida Quyoshning tasviri hosil bo’ladi. Ukraina FA ning Qrim Astrofizika Observatoriyasida diametri 1 m bo’lgan shunday teleskop o’rnatilgan.

Gorizontal va minorasimon teleskoplar katta dispersiyali (10 mm/E) spektrograflar bilan qurollangan bo’ladi. Ularda Quyosh spektri tekshiriladi, Quyosh yuzining manit va nuriy tezlik maydonlarining xaritasi tuziladi. 3. Fotogeliograf. Quyoshni oq nurda yoki rangli shisha filtrlar orqali boshqa rangda suratga olishda qo’llaniladigan teleskop fotogeliograf deb ataladi. Fotogeliografning ikki xili mavjud: 1). Teleob’ektiv singari yasalgan fotogeliograf ikkita (biri yig’uvchi ikkinchisi sochuvchi) ob’ektivdan iborat bo’ladi. Sochuvchi ob’ektiv (ikkala sirti botiq) yig’uvchi ob’ektivning fokusidan biroz (d f 1 ) oldinroqda o’rnatiladi. Bu yerda d- linzalar orasidagi masofa, f 1 - yig’uvchi, f 2 - sochuvchi linzalarning fokus masofasi. Bunday tizimning ekvivalent fokus masofasi )) ( /( 2 1 2 1 f f d ff Fekv    . (2.13) Fotogeliografning uzunligi ) ( /) ( 2 1 1 f f d d f d F l      ga teng bo’ladi. Misol tariqasida AFR-3 ni keltirish mumkin. Uning ekvivalent fokus masofasi F eqv =7 m, uzunligi l=2,5 m ga teng. 2). Meniskli fotogeliograf . Ob’ektivi sferik ko’zgudan iborat bu fotogeliografda ham teleob’ektiv tizm qo’llanilgan. Bosh ko’zguning sferik aberrasiyasi ikkita yupqa linza, menisk, yordamida bartaraf etiladi. Bir tomoni qabariq ikkinchisi botiq linzalar egriligi bir-biriga qaragan holda bosh ko’zgu fokusi oldiga o’rnatiladi. Ko’zgu tomondagi linzaning tashqi o’rta qismi (3 sm) qabariq ko’zgu shaklda ishlangan. Quyosh nurlari menisklardan biroz yoyilgan holda chiqadi va bosh ko’zguga tushadi. Undan qaytgan yig’iluvchi nurlar ikkinchi menisk sirtidagi qabariq ko’zguchaga tushadi va undan aks qaytib bosh ko’zguning o’rtasidagi teshikchadan o’tadi va undan 40 sm lar chamasi uzoqlikdagi fokal tekislikda Quyoshning tasvirini hosil qiladi (tizm Kassegren tizimiga o’xshash ishlaydi). Meniskli fotogeliografga FG-1 misol bo’laoldi. Uning ob’ektivi diametri D=12 sm, ekvivalent fokus masofasi F eqv =8 m, ko’zgulari orasidagi masofa d=50 sm, fokal tekisligining ko’zgudan uzoqligi 30 sm bo’ladi. Fotogeliograflar ekvatorial qurilmaga o’rnatiladilar va Quyosh soati bo’yicha yuruvchi soat mexanizmi yordamida olam o’qi atrofida aylantiriladi.

2.22-rasm. Meniskli va teleob’ektiv singari yasalgan fotogeliograflar sxemasi. Ikkala tipdagi fotogeliografda ham o’zgaruvchan sektor teshikka ega, prujina yordamida aylantiriladigan, ochib-bekitgich ishlatiladi va ekspozisiya vaqtini belgilashda va Quyoshni suratga tushirishda qo’llaniladi. Fotogeliografning quyi qismiga, vint yordamida ichkariga va tashqariga suriladigan quvrchaga fotoplastinka solingan kasseta joylashtiriladi. Bu quvrchani surib fotoplastinka fotogeliografning fokal tekisligiga keltiriladi. Fotogeliografning spektral o’tqazish polosasi odatda 100 nm dan oshmaydi va xromatik aberrasiyaning ta’siri kam bo’ladi. O’tkazish polosasi yana ham ingichka fotogeliograflar ham qo’llaniladi. Ular interferesion nur saralagichlar bilan qurollanadi. Hozirgi zamon fotogeliograflarida Quyosh tasviri SSD (bog’langan zaryadlar beradigan asbob) kamera yordamida magnit tasmaga yozib olinadi va komp’yuterda ishlanadi. 4. Xromosfera teleskopi . Ma’lumki Quyosh atmosferasining qatlamlaridan biri bo’lgan xromosferani spektri emission chiziqlardan tarkib topgan. Quyoshni biror xromosfera spektral chizig’i nurida, yoki monoxromatik (yagona rangda) nurda, kuzatishga mo’ljallangan teleskop xromosfera teleskopi deb ataladi. Bunday teleskoplar odatda, refraktor bo’lib, u linzali ob’ektivdan, maxsus nur saralagich (interferesion-polyarizasion filtr, IPF) dan, kallimator va kamera linzalaridan tashkil topgan bo’ladi. IPF biror xromosfera spektral chizig’ida sochilayotgan

nurlarnigina o’tkazadi. Ob’ektivning fokusi orqasiga kollimator shunday quyiladiki, undan o’tgan nurlar parallel nurlardan iborat bo’ladi. Bu parallel nurlar IPF ichiga kiradi va undan faqat ma’lum to’lqin uzunlikka ega bo’lgan nurlargina o’tadi va kamera linzaga tushadi. Kamera linza suratga oluvchi kamera yuzida Quyoshning monoxromatik tasvirini hosil qiladi. IPF ning o’tkazish polosasi, odatda, 0,5 E dan oshmaydi va u birorta xromosfera chizig’ining markaziy to’lqin uzunligi va uning  0,25 E atrofiga tegishli nurlarni o’tkazadi. Bunday chiziq vodorod, kalsiy ioni, natriy yoki birorta metall chizig’i bo’lishi mumkin. Xromosfera teleskopi bizga Quyoshni birorta kimyoviy elementning spektral chizig’i nurida, masalan, vodorod chizig’i H  nurida, ko’rishga imkon beradi. Har xil temperaturada hosil bo’ladigan vodorod va kalsiy ioni chiziqlarida olingan xromosfera suratlari bir-biridan farq qiladi. Vodorod chizig’i 10000  da, kalsiy ioni chizigi esa, 6000  da hosil bo’ladi. Bu chiziqlarda olingan suratlar bizga xar xil temperaturadagi tuzulmalarni, xromosferaning boshqa-boshqa qatlamlarini ko’rsatadi. 2.23-rasm. Xramosfera teleskopi sxemasi. Ma’lumki, spektral chiziqning markaziy chastotasida yutadigan atomlar soni nihoyatda ko’p, ya’ni, atmosferaning yutish koefisienti yuqori yoki uning notiniqligi kuchli bo’ladi. Bunday sharoitda ko’rish chizig’i atmosferaning ichki qatlamlarigacha kirib boraolmaydi va biz faqat yuza qatlamlarnigina ko’ramiz.

Chiziq qanotlarida esa notiniqlik kuchsiz va ko’rish chizig’i atmosferaning ichki qatlamlargacha etib boradi. IPF ni o’tkazish polosasini to’lqin uzunliklar shkalasi bo’yicha biroz (  0.5 E) u yoki bu tomonga surish mumkin. Bu bizga chiziqning qanotlariga chiqishimizga imkon bYeradi. Bu esa, o’z navbatida, atmosferaning har xil qatlamlarini ko’rishga va suratga olishga imkon beradi. Xromosfera teleskopi Quyosh chaqnashlari va tez o’zgaruvchan jarayonlarni kuzatishga va o’rganishga mo’ljallangan. 5. Koronograf . Qo’lingizni cho’zib bosh barmog’ingiz bilan Quyosh gadishini bekitsangiz, barmog’ingiz atrofida undan uzoqlashgan sari yorug’ligi asta-sekin kamayib boradigan osmonni ko’rasiz. Oddiy sharoitlarda bu Quyosh nurini Yer atmosferasida sochilishidan hosil bo’lgan shu’ladir. Biroq baland tog’ (3000 m) sharoitida, atmosferaning chang qatlami ustida, bu shu’la barmoqdan uzoqlashgan sari tez sur’atlar bilan kamayaboradi va ko’m-ko’k osmon ko’rinadi. Quyosh gardishi atrofidagi undan uzoqlashgan sari tez kamayaboradiga bu yog’du, Quyosh atmosferasining eng tashqi qatlami, Quyosh tojining shu’lasidir. Tojni Quyosh to’la tutilganda, 2-5 minut davomida, ko’rish mumkin, u Quyoshdan atrofga taraluvchi nurlardan iborat. Quyosh to’la tutilganda, Oy gardishi Quyoshning 99 % yorug’ligi chiqadigan gardishni (fotosferani) to’sadi, Yer Oy soyasi ichiga kiradi, osmonning yorug’ligi (u Quyosh nurini Yer atmosferasida sochilishi natijasida hosil bo’ladi) keskin kamayadi (Quyosh botgandan keyingidek). Tojning intinsivligi fotosferanikidan 10 6 marta kamdir va oddiy sharoitlarda, osmon musaffo bo’lganda ham, Yer atmosferasining intensivligi undan o’n marta kuchli bo’ladi. Shuning uchun Quyosh tojini baland tog’ sharoitida ko’rish va uni maxsus teleskop, koronograf, yordamida suratga tushirish mumkin. Koronograf ichiga Quyosh gardishi nurini to’sish maqsadida «sun’iy Oy» deb ataluvchi prizma shakldagi dumoloq ko’zgu o’rnatiladi. Gardish nuri bu ko’zgudan aks qaytib yon tomonga, teleskop quvridan tashqariga, chiqarib yuboriladi, suniy Quyosh tutilishi sharoiti ro’y beradi, «sun’iy Oy» ortida xiralashgan osmon ko’rinadi.

2.24-rasm. Koronografning sxemasi va unda toj nurini yo’nalishi. Koronograf yasashda qo’yiladigan asosiy shart, teleskop ichida nurni sochilishini minimumga keltirishdir. Buning uchun koronograf ob’ektivi yuqori navli toza shishadan yasaladi. U bir tomoni qabariq ikkinchisi esa yassi bitta linzadan iborat bo’ladi. Ob’ektivdan o’tgan nurlar birnecha diafragma (to’sqich) lar orqali o’tadi. Sun’iy Oy ob’ektivning fokusiga o’rnatiladi va uning orqasiga maydon linzasi (O 2 ) o’rnatiladi va u kamera linzasi (O 3 ) bilan birgalikda Quyosh gardishi atrofining tasvirini kino kamera yuziga tushiradi. Kamera oldiga ingichka o’tqazish polosasiga ega bo’lgan shisha, inteferesion yoki interferetsion-polyarizatsion (IPF) filtr o’rnatiladi. Koronograf ichida chang zarralari bo’lmasligi shart. Bunday teleskop baland tog’ va musffo osmon sharoitida, birorta toj spektral (masalan, yashil toj chizig’i  530.3 nm) chizig’i nurida, Quyosh tojining suratini olishga imkon beradi.

Adabiyotlar: 1. Nuritdinov S.N. "Somon yo’li" T. FAN 1989 y. 2. Mursalimova G., Raximov A. "Umumiy astronomiya" T.O’qituvchi, 1976 y. 3. Bakulin P.I., Kononevich E.V., Morzov V. I. "Kurs obshey astronomii" M., Nauka, 1997 g. 4. Klimishin I. A. "Astronomiya nashix dney" M., Nauka, 1990 g. 5. B.G’. Qodirov, I. Sattorov, U.Sh. Begimqulov. "Astrofizikadan kompyuterda laboratoriya ishlari" T.,TDPU nashri, 2002 y. 6. Shklovskiy I. S. "Zvyozdi. Ix rojdenie, jizn i smert". M., Nauka, 1990 g. 7. B.F.Izbosarov, O.R.Ochilov, I.R.Kamolov. «Astronomiyadan ma`lumotnoma». Navoiy. 2005-yil. 8. 12.Yosh matematik qomusiy lug’at. Qomuslar Bosh muharririyati. 1991 yil. 9. I.R.Kamolov, A.Bekbulatova. “Umumiy astronomiyadan testlar to’plami”. 2006 y. 10. Pedagogik ta’lim jurnali . 2007 yil 4-5 sonlar . TDPU.Toshkent. 11. Fizika, matematika va informatika jurnali.2007 yil 5-6 sonlar. Toshkent. 12. M.M.Mamadazimov “Astronomiya” Toshkent, O’qituvchi. 2007 yil. 13. A.R.Sattorov, D.I. Kamolova “Quyosh va uning tabiiy yo’ldoshlari” Buxoro nashriyoti. 2009 yil. 14. A.R.Sattorov “Zamonaviy Quyosh fizikasi” Toshkent. “Sano- standart” nashriyoti, 2011 yil.

O'xshashlar

Termodinamika asoslari

Termodinamika asoslari

Kvant fizikasining asoslari

Gazlar kinetik nazariyasi asoslari

Aniq masalalar qo’yilishining umumiy asoslari