Qutblangan yorug’lik hosil qilish va uni tekshirish kurs ishi - Fizika - Referatlar

Qutblangan yorug’lik hosil qilish va uni tekshirish kurs ishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

443.689453125 KB

Ko'chirib olish

Mavzu : Qutblangan yorug’lik hosil qilish va uni tekshirish Reja: Kirish..................................................................3 1. Yorug’liknuriningelektromagnittabiati…… ... ...….....5 2. Qutiblanganyorug’liknihosilqilish..………… ....... …. 9 3. Qutiblanuvchanlikdarajasinitekshirish……………... 14 Xulosa…………………….………………..….. 18 Adabiyotlar…………………………………….. 19 Kirish Muhtaram prezidentimiz aytgan idek "Bugungi kunda yoshlarimiz nafaqat o'quv dargox l arida, balki radio-televideniy a , matbuot, Internet kabi vositalar orqali

ham rang-barang axborot va ma'lumotlarni olmoqda. Jahon axborot maydoni tobora kengayib borayotgan shunday bir sharoitda bolalarimizning ongini faqat o'rab-chirmab, uni o'qima, buni ko'rma, deb bir tomonlama tarbiya berish, ularning atrofini temir devor bilan o'rab olish, hech shubhasiz, zamonning talabiga ham, bizning ezgu maqsad-muddaolarimizga ham to'g'ri kelmaydi. Nega deganda, biz yurtimizda ochiq va erkin demokratik jamiyat qurish vazifasini o'z oldimizga qat'iy maqsad qilib qo'yganmiz va bu yo'ldan hech qachon qaytmaymiz. Binobarin, biz davlatimiz kelajagini o'z qobig'imizga o'ralib qolgan holda emas, balki umumbashariy va demokratik qadriyatlarni chuqur o'zlashtirgan holda tasawur etamiz. Biz istiqbolimizni taraqqiy topgan mamlakatlar tajribasidan foydalanib, davlat va jamiyat boshqaruvini erkinlashtirish, inson huquq va erkinliklarini, fikrlar rang-barangligini o'z hayotimizga yanada kengroq joriy qilishda ko'ramiz. Biz butun ma'rifatli dunyo, xalqaro hamjamiyat bilan tinch- totuv, erkin va farovon hayot kechirish, o'zaro manfaatli hamkorlik qilish tarafdorimiz" fikrlarini isbotni bugungi kunda davlatimiz yoshlarining har sohadagi yurishayotgan yutuqlari timsolida ko'rmoqdamiz. "Ta'lim-tarbiya tizimidagi islohotlar boshlangan dastlabki yillarda men jahon tajribasi va hayotda ko'p bor oqlagan haqiqatdan kelib chiqib, agar bu maqsadlarimizni muvaffaqiyatli ravishda amalga oshira olsak tez orada hayotimizdagi ijobiy ma'nodagi " portlash effekti " ga ya'ni yangi ta'lim modelining kuchli samarasiga erishamiz " - degan edilar muhtaram Prezidentimiz I.A.Karimov .[1] Mavzuning dolzarbligi: Elektromagnit to‘lqin tabiati tadqiq qiladigan qurilmalarni ajrata olish qobilyatini va ularning tuzilishi , ishlash prinsipini ва uning fan taraqqiyotida tutgan o’rnini o’rganish. Davriy jurnallar va internet saytlaridan olingan ma’lumotlarni tahlil qilish.

Ilmiy izlanishning maqsad va vazifalari : Elektromagnit to‘lqinlarning o‘ziga xos xususiyatlari qutiblangan yorug’lik hosil qilish haqidagi ma’lumotlarga ega bo’lish. M avzusining ilmiy yangiligi: yorug’likning elektromagnit tabiatiqutiblanuvchanlik darajasini o’rganish va qo’lanilish darajasini о‘rganish.

1.Yorug’lik nurining elektromagnit tabiati XIX-asrning boshlarida T.Yung va O.Frenel yorug‘likning to‘lqin nazariyasini rivojlantirganda, yorug‘likning to‘lqin tabiati noma’lum edi. Dastlab, yorug‘lik butun olamni to‘ldirib turuvchi muhit–efirda tarqaluvchi bo‘ylama to‘lqin bo‘lsa kerak - deb o‘ylashdi. Interferensiya va difraksiya hodisalarini o‘rganishda yorug‘likni bo‘ylama yoki ko‘ndalang to‘lqin ekanligi ikkinchi darajali edi. [5] Birinchi marta T.Yung (1816-y.) yorug‘lik to‘lqin xususiyatiga ega ekanligi haqida gapirgan. Frenel ham Yungdan bexabar holda ko‘pgina tadqiqot natijalariga asoslanib kristallarda yorug‘likni ikkiga ajralib sinishi nazariyasini yaratib yorug‘lik to‘lqini ko‘ndalang to‘lqin ekanligi konsepsiyasini ilgari surdi. Bu hodisalardan ma’lum bo‘ldiki, yorug‘lik ko‘ndalang to‘lqin ekan. Asta sekin tadqiqot natijalari yig‘ilib yorug‘likning ko‘ndalang to‘lqin ekanligi uzil-kesil isbotlandi. Fransuz injeneri E.Malyus 1809 yilda o‘zining nomi bilan ataladigan qonunni kashf etdi. Malyusning tajribasida yorug‘lik ikkita bir xil turmalin plastinkasidan o‘tkaziladi (turmalin tiniq yashilroq rangdagi kristall modda). Plastinkalarning o‘q atrofida bir-biriga nisbatan  burchakga burish mumkin (1.1- rasm). 1.1 - rasm. Malyus qonunini namoyishi .

O‘tuvchi yorug‘lik intensivligi cos 2  ga to‘g‘ri proporsional ekan:2 cos~I yoki  2 0 cosII  (1.1) Yorug‘likning ikkiga ajralib sinishini ham, Malyus qonunini ham yorug‘likning bo‘ylama xususiyatidan kelib chiqib tushuntirib bo‘lmaydi. Yorug‘likni ko‘ndalang to‘lqin ekanligidan kelib chiqilsa, bu hodisalar osongina tushuntiriladi. Quyidagi 1.2-rasmda ko‘ndalang to‘lqin tarqalishining mexanik modeli keltirilgan. 1 .2 - rasm. Ipda ko‘ndalang to‘lqin tarqalishi. Zarrachalar y o‘qi bo‘yicha tebranayapti, ya’ni tarqalish yo‘nalishiga perpendikulyar. S tirqishni 90 0 burchakka bursak , to‘lqin so‘nadi. Elektromagnit to‘lqinda B E   ва vektorlar o‘zaro perpendikulyar bo‘lib, to‘lqin tarqalishi yo‘nalishiga perpendikulyar tekislikda yotadi (1.2-rasm). Hamma vaqt yorug‘likning modda bilan o‘zaro ta’siri jarayonida elektr vektori Е  muhim rol o‘ynaydi. Shuning uchun ham Е  vektor yorug‘lik vektori ham deb yuritiladi. Agar elektromagnit to‘lqin tarqalish jarayonida yorug‘lik vektori o‘zining oriyentatsiyasini saqlasa, bunday to‘lqin chiziqli-qutblangan yoki yassi qutblangan (to‘lqinlarni qutblanishi termini, ko‘ndalang mexanik to‘lqinlarga nisbatan Malyus tomonidan kiritilgan) deyiladi.[6] Yorug‘lik vektori Е  tebranayotgan tekislik tebranish tekislig i deb (1.2-rasmda, уz tekisligi), magnit vektori В  tebranayotgan tekislik ( x z - tekisligi) esa, qutblanish tekisligi deb yuritiladi. Lazerlar chiziqli qutblangan nur chiqaradi. Yorug‘lik qaytishi va sinishida ham qutblanishi mumkin.

Masalan, ko‘k yorug‘lik osmonda qisman yoki to‘la qutblangan bo‘ladi. Biroq, oddiy manbalar nurlantiradigan yorug‘lik (masalan quyosh nuri, lampalar nurlanishi va boshqalar) qutblanmagan. Bunday manbalardan chiqadigan nurlanish har xil vaqtda bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan holda ko‘p sonli atomlar nurlanishidan iboratdir. Shuning uchun natijaviy to‘lqin Е  vektorining oriyentatsiyasi vaqt bo‘yicha tartibsiz o‘zgaradi. Natijada barcha yo‘nalishlar bo‘yicha tebranishlar o‘zaro teng bo‘ladi. Bunday qutblanmagan yorug‘lik tabiiy yorug‘lik deb ataladi (1.3-rasm, ). а) b) 1.3 - rasm. a – tabiiy yorug‘lik, b - qutblangan yorug‘lik

2. Qutiblangan yorug’likni hosil qilish Tabiiy yorug‘lik manbaidan tarqalayotgan yorug‘lik qutblanmagan bo‘ladi, ya’ni barcha yo‘nalishlarda tebranishlar mavjud bo‘ladi. Tabiiy yorug‘lik nurini sindirish ko‘rsatkichi n 1 va n 2 bo‘lgan ikki muhitning yondashish chegarasidan o‘tishini qaraylik. U qisman qaytadi (1  ) va qisman sinadi (1  ). Tajribalar 1  va 1  nurlar qisman qutblangan ekanliklarini ko‘rsatdi. Lekin 1  va 1  nurlar o‘zaro perpendikulyar bo‘lgan holda qaytuvchi nur to‘la qutblangan bo‘lib, uning tebranishlari tushish tekisligiga perpendikulyar bo‘lgan tekislikda sodir bo‘ladi (Bu tekislik rasmda nuqtalar yordamida ko‘rsatilgan). Singan nur esa qisman qutblangan bo‘ladi (2.1-rasm). Geometrik optika qonunlariga asosan, ikkinchi muhitning birinchi muhitga nisbatan sindirish ko‘rsatkichi n 21 qiymati tushish burchagi sinish burchagi sinusiga nisbati bilan aniqlanadi.2,1 sin α. sin β n  ( 2.1 ) 2.1 .-rasm

Ushbu 2.1 -rasmdan foydalanib Bryuster hodisasini tushunishga harakat qilamiz. Bryuster burchagi  qaytgan nurning singan nurga nisbatan perpendikulyarlik shartidan aniqlanadi: π α β . 2  Bundan (2.1) ni quyidagicha yozamiz: 2,1 sin α sin α sin α α π sin β cos α sin 2 n tg a      (2.1) 2 1 α , n tg n n   (2.2) bu yerda n – dielektrikning sindirish ko‘rsatgichi. Bryuster hodisasining o‘zi yorug‘likning ko‘ndalang to‘lqinligini isbotlash uchun yetarli hisoblanadi. Bu munosabatni 1815-yilda Bryuster topgan va u Bryuster qonuni deb ataladi, burchak esa Bryuster burchagi (yoki to‘la qutblanish burchagi) deb yuritiladi.[7] Masalan, shisha uchun ( n =1,53) Bryuster burchagi 56˚ ga yaqin. Boshqacha qilib aytganda tabiiy yorug‘lik nuri shisha plastinkaga 56˚ burchak hosil qilib tushurilsa qaytgan nur tushish tekisligiga perpendikulyar yo‘nalishda to‘la qutblangan bo‘ladi. Bryuster qonunining fizik mohiyatini batafsilroq tushunaylik. Yorug‘likning qaytishi va sinishi ikki dielektrik chegarasida emas, balki vakuum bilan dielektrik chegarasida ro‘y berayotgan holda qaraylik. Tushayotgan yorug‘lik elektr maydoni ta’sirida dielektrik tarkibidagi elektronlar tebranma harakatga keladi. Tebranuvchi elektronlar o‘z navbatida ikkilamchi kogerent to‘lqinlarni nurlantiradi. Ikkilamchi to‘lqinlar birlamchi to‘lqinlar bilan kogerentdir. Bu to‘lqinlar o‘zaro interferensiyalashishi tufayli qaytgan va singan nurlarning yo‘nalishlaridan tashqari barcha yo‘nalishlardagi tebranishlar so‘nadi. Elektron nazariya qaytgan va singan nurlarning tabiatini shu tarzda tushuntiradi. Ko‘p kristallarda yorug‘likning yutilishi yorug‘lik to‘lqini elektr va magnit vektorining yo‘nalishiga bog‘liq bo‘ladi. Bu hodisa dixroizm deb ataladi. Bunday xossaga Malyus tajribasida

ishlatilgan turmalin kristali ega. Biror qalinlikdagi turmalin kristaliga o‘zaro perpendikulyar qutblangan yorug‘likni (masalan, Е х ) to‘la yutadi va qisman ( Е у ) to‘lqinni o‘tkazadi. Elektr vektori tebranishi o‘tadigan yo‘nalish plastinkaning ruxsat etilgan yo‘nalishi deb ataladi. Turmalin kristali chiziqli qutblangan yorug‘lik olish uchun qutblovchi polyarizator va yorug‘likni qutblanganligini tekshirish uchun analizato r sifatida ham ishlatiladi. Hozirgi vaqtda sun’iy polyaroid plyonkalar keng ishlatilmoqda. Polyaroid lar mumkin bo‘lgan yo‘nalishdagi tebranishni to‘la o‘tkazib, perpendikulyar yo‘nalishdagi tebranishlarni butunlay o‘tkazmaydi. Polyaroidlarn i ideal qutblovchi filtrlar deb hisoblash mumkin. Ikkita ketma-ket joylashtirilgan ideal polyaroidlardan (П 1 va П 2 ) tabiiy yorug‘likni o‘tishini qaraylik (2.2-rasm). Birinchi polyaroid qutblovchi vazifasini bajaradi. U tabiiy yorug‘likni chiziqli qutblangan yorug‘likka aylantiradi. Ikkinchi polyaroid o‘ziga tushgan nurni tahlil qiladi, analizator vazifasini bajaradi. [4] Agar birinchi polyaroiddan o‘tgan chiziqli qutblangan yorug‘lik amplitudasini 2/0 0 I E  deb belgilasak, ikkinchi polyaroid o‘tkazgan to‘lqinning amplitudasi E = E 0 cos φ ga teng bo‘ladi. Bundan ko‘rinadiki ikkinchi polyaroiddan chiqqan chiziqli qutblangan yorug‘likning intensivligi quyidagiga teng bo‘ladi: 2 2 2 2 0 0 1 cos φ cos φ 2I E E I    ( 2.3 ) 2.2 -rasm. Tabiiy yorug‘likni ikkita ideal polyaroi d dan o‘tishi. yу’ - o‘q polyaroidlarning o‘tkazish o‘qlari. yу ’ - o‘qga parallel tebranishlar o‘tadi, perpendikulyar tebranishlar o‘tmaydi .

2.3 -rasm. Yorug‘likning qutblanish modeli. Yorug‘likning intensivligi amplituda kvadratiga proporsional bo‘lganligi uchun (2.3) munosabatni yoza olamiz. Bu ifoda Malyus qonunini ifodalaydi. Analizatordan o‘tgan yorug‘lik intensevligi analizator va polyarizatorning optik o‘qlari orasidagi burchak kosinusining kvadratiga proporsionaldir. Malyus o‘zining qonunini yorug‘likni to‘lqin emas, balki korpuskulalar deb tasavvur qilish asosida chiqargan, keyinchalik Arago tomonidan o‘tkazilgan fotometrik o‘lchashlar Malyus qonunining to‘g‘riligini tasdiqladi.[9] Shunday qilib, yorug‘likning elektromagnit nazariyasi orqali Е  vektorni tashkil etuvchilarga ajratib Malyus qonunini to‘la tushuntirish mumkin (2.4-rasm) 2.4 - rasm. Malyus qonuni modeli .

3. Qutiblanuvchanlikdarajasinitekshirish XVII asrning oxirlaridayoq Island shpati (СаСО 3 ) kristalli nurni ikkiga ajratib sindirishi ma’lum bo‘lgan edi. Bu hodisa yorug‘likni ikkiga ajralib sinishi deb nom oldi (3.1-rasm). Agar kristall tushuvchi nurga nisbatan aylantirilsa, kristalldan o‘tuvchi ikki nur ham aylanadi. 3.1 - rasm. Yorug‘likning qo‘sh sinishi . Fizik xususiyatlari yo‘nalishlariga bog‘liq bo‘lmagan muhit izotrop muhit deb, aksincha yo‘nalishlarga bog‘liq bo‘lgan muhit aniz o trop muhit deb ataladi. Izotrop muhitda (masalan, shisha plastinkada) yorug‘likning sinishi Snellius qonuni deb ataluvchi sinish qonuniga bo‘ysunadi, ya’ni:  singan nur, tushuvchi nur va tushish nuqtasiga o‘tkazilgan normal bir tekislikda yotadi:  tushish burchagi sinusining sinish burchagi sinusiga nisbati ikkala muhit uchun o‘zgarmas kattalik. Bu nisbat shu muhitning sindirish ko‘rsatkichiga teng. Anizatrop muhitda, ya’ni anizatrop kristallarda (masalan, Island shpatida) yorug‘lik singanda manzara o‘zgacha bo‘ladi. Tabiiy nur К kristallning А nuqtasiga tushgach ikki nur АB va АC larga ajraladi. Bu nurlar kristalldan chiqqach tabiiy nurga parallel yo‘nalishda ( BD va CЕ ) davom etadilar (3.2-rasm). Kristallda nurlarning sinishi tekshirilganda quyidagilar aniqlandi:  singan nurlardan biri АB Snellius qonuniga to‘la bo‘ysunadi ;  ikkinchi nur esa АC Snellius qonuniga bo‘ysunmaydi.

Shuning uchun АB oddiy nur deb, АC esa g‘ayrioddiy nurdeb nom olgan. Tekshirishlarning ko‘rsatishicha bu nurlar yassi qutblangan ekan. Lekin ularning tebranishlari o‘zaro perpendikulyar tekisliklarda sodir bo‘ladi. [3] Bundan tashqari island shpatining sindirish ko‘rsatkichi oddiy nur uchun 1,658 ga g‘ayrioddiy nur esa n nurning yo‘nalishiga bog‘liq bo‘lib kristallning optik o‘qi (00  ) yo‘nalishida 1,658 ga kristallning optik o‘qiga perpendikulyar yo‘nalishda 1,486 ga tengligi aniqlangan. Oddiy va g‘ayrioddiy nurlarning sindirish ko‘rsatkichlari bir-biridan farqlanganligi uchun bu nurlarning kristalldagi sinish burchaklari ham farqlanadi. Natijada oddiy va g‘ayrioddiy nurlar bir-biridan ajralib davom etadi. Umuman olganda, Е  vektorni har bir vaqt jarayoni bo‘yicha perpendikulyar o‘qlar bo‘yicha proeksiyalash mumkin (3.2-rasm). 3.2 -rasm. Vektorni ng Е  o‘qlar bo‘yicha taqsimlanishi . Bu shuni anglatadiki, har qanday to‘lqinni ikkita o‘zaro perpendikulyar chiziqli qutblangan to‘lqinlar superpozitsiyasidan iborat deb tasavvur qilish mumkin:   x y E t E E t                                (3.1) Qutblangan yorug‘likning )( ва )( t E t E y x tashkil etuvchilari kogerent, qutblanmagan nurniki kogerent bo‘lmaydi. Birinchi holda )( ва )( t E t E y x tashkil etuvchilar fazalar farqi doimiy, ikkinchi holda doimiy bo‘lmaydi.

Nurlarni ikkiga ajralib sinish hodisasi ko‘pgina kristallarda ikkita o‘zaro perpendikulyar qutblangan nur uchun sindirish ko‘rsatkichi har xil bo‘lishi bilan tushuntiriladi. Shuning uchun ham kristall o‘zidan o‘tadigan nurni ikkiga ajratib yuboradi Kristalldan chiqqandan so‘ng ikkita nur o‘zaro perpendikulyar yo‘nalishda chiziqli qutblangan bo‘ladi. Nurlarni ikkiga ajratib sindiradigan kristallar anizotrop kristallar deb yuritiladi.[6] Yorug‘likning elliptik va doiraviyqutblanishi O‘zaro perpendikulyar tekislikda qutblangan bir yo‘nalishda ikkita monoxromatik to‘lqinlar tarqalayotgan bo‘lsa, umumiy holda ularning qo‘shilishidan elliptik-qutblangan to‘lqin hosil bo‘ladi (3.3-rasm). 3.3- rasm. Ikkita o‘zaro perpendikulyar qutblangan to‘lqinning qo‘shilishi va elliptik qutblangan yorug‘likning hosil bo‘lishi . Ellips shakli va o‘lchami chiziqli qutblangan to‘lqinlar amplitudalari а х va а у va ular orasidagi fazalari Δφ siljishi orqali aniqlanadi. Elliptik qutblangan to‘lqinning xususiy holi doiraviy qutblanishdir   ,Δφ π / 2 x ya a   . 3.4-rasmda elliptik qutblangan to‘lqinning fazaviy tuzilishi tasvirlangan. Bunday holni biz tajribada osongina quyidagicha amalga oshirishimiz mumkin. N qutblovchidan (polyarizatordan) o‘tgan, ya’ni chiziqli qutblangan va tayinli to‘lqin uzunligiga ega bo‘lgan yorug‘likning qalinligi d bo‘lgan К kristall plastinkadan o‘tkazamiz; bu plastinka bir o‘qli kristalldan uning optik o‘qiga parallel qilib kesib

olingan (3.4-rasm), bunda yorug‘lik dastasi К plastinkaning yon sirtiga perpendikulyar yo‘nalishda boradi deb faraz qilamiz. Plastinka ichida o‘zaro perpendikulyar bo‘lgan ikki yo‘nalishda qutblangan ikki to‘lqin bir yo‘nalishda, biroq har xil tezlik bilan tarqaladi; yorug‘lik qutblangan yo‘nalishlar kristall plastinkaning bosh yo‘nalishlari deb ataladi. To‘lqinlardan birida elektr tebranishlari kristallning optik o‘qi bo‘ylab, masalan, СС bo‘ylab yo‘nalgan (g‘ayrioddiy nur, sinish ko‘rsatkichi n e ), ikkinchisida esa elektr tebranishlari optik o‘qqa perpendikulyar ravishda, ya’ni ВВ bo‘ylab yo‘nalgan (odatdagi nur, sinish ko‘rsatkichi n 0 ). 3.4 - rasm. Elliptik qutblangan to‘lqinda elektr maydoni. 3.5- rasm. Elliptik qutblangan yorug‘lik olish chizmasi. L- yorug‘lik manbai; К- kristall plastinka; o‘ngda – yorug‘lik vektorini plastinkaning bosh yo‘nalishlari bo‘yicha yoyish.

Agar tushayotgan qutblangan yorug‘likda elektr vektori tebranishlarining yo‘nalishi plastinkaning bosh yo‘nalishlaridan biri bilan  burchak hosil qilsa, u holda g‘ayrioddiy to‘lqindagi va oddiy to‘lqindagi tebranishlar amplitudasi mos ravishda quyidagiga teng bo‘ladi: a =Acos  , b =Asin  bu yerda А=OM - tushayotgan to‘lqinning amplitudasi. Bu ikki to‘lqin plastinkaning d qalinligini kesib o‘tib,   0 e n n d  ga teng bo‘lgan yo‘l farqiga ega bo‘ladi. Binobarin, oddiy to‘lqin faza jihatidan g‘ayrioddiy to‘lqindan:   0 2π φ λ e n n d   (3.2) miqdorda orqada qoladi. Ampilitudalari har xil bo‘lib, fazalar farqiga ega bo‘lgan o‘zaro perpendikulyar ikki tebranishning qo‘shilishi oqibatida elliptik tebranish hosil bo‘ladi, bunday tebranishda natijaviy vektorning uchi to‘lqin fronti tekisligida  burchak chastota bilan ellips chizadi: bu chastota qo‘shiluvchi tebranishlarning chastotasi bilan bir xildir. Haqiqatdan ham, plastinkadan o‘tgan to‘lqinlardagi tebranishlar x= Acos αcos ωt = acos ωt y= Asin αcos (ωt − ϕ)= bcos (ωt − ϕ) (3.3) tenglamalar bilan ifodalanadi. Natijaviy tebranishning traektoriyasini topish uchun bu tenglamalardan t vaqtni yo‘qotish kerak. Berilgan tenglamalardan quyidagilarni topamiz: cos ωt = x a cos ω cos φ sin ω sin φ y t t  yoki sin ω sin φ cos φ. y x t b a   Bu ifodani kvadratga ko‘tarib va unga   2 2 2 2 cos ω sin φ sin φ x t a  ifodani hadma-had qo‘shib,

2 2 2 2 2 2 cos φ sin φx y xy a b ab    (3.4) tenglamaga, ya’ni ellips tenglamasiga ega bo‘lamiz. Ellipsning shakli va uning x, y o‘qlarga nisbatan tutgan vaziyati (oriyentatsiyasi)  va  ning qiymatlariga bog‘liq. Shunday qilib, chiziqli qutblangan yorug‘lik kristall plastinkadan o‘tgandan so‘ng shunday yorug‘lik to‘lqiniga ega bo‘lamizki, bu to‘lqinda E  va H  vektorlarning uchlari ellipslar chizadi. Bunday yorug‘lik elliptik qutblangan yorug‘lik deb ataladi.[7] Bir necha xususiy holni ko‘rib chiqamiz. a) Plastinkaning qalinligi shundayki, ikki to‘lqinning yo‘l farqi yorug‘lik to‘lqini uzunligining choragiga teng (1/4 to‘lqinli plastinka):   0 1λ4 e n n d   yoki:   0 1 λ, 0,1, 2... 4 en n d m m           Bunday holda 2/   bo‘ladi va ellips tenglamasi 2 2 2 2 1 x y a b   ko‘rinishiga keladi, ya’ni plastinkaning bosh o‘qlariga nisbatan joylashgan ellpis hosil bo‘ladi. Uning а va b yarim o‘qlari uzunliklari orasidagi munosabat  burchakning kattaligiga bog‘liq.  =45 0 bo‘lgan xususiy holda а = b bo‘ladi, ya’ni ellips : 2 2 2x y a   (3.5) tenglama bilan ifodalanadigan doiraga aylanib qoladi. Demak, bu holda yorug‘lik doira bo‘yicha qutblanadi (doiraviy yoki sirkulyar qutblanish ). Shunday qilib, doira bo‘yicha qutblangan yorug‘lik hosil qilish uchun amplitudalari teng, fazalar farqi va o‘zaro 2/  perpendikulyar tekisliklarda qutblangan ikkita kogerent to‘lqinni qo‘shish zarur. Bunga erishish uchun chiziqli qutblangan yorug‘likni

chorak to‘lqinli plastinka orqali shunday o‘tkazish kerakki, bunda boshlang‘ich to‘lqinning qutblanish tekisligi plastinkadagi bosh yo‘nalishlar bilan 45 0 burchak hosil qiladigan bo‘lsin. Yo‘l farqi chorak to‘lqinga teng bo‘ladigan qilish uchun (natriy alangasi chiqaradigan sariq yorug‘likda) qalinligi 0,027mm = 27 mkm bo‘lgan slyuda plastinka ishlatish mumkin (slyuda ikki o‘qli kristall). Garchi bunday plastinkalar tayyorlash uncha qiyin bo‘lmasada, 1 λ 4 m      ga teng bo‘lgan yo‘l farqi hosil qiladigan qalinroq plastinkalar ishlatish ma’qul hisoblanadi, bu yerda m - biror butun son. [5] Chorak to‘lqinli plastinkaning egallagan vaziyatiga qarab hosil qilinadigan fazalar farqi +  /2 yoki -  /2 teng bo‘ladi, ya’ni Ох o‘qidagi komponenta Оу o‘qdagi komponentdan faza jihatdan  /2 ga oldin ketadi yoki orqada qoladi. Bunga muvofiq ravishda natijaviy vektor soat strelkasiga teskari (chapga)yoki soat strelkasi bo‘yicha (o‘ngga) aylanadi. Shuning uchun chap va o‘ng elliptik yoki doiraviy qutblanishlar bir-biridan farq qilinadi. b) Plastinkaning qalinligi shundayki, ikki nurning yo‘l farqi yorug‘lik to‘lqini uzunligining yarimiga teng (1/2 to‘lqinli plastinka):   0 1λ2 e n n d   yoki:   0 1 λ, 2 e n n d m         (3.6) ya’ni: ϕ= π yoki ϕ= πm Bu holda ellips: 0 x y a b  (3.7) to‘g‘ri chiziqqa aylanadi, ya’ni yorug‘lik chiziqli qutblanganicha qoladi, biroq tebranishlar yo‘nalishi 180 0 -2  , burchakka, burilib 1-3 kvadrantlardan 2-4

kvadratlarga o‘tadi. v) Qalinligi yorug‘lik to‘lqinining butun uzunligiga teng bo‘lgan plastinka (1  li plastinka):(n0− ne)d= λ yoki λm , ( 3.8 ) ya’ni : ϕ=2π yoki ϕ=2πm 3.6 - rasm. Plastinkadan o‘tgandan keyin tebranishlarning ММ yo‘nalishi 180  -2  burchakka burilib, 1-3 kvadratlarga o‘tadi ( NN ). Bu holda ellips : 0 b у а х ( 3.9 ) to‘g‘ri chiziqqa aylanadi, ya’ni nur chiziqli qutblanganicha qolib, tebranishlar yo‘nalishi o‘zgarmaydi.

Xulosa Bundan oldingi mulohazalarning hammasi to‘lqin uzunligi tayinli bo‘lgan yorug‘likka, ya’ni spektrning kichikroq intervaliga tegishli edi. To‘lqin uzunliklari ancha xilma-xil bo‘lganda ikkala to‘lqin uchun sinish ko‘rsatkichlari to‘lqin uzunliklariga bog‘liq bo‘lishini (dispersiya) e’tiborga olish kerak; sinish ko‘rsatkichlarining ayirmasi ham to‘lqin uzunligiga qarab o‘zgaradi. [4] Bu hol tufayli, bir-biriga yaqin bo‘lgan ikki to‘lqinni ajratishda qutblangan yorug‘likning kristall orqali o‘tishidan foydalanish mumkin. Shunday qilib, chiziqli qutblangan yorug‘lik kristall plastinkadan o‘tgandan so‘ng shunday yorug‘lik to‘lqiniga ega bo‘lamizki, bu to‘lqinda E  va H  vektorlarning uchlari ellipslar chizadi. Bunday yorug‘lik elliptik qutblangan yorug‘lik deb ataladi[.8] Demak, bu holda yorug‘lik doira bo‘yicha qutblanadi (doiraviy yoki sirkulyar qutblanish ). Shunday qilib, doira bo‘yicha qutblangan yorug‘lik hosil qilish uchun amplitudalari teng, fazalar farqi va o‘zaro 2/  perpendikulyar tekisliklarda qutblangan ikkita kogerent to‘lqinni qo‘shish zarur. Hozirgi vaqtda sun’iy polyaroid plyonkalar keng ishlatilmoqda. Polyaroid lar mumkin bo‘lgan yo‘nalishdagi tebranishni to‘la o‘tkazib, perpendikulyar yo‘nalishdagi tebranishlarni butunlay o‘tkazmaydi. Polyaroidlarn i ideal qutblovchi filtrlar deb hisoblash mumkin.

Adabiyotlar ro’yhati. 1. Karimov.I. A. O’zbekistonmustaqillikkaerishishostonasida. Toshkent O’zbekiston 2011 yil. 2 Ландсберг Г. С. Оптика. Т.:1981. 3 B.Qo’yliyev.Optika. Т.: 2009. 4 B.Qo’yliyev.Optika. Т.: 2014. 5 Е.И. Бутиков.Оптика.1986. 6 В.Е.Зуэв., Б.Д. Бела н . Г.О. Оптическаяпогода. 1990. 7 Н.М.Годжаeв.Оптика. M.: 1977. 8 ТухватуллинФ.Х, Жумабо е в ва бош қ алар. Оптика. С.: 2004. 9 Internet ma’lumotlari. www.bankreferatov.ru.kasu.uz . www.ziyonet.uz.

Kursishinibaholashmezoni № Baholanadigan mezonlar Eng yuqori kо‘rsatgich % hisobida О‘qituvchi belgilagan foiz 1. Kurs ishi mavzusining dolzarbligini yoritilganligi. 10 2. Zamonaviy fizikaning tadqiqotlar yо‘nalishlari va muammolarini hisobga olinishi. 10 3. Fizika bо‘yicha biblografik kо‘rsatgichlardan foydalana olganlik darajasi 10 4. Mavzu bо‘yicha aynan kerakli adabiyotdan foydalana olganlik darajasi 10 5. Mavzu bо‘yicha zamonaviy adabiyotlarni tahlil qilganlik darajasi 10 6. Mavzu yuzasidan kerakli tajribalar о‘tkazganligi 10 7. О‘tkazilgan tajribalarni qiyosiy tahlil qilganligi 10 8. Mavzu bо‘yicha qilgan ishlari yuzasidan chiqarilgan hulosalarning asosli ekanligi 10 9. Ma’ruzasida ilg‘or pedagogik va zamonaviy axborot texnologiyalardan foydalanganligi 10 10. Chet el adabiyotlari va internet saytlaridan foydalanganligi 10

Komissiya xulosasi: __________________________________________________ –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– О‘qituvchilar imzosi: _________________________________________________ __________________________________________________________________

O'xshashlar

Zonali plastinkalarni o`rganish ( kurs ishi )

Fabri-Pero interferometrini o’rganish ( kurs ishi )

Yorug’lik difraksiyasi. Yorug’lik sochilishi

Yorug’lik nurlarining monoxromatliligi va kogerentligi. Yorug’lik intenferensiyasi

Yorug’lik difrаktsiyasi