Zonali plastinkalarni o`rganish ( kurs ishi ) - Fizika - Referatlar

Zonali plastinkalarni o`rganish ( kurs ishi )

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

410.5 KB

Ko'chirib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXS US TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI FIZIKA - MATEMATIKA FAKULTETI 5140200-fizika yо‘nalishi 2-kurs 23-guruh talabasi Eshq uvvatov Baxtiyorning Optika fanidan Zonali plastinkalarni o`rganish mavzusida yozgan Rahbar: _________ _________________ (Imzo) (FIO) QARSHI -201 5 1

Mavzu : Zonali plastinkalarni o ` rganish Reja: Kirish ………………………………………………………… … . 1. Zonallarni hosil qilishlar………………………………… ……… 2. Puasson dog`i…………………………………………… …….. … 3. Frenel zonalari………………………………………… ……… … 4. Xulosa………………………………………………… ….. ….. 5. Adabiyotlar ………………………………………………. 2

KIRISH Ilmiy-texnikaviy taraqqiyot shu qadar jadal suratlar bilan rivojlanmoqdaki, mutaxassislarning kasbiy bilimlari har yili ma’lum darajada qadrsizlanmoqda hamda ularni tez-tez yangilanish ehtiyoji sezilmoqda. Bozor iqtisodiyoti, raqobat sharoitida, texnika va texnologiyalar jadal o'zgarayotgan sharoitda kadrlaming malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash katta ahamiyat kasb eladi. Milliy dastur talablariga asosan, kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash mutaxassislarning kasb bilimlari va ko'nikmalarini yangilash hamda chuqurlashtirishga, ularni zamon talablariga javob bera oladigan darajaga yetkazishga qaratilgan [1]. Mavzuning dolzarbligi :Yorug’lik difraksiyasi deb ataladigan hodisada, yorug’lik nurlari shaffofmas to'siqlardan egilib ,o'tib geometrik soya sohaga kirib boradi. Difraksiya so'zi lotincha "difraksio" "egilib o'tish" dan olingan. Maqsad va vazifasi :Gyuygens prinsipiga asosan, to'lqin frontining har bir nuqtasini ikkilamchi to'lqinlarining manbalari deb hisoblash mumkin. Frenel uni to'ldirib, bu ikkilamchi to'lqinlaming manbalarini kogerent manbalar deb va fazoning ixtiyoriy nuqtasidagi tebranish bu nuqtaga yetib kelgan ikkilamchi kogerent to'lqin lar interferensiyalanishining natijasi deb qarash lozimligini aytib o'tadi. Ishning ilmiyligi va ahamiyati :Difraksiya hodisalari ikki sinfga bo'linadi. To'siqqa tushayotgan nurlar parallel dastasini hosil qilgan va difraksion manzara manbadan cheksizlikda mujassamlashgan holdagi hodisalarni Fraungofer tekshirgan. Shnning itchim bit hodisalar Fraungofer difraksiyasi deyiladi. To'siqqa tushayotgan yorug’lik to'lqinining sferadan iborat bo'lgan va kuzatish nuqtasi chekli masofada joylashgan holdagi difraksiyani Frenel o'rgangan. Shuning uchun bu sinfga old hodisalar Frenel difraksiyasi deyiladi [2] . 3

1. Zonalarni hosil qilish. To'g’ri to'rtburchakli tor tirqishli В ekranga parallel monoxromatik nurlar dastasi ekranga normal holda tushayotgan bo'lsin. Tirqishdan dastlabki yo'nalishda o'tayotgan barcha nurlar C linza yordamida linzaning fokal tekisligida joylashgan A ekrannning 0 nuqtasiga to'planadi. Bu barcha nurlar o'rtasidagi yo'l ayrimasi 0 ga teng bo'ladi. 0 nuqta orqali tirqishga parallel yorug’ yo'l o'tadi. Endi difraksiya tufayli tirqishdan o'tgan nurlarning faqat dastlabki yo'nalishda emas, balki bu yo'nalishga turli burchaklar ostida o'tishini nazarga olamiz ( burchak difraksiya burchagi deb ataladi ). Tirqishdan shunday (  =  1 burchak ostida difraksiyalanuvchi nurlar dastasini ko'raylikki, dastaning chekka nurlari orasidagi yo'l ayirmasi  e yorug’lik to'lqinining uzunligiga teng bo'lsin:  e = 2  /2 bunda butun dastani Frenel zonalari deb ataluvchi shunday I va II zonalarga ajratish mumkin, bu zonalar uchun I zonaning har bir nuri bilan II zona mos nurining yo'l ayirmasi  /2 ga teng bo'ladi. Linza yordamida 0 1 nuqtadan o'tgan to’g’ri chiziqda to'plangan bu nurlar interferensiyalanadi va o'zaro so'nishadi. Natijada 0 1 orqali qorong'i yo'l - difraksiya minimumi o'tadi (bu qol 0 1 ga simmetrik bo'lgan 0 1 da ham ro'y beradi). 1.1-rasm. Difraksiyalanuvchi nurlar dastasi 4

1.2-rasm. Qorong`u yo`l difraksiyasi. =  2 burchak ostida difraksiyalanuvchi nurlar dastasinining chekka nurlar orasidagi  e yo'l ayirmasi 3  /2 ga teng bo'lsin. Bu holda butun dastani uchta I, II, III Frenel zonalariga ajratish mumkin. Ikki qo'shni zonaning (I, II) bir-birini so'ndirishi tushunarli (chunki bu zonalaming nurlari orasidagi yo'l ayirmasi  /2 ga teng) III zona esa so'nmaydi va 0 2 nuqtadan o'tuvchi chiziqda difraksiya maksimumini beradi. 0 2 nuqtaga simmetrik bo'lgan 0 2 nuqtadan o'tuvchi to’g’ri chiziqda qam shunday maksimum paydo bo'ladi. 0 2 va 0 2 maksimumlarning yoritilganligi 0 maksimumning yoritilgangligidan ancha kam bo'ladi. Shunday qilib, Frenel zonalarning toq soniga mos burchaklar bilan difraksiyalanuvchi nurlar dastasi ekranda difraksiya maksimumlarini hosil qiladi, Frenel zonalarining juft soniga mos burchaklar bilan difraksiyalanuvchi nurlar dastasi difraksiya minimumlar hosil qiladi. Bu maksimumlarni hosil qiluvchi nurlarning difraksiya burchaklari ortishi bilan maksimumlarni yoritilganligi kamayadi. Natijada bir tirqishdan hosil qilinadigan difraksiya manzarasi markazi yorug’ yo'ldan har ikki tomonda simmetrik joylashgan qorong’i va yorug’ yo'llarning navbatlashishidan iborat. b) ikki va ko'p parallel tirqishlardan hosil bo'lgan difraksiya. Parallel monoxromatik nurlar dastasi bir-biridan d masofada joylashgan ikkita parallel tirqishi bo'lgan В ekranga perpendikulyar tushayotgan bo'lsin[3]. Bunda bu tirqishlar yorug’likning kogerent manbalari bo'lib qoladi. Agar В ekran orqasida S yiquvchi linza qo'yilgan bo'lsa, u holda linzaning fokal tekisligida 5

joylashgan A ekranda difraksiya manzarasi vujudga keladi, bu difraksiya manzarasi ikki jarayonning, ya'ni yorug’likning qar bir ayrim tirqishdan interferensiyasi natijasidir. Biroq bu manzaraning asosiy xususiyatlari ko'proq ikkinchi jarayon bilan aniqlanadi. 1.1- rasmdagi ikki parallel nurlar yo'llarining ayirmasi dsin  = п  . Agar bu ayirma dsin  =n shartni qanoatlantirsa, ekranda interferension maksimum kuzatiladi. Agar dsin  = (2n +1) bo'lsa, interferension minimum kuzatiladi. Maksimumlarning mumkin bo'lgan soni, sin  = 1 ligidan n ≤ d/  bo'ladi[2]. Yorug’lik bir-biriga у aqin joylashgan ko'plab parallel tirqishlar to'plamidan difraksiyalanganida ham difraksiya manzarasining ko'rinishi ikki tirqishdan difraksiyalanishdagi ko'rinishda bo'ladi. Faqat maksimumlar ravshanroq va torroq, ularni ajratib turgan minimumlar esa keng va amalda butunlay qorong’i ko'rinadi. Bunday qurilma difraksiya panjarasi deyiladi, d masofa panjaraning davri deyiladi. Difraksiya panjaralari shisha plastinka yoki metall ko'zgu sirtiga ingichka shtrixlar (timashlar) chizish yo'li bilan tayyorlanadi. Difraksion panjara bilan yorug’lik to'lqin uzunligini aniqlash mumkin. 1 .3-rasm Difraksiya panjaralari. 6

Difraksion manzara kuzatilishi uchun panjara doimiysi va to'lqin uzunliklarining tartibi bir xil bo'lishi kerak. Kristallaming panjara doimiysi -10 -10 m va shuning uchun ko'rinadigan yorug’lik ( = 5 . 10 -7 m ) uchun ularda difraksiya kuzatilmaydi. Nemis fizigi M.Laue kristallarda difraksiyani rentgen nurlari (≈10 -1 2 – 10 - 8 m)da kuzatish mumkinligini birinchi bo'lib ko’rsatdi. 1.4-rasm. Monoxromatik rentgen nurlari dastasi. (1,2) - sirpanish burchagi ostida kristallga tushmoqda va 1, 2 ikkilamchi to'lqin sifatida tarqalmoqda va interferensiyalanmoqda. Intensivlik maksimumlari - difraksion maksimumlar 2d sin Ө = m  (m=l,2,3, ...) da kuzatiladi. Bu ifodadan foydalanib, kristallarning atom tekisliklari orasidagi masofa (d) ni aniqlash mumkin (rentgenostrukturaviy taqlil). Bu usul elektronlar va neytronlardan foydalanib amalga oshirilishi mumkin (eletronografiya, neytronografiya). d va m ni bo'lgan holda yorug’lik to'lqin uzunligini aniqlash mumkin[3]. Golografiya grekcha "holo" "to'liq", "grafic", "yozaman" so'zlaridan tashkil topgan bo'lib, u buyumlarning tashqi ko'rinishini "yozib olish" ning maxsus usul ini anglatadi. Bu usul 1947 yilda D.Gabor tomonidan kashf qilingan. Golografiyaning mohiyati buyumdan kelayotgan nurlanishning to'lqin frontini 7

fotoplastinkaga qayd qilish (yozib olish), so'ng buyuinning tasvirini vujudga keltirish maqsadida bu frontni tiklashdan iborat. Fotografiyada yoritilgan ob'ektning ayrim nuqtalaridan qaytgan nurlar fotoplastinka yoki fotoplyonka tekisligining ayrim nuqtalariga ob'yektiv yordamida fokuslanadi. Bunda buyum barcha qismlarining lasvirlari ravshan bo'lavcrmaydi. Fotoapparat biror tekislikka ravshan qilib moslangan bo'lsa, buyumlarning shu tekislikda yotuvchi nuqtalarining tasvirlari ravshan bo'lib chiqadi. Buyumning bu tekislikdan beriroqdagi yoki nariroqdagi qismlarining tasvirlari csa unchalik aniq bo'lmaydi. Masalan, bino oldida turgan odamning fotografik tasvirida odam gavdasi berlcitib turgan bino qismini fotografiyaga turlicha vaziyatlardan qaragan bilan bari bir ko'rib bo'lmaydi. Bundan tashqari, binoni odamdan qanchalik uzoqda joylashganligi ham aniqlab bo'lmaydi. Bino va odamning tasvirlari bitta tekislikda ko'rinadi. Fotoplastinkada buyumning ayrim nuqtalaridan qaytgan nurlaming nisbiy intensivliklari qayd qilinadi. Bu nurlar fazalari orasidagi munosabatni fotoplastinkaning qorayishiga qech ta'siri yo'q. Vaholanki, fazalar orasidagi munosabat buyumning ayrim nuqtalarini fotoplastinkadan uzoqliklariga bog’liqdir. Demak, buyumdan qaytgan nurlaming faqat amplitudalarinigina emas, balki fazalarini ham fotoplstinkada qayd qilish usulini topish lozim. Bu usul golografiyadir. Golografiya to'lqin optilcasining asos.iy qonunlari - inienfercnsiya va difraksiya qonunlaridan foydalanish asosida vujudga keldi. 1.5-rasm. Kogerent yorug’lik dastasi. 8

Kogerent yorug’lik dastasi ikkiga ajratilib, uning bir qismi buyum (B) dan qaytib fotoplastinka (G) ga tushadi. Bu to'lqinni signal to'lqin yoki buyum to'lqin deyiladi. Ikkinchi qismi esa qaytargich pJastinka (K) dan qaytib fotoplastinkaga tushadi. Uni tayanch to'lqin deyiladi. Bu ikki guruh kogereni to'lqinlar fotoplastinkada qo'shilib intenferension manzara hosil qiladi. Fotoplastinkaga ishlov berilgandan so'ng oshkor bo'ladigan bu interferension manzara gologramma deyiladi. Gologrammada buyumdan qaytgan to'lqinlarda, ya'ni buyum to'lqinlarining amplituda qamda fazalari to’g’risidagi axborotlar qayd qilingan. haqiqatan, buyum va tayanch to'lqinlarning fazalari bir xil bo'lsa. bu to'lqinlarning amplitudalari qo'shiladi. Shuning uchun pozitiv gologrammaning bunday nuqtalari shaffofroq (negativ gologrammada esa xiraroq) bo'ladi. Buyum va tayanch to'lqinlar fazalari mos bo'lmagan tarzda yetib kelgan gologrammada nuqtalar esa qorong’iroq bo'ladi. Tasvirni tiki ash uchun gologramma avvalgi holatiga joylashtiriladi va uni "tayanch" bilan yoritiladi. Natijada interferension strukturadagi difrakslxa tufayli buyum to'lqinning nusxasi tiklanadi [4]. 9

2. Puasson dog’i. Yorug‘lik to‘lqin prosess ekan, yorug‘lik interferensiyasidan tashqari, yorug‘lik difraksiyasi ham bo‘lishi kerak. Difraksiya, ya’ni to‘lqinlarning to‘siqlami aylanib o‘tishi har qanday to‘lqinning harakatiga xos. Gap shundaki yorug‘lik to‘lqinlari o‘lchamlari yorug‘lik to‘lqinining uzunligiga yaqin bo’lgan to‘siqlarinigina sezilarli darajada aylanib utadi. Yorug’lik to‘lqinining uzunligi esa juda kichikdir. Ma’lumki bir jinsli muhitda yorug’lik to‘g‘ri chiziq bo‘yiab tarqaladi, ya’ni yorug‘lik to'lqin fronti formasida hech qanday o‘zgarish ro’y bermaydi.Agar moddada sindirish ko‘rsatkichi keskin o‘zgaruvchi to‘siqlar bo‘lib, bu to‘siqlar oichami qancha kichik bo‘lsa, to'lqin frontining formasi shuncha keskin o‘zgaradi. Bu vaqtda yorug‘likning to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tarqalishi qonunidan chetlanish ro‘y beradi. Bunday chetlanishlar to‘plamiga yorug’likning difraksiysi deyiladi. Boshqacha aytganda yorug‘likning difraksiyasi deb, yorug‘likning bir jisnli bo‘lmagan muhitda tarqalishi natijasida, geometrik optikaning qaytish. sinish qonunlaridan chetlanish tufayli kuzatiladigan barcha hodisalar to‘plamiga aytiladi. Yaqqol difraksion manzaralami yorug‘likning noshaffof to‘siq yaqinida tarqalganida kuzatish mumkin. Butun to‘lqin fronti bo‘ylab amplituda va fazalar o‘zgarishi bir xil bo‘lmagan barcha holatlarda difraksiya hodisasi kuzatiladi. Masalan,noshaffof ekran olib, ekranning markazida o‘lchami kichik bo‘lgan dumaloq D tirqishga nuqtaviy yorug’lik S manbaidan nur tashlasak, orqadagi E ekranda yorug’ va qorong’i konsentrik halqalardan iborat difraksion manzarani kuzatish mumkin. 10

Tirqishning diametri D qancha kichik bo‘lsa difraksion manzara shuncha yaqqolrok kuzatiladi, ya’ni tirqish diametriga bog‘liq. Umuman difraksiya ikki turga bo‘linadi: Frenel va Fraungofer difraksiyalari. To’lqin fronti sferik bo’lgan yorug‘lik nurlari difraksiyasi-Frenel difraksiyasi, to‘lqin fronti yassi (parallel) bo‘lgan nurlar difraksiyasi Fraungafer difraksiyasi deyiladi. Yorug’likning difraksiyasi Gyuygens-Frenel prinsipi asosida tushuntiriladi.[5] 11

3. Frenel zonalari Bizga ma’lumki Gyuygens printsipi quyidagicha, ta’riflanadi. To‘lqin borib yetgan har bir nuqtani yangi to‘lqin manbai deb hisoblash mumkin. Bu printsip asosida yorug‘likning difraksiyasini tushuntirish mumkin, lyokin u turli yo‘nalishda tarqaluvchi nurlar intensivligi taqsimotini tushuntira olmaydi. Shu sababli Gyuygens printsipining bu kamchiligini Frenel (1918) ikkilamchi kogerent to‘lqinlar interferensiyasi tushunchasini kiritib to‘ldirdi va bu printsip Gyuygens- Frenel printsipi deyiladi. Bu printsipga ko‘ra ikkilamchi to‘lqin amplitudasi va fazalarini hisobga olib fazaning istalgan nuqtada natijaviy to‘lqin amplitudasini aniqlash mumkin. Frenel sferik to‘lqin frontiga ega boigan nurlar difraksiyasini kuzatib, ulami tushuntirishda to‘lqin frontini maxsus zonalarga bo‘ldi. Bu zonalar bir manbadan chiqayotgan yorug‘lik bo‘lganligi uchun kogerent va bir-biridan 2  ga farq qiladi: nuqtaviy manbadan chiqayotgan yorug‘lik nuri diametri D ga teng bo‘lgan dumaloq tirqishdan o‘tishda difraksiyalanib, E ekranga tushayotgan bo‘lsin. Ekranning istalgan A nuqtasida difraksion maksimum yoki minimum bo‘lishini Frenel quyidagicha izoxladi. Manbadan tirqishgacha bo‘lgan masofa a=R tirqishdan ekrangacha bo’lgan masofa r 0 =b bo‘lsin. Bunday zonalar bir-biridan 2  ga farq qiladi. 12

To’lqin fronti zonalarga bo‘linishi markazi A nuqtada bo’lgan sferalar chizish yo‘li bilan bajariladi. Bunday zonalarga bo‘lishning afzalligi shundaki qo‘shni zonalardan A nuqtaga yetib keluvchi nurlar qarama-qarshi fazada yetib keladi va zonalar soni m juft bo‘lsa, barcha qo‘shni zonalardan yetib keluvchi nurlar bir-birini kompenserlaydi va A nuqtada qorong’ulik hosil bo’ladi. Zonalar soni m toq bo’lsa. qo’shni zonalar bir-birini kompenserlab yana bitta toq zonadan yetib keluvchi nurlar A nuqtada yorug‘likni hosil qiladi. Shunday qilib A nuqtada difraksion maksimum yoki minimum kuzatilishi zonalar sonining juft yoki toqligiga bog’liq. Natijaviy amplitudani hisoblash. Frenel yorug‘lik manbaini a -sirt bilan almashtirdi. 3.2-rasm. Frenel zonasi. M m nuqta yaqinidagi m -Frenel zonasi tomonidan A nuqtaga ta’sir etayotgan g‘alayonlanish quyidagi tebranish formulasi orqali aniqlanadi : 13

bu yerda manbadan uzunlik birligi masofadagi amplituda, a 0 - boshlangich faza,  - difraksiya burchagi f(  m ) - og‘ish koeffitsienti deyiladi. (  m =0 bo‘lganida f (  m )=m ах , agar bo‘lsa f(  m )=0 gacha monoton kamayadi.) (3.2) mplit‘rinadiki, A nuqtada m-zona vujudga keltirgan mplitude g‘alayonlashishi E om shu zona yuzasiga (   m );  m va r m ga bog‘liq. 3-rasmdan, ko‘rinadiki: m-Frenel zonasining radiusi quyidagiga teng: R va r 0 ga nisbatan  ning juda kichik ekanligini hisobga olsak, ya’ni ( 2  ) 2 ni tashlab yuborsak, sferik segment kengligi h m uchun hosil qilamiz: Radiusi P m gat eng bo`lgan m = sferik sirt yuzasi  m teng Xuddi shunday usul bilan (m-1) zona yuzasini hisoblaymiz: va (3.9) ga asosan m-frenel zonasining yuzasi quyidagiga teng: (3.7) dan ko‘rinadiki, Frenel zonasi yuzasi zona tartibiga bog‘liq emas. Shunday qilib zonalardan A nuqtagacha yetib keluvchi to‘lqinlar amplitudasi shu zonalardan A nuqtagacha bo‘lgan masofa va zona sirtiga o‘tkazilgan normal bilan 14

rm - yo‘nalish orasidagi burchakka bog‘liq va shu tufayli ayrim zonalardan A nuqtaga yetib keluvchi to‘lqin amplitudalari monoton ravishda kamayib boradi. E o1 > E 02 > E 0 3 >….. > Е 0 т >… A nuqtaga qo’shni zonalardan yetib keluvchi qo’lqin fazalari qarama-qarshi bo’lgani uchun, natijaviy tebranishlar amtlitudasi: Oxirgi E 0m xad oldidagi ishora m juft bo‘lganda manfiy, m toq bo'lganda musbat bo‘ladi yoki umumiy holda natijaviy amplituda teng bo‘ladi: (3.3) va (3.4) dan foydalanib, m-zona radiusini va zonalar sonini topamiz: (3.12) ni ayni paytda tirqish o'lchamini zonalar soni m orqali ifoda etadi. Yassi to‘lqin uchun (R= ): Ma’lumki, yorugiik intensivligi I amplitudaning kvadratiga to‘g‘ri proporsional, shuning uchun (3.9) ga asosan SA yo'nalishda r m masofaning o'zgarishi bilan A nuqtada maksimum (m toq bo'lganda) yoki minimum (m juft bo'lganda) kuzatiladi[6]. Doiraviy teshikdan hosil bo‘ladigan difraksiya. Nuqtaviy yorug‘lik manbaidan R masofada joylashgan diameiri MM’ bo'lgan dumaloq teshik difraksiyasini teshikdan r0 masofada joylashgan E ekranda kuzataylik. Yorug'likning to‘g‘ri chiziq bo'ylab tarqalish qonuniga ko'ra ekranda chegarasi aniq yoritilganlik doiradan iborat manzara kuzatilishi kerak. 15

Haqiqatda esa yorug'likning difraksiyasi tufayli butunlay boshqacha difraksion manzara kuzatiladi.E ekran markazidagi A nuqtaning yoritilganligi Frenel zonalarining soniga bog'liq. Teshik o'lchamiga va yorug‘likning to'lqin uzunligi  ga bog'liq ravishda A nuqtaga ta’sir etuvchi Frenel zonalari juft yoki toq bo’ladi. Agar Frenel zonalarining soni m toq bo’lsa, A nuqtada difraksion maksimum kuzatiladi, m juft boisa, markazda minimum kuzatiladi. Difraksion manzara m zona radiusi formuladan topiladi. Ekran markazi A nuqtadan uzoqlashgan sari ( А ’ , А », A»»,...) difraksion manzara (yorug‘ va qorong‘i halqalar) yo‘qola boradi, chunki intensivlik I~E 2 0m kamaya boradi. Doiraviy (noshaffof) ekrandan hosil boiadigan difraksiya. S- nuqtaviy manba bilan E ekran o‘rtasida p-radiusli dumaloq noshaffof ekranni shunday urnataylikki, bu ekran m-ta markaziy Frenel zonasini tusib qolsin. U vaqtda ekran markazidagi A nuqtaga (m=l) zonadan boshlab tebranish amplitudalari yetib keladi. A nuqtadagi yorug‘lik intensivligi ga teng bo‘lishini ko‘ramiz, ya’ni markazda yoritilgan (m juft yoki toq bo’lishidan qat‘iy nazar) dog‘ kuzatiladi, uning atrofida qorong‘i va yorug‘ konsentrik xalqalar joylashadi. A nuqtadan uzoqlashgan sari halqalar keskinligi kamayib, ma’lum masofadan keyin bir tekis yoritilgan manzara hosil bo‘ladi. 16

Frenel zonalar nazariyasi noto‘g‘ri ekanligini isbotlovchi dalil sifatida markaziy dog'ni birinchi marta Puasson hosil qilganligi uchun uni Puasson dog‘i deb ham yuritiladi. 3.3-rasm. Fraungofer difraksiyasi. 17

Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, to'lqin sirti yassi bo'lgan nurlar difraksiyasiga ya’ni parallel nurlar difraksiyasiga Fraungofer difraksiyasi deyiladi. (1822 y.). U Frenel difraksiyasi dan printsipal jihatdan farq qilmaydi. Amalda optik asboblardagi difraksiyadan (difraksion panjaralar asosan parallel nurlar difraksiyasidan) iborat. Praungofer difraksiyasining oddiy sxemasi 3.4rasmda berilgan. Linza fokusida joylashgan no‘qtaviy S-manbadan chiquvchi yorug’lik Fraungofer difraksiyasi. Yuqoricia ta’kidlab o‘tganimizdek, to‘lqin sirti yassi bo’lgan nurlar difraksiyasiga ya’ni parallel nurlar difraksiyasiga Fraungofer difraksiyasi deyiladi. (1822 y.). U Frenel difraksiyasidan printsipal jihatdan farq qilmaydi. Amalda optik asboblardagi difraksiyadan (difraksion panjaralar asosan. parallel nurlar difraksiyasidan) iborat. Linza fokusida joylashgan no‘qtaviy S- manbadan chikuvchi yorug’lik nurlari L-linzadan o‘tib parallel nurlar dastasiga aylanadi va MM' tirqishli ekranga tushib turli burchaklar  1 ,  1 ,  3 , ... ostida difraksiyalanadi. L linza yordamida bu difraksiyalangan nurlar E ekranda difraksion manzarani hosil qiladi. Umuman tirqish deb kengligi kichik (0.01-0.02 mm) va cheksiz uzun (bir necha mm) bo`lgan to`g`ri burchakli teshikka aytiladi. [7]. Yakka tirqishdan fraungofer difraksiyasi Yassi monoxromatik yorug`lik to`lqini b kenglikdagi tirqishga tushib L linza fokal tekisligidagi E ekranda difraksion manzarani bersin. Istalgan V  nuqtaga yetib keluvchi yangi to`lqin manbai bo`ladi, qo`shni zonalardan keluvchi to`lqin fazalari farqi doimiy va amplitudalari teng, chunki zonalar teng yuzaga ega va kuzatish yo`nalishiga nisbatan bir xil burchak tashkil etadi. V  nuqtadagi difraksiyalangan nurlar intensivligini hisoblash mumkin. 18

3-rasm. Yakka tirqishdan fraungofer difraksiyasi a) Analitik usul bu usul b tirqishga tushuvchi to`lqin sirtini dx kenglikdagi elementar zonalarga ajratiladi.  burchak ostida difraksiyalanayotgan nurlar yo`nalishida maksimum yoki minimum kuzatilishin hisoblash uchun shu nurlar yo`nalishiga perpendikulyar bo`lgan AD tekislik o`tkaziladi. Shu tekislikdagi elementar zonalardan keluvchi fazalar farqi V  nuqtadan intensivlikni aniqlaydi, linza fazalar farqiga ta’sir qilmaydi. U vaqtda E tekislikdagi nuqtalardagi yorug`lik to`lqinlarining g`alayonlanishi quyidagiga teng bo`ladi: Bu yerda  2 k to`lqinlar soni. B  - nuqtadagi natijaviy g`alayonlanishni topish uchun b tirqish eni kengligidagi butun kichik elementar g`alayonlanishlar yig`indisini olish kerak, ya’ni (3.12) ni integrallash kerak: Bu ifodadagi 19

B - nuqtadagiamplitudani beradi. Agar  = 0 bo`lsa, bo`lganligi uchun (3.3)dan E  E 0 bo`ladi. Birinchi minimum shartini qanoatlantiruvchi burchak hosil bo`ladi. I(maksimumlar intensivligi markaziy maksimum I intensivligiga nisbatan ancha kichikdir. Agar I 0 I deb olib ikkilamchi maksimumlar intensivligini I 1 , I 2 , I 3 ….deb olsak ular o`zaro quyidagi nisbatda bo`ladi. I 0 : I 1 : I 2 : I 3 :=1:0,45:0,016:0,008 Maksimum va minimumlar holati to`lqin uzunligi  ga bog`liq. Shuning uchun bu keltirilgan mulohazalar monoxramatik rangdagi to`lqin uzunliklari uchun o`rinlidir. Agar tushuvchi yorug`lik oq bo`lsa, u holda difraksion manzara markazida oq, atrofi esa rangli bo`ladi. (binafsha rang markazga yaqin, qizil rang uzoqda joylashadi)[9]. Difraksion panjara Bir-biridan baravar uzoqlikda joylashgan va bir xil kenglikdagi parallel tirqishlar sistemasiga difraksion panjara deyiladi. Panjara yorug`likni o`tkazadigan b, o`tkazmaydigan a kengliklardan iborat bo`lib, d=a+b ga difraksion panjara doimiysi (dagvri) deyiladi. Doimiysi d gat eng bo`lgan N ta tirqishli difraksion panjaraga normal ravishda yassi monoxramatik to‘lqin tushayotgan bo'lsin. U vaqtda qo'shni tirqishlardan  burchak ostida difraksiyalanayotgan nurlar orasidagi yoilar farqi  =dsin  teng bo'ladi. Shu farq m  ga teng bo'lgan yo'nalishlarda bosh maksimumlar va (mn=1) N  qo'shimcha minimumlar deb ataluvchi N+1 ta minimum hosil bo'ladi. 20

Shunday qilib bosh maksimumlar sharti: Difraksiya tartibi: m=0,±l, ±2, ±3.. qo'shimcha minimumlar sharti: Qo'shimcha minimumlar oralig'ida intensivligi juda kichik bo'lgan ikkilamchi maksimumlari ham hosil bo'ladi. qo'shni bosh maksimumlar orasidagi bu ikkilamchi maksimumlar soni N-2 ga teng bo’ladi. Difraksion panjaralar nurlanishning spektral sostavini o'rganishda juda keng qo'llaniladi. Ularning ajrata olish qobiliyati ancha Yuqori (~10 5 ). SHuni ta’kidlash kerakki, dsin qm  sharti bajarilganda N ta tirqishdan iborat difraksion panjaradagi difraksiyalangan nurlar intensivligi yakka tirqish holdagidan N marta ortiq bo'lmasdan N2 marta katta bo'ladi. Bu esa ko'p tirqishdan difraksiyalangan nurlar interferensiyasining natijasidir: Bu yerda I - esa tushuvchi nurlaming intensivligi. Reley shartiga asosan ikki spektral chiziqni to'la ajratib ko'rish faqat shu vaqtda mumkin, agar bir chiziq intensivligining maksimumi ikkinchi chiziq intensivligining minimumiga to'g'ri kelsa I 1 =I 2 bo'lsa, ikki chiziq intensivligining egri chizig‘idagi chuqurga qo‘shni maksimumlar baiandiigining kamida 20 % ga teng bo’lish sharti ajrata olish chegarasi boiadi. Agar bu chuqurcha 20 % dan kichik bo‘lsa, qo‘shilib ketadi. 21

1. Difraksion panjaraning ajrata olish kuchi (qobiliyati) quyidagi formuladan aniqlanadi. 2. Kichik difraksiya  - burchaklarda bosh maksimumlar burchak kengligi (shtrixlar soni N oshsa, chiziq torayadi) quyidagicha 3. Difraksion panjaraning dispertsion sohasi 3.5-rasm. Difraksion panjaraning dispertsion sohasi 4. Difraksion panjaraning burchak dispersiyasi: 5. Panjaraning chiziqli dispersiyasi Bu yerda F-ob‘ektiv fokus masofasi. Ikki o'lchamli difraksion panjara. Agar ikkita bir o‘lchamli difraksion panjara o‘zaro perpendikulyar holda ustma-ust joylashtirilsa, ikki o‘lchamli difraksion panjara hosil boMadi. 22

3.6-rasm. Ikki o’lchamli difraksion panjara. Panjaraning X va Y o‘qlari bo‘yicha doimiylari d 1 va d 2 bir xil bo’lishi yoki bo‘lmasligi ham mumkin[10]. Uch o‘lchamli difraksion panjara. Fazoviy tuzilishga ega bo‘lgan difraksion panjarani qaraylik. Eng oddiy fazoviy uch o‘lchamli panjara sifatida osh tuzi NaCl ning tuzilishini misol keltirish mumkin. Uning yacheykasi kub kristallik tuzilishga ega bo‘lib, davri d OX OY va OZ o‘qlariga paralleldir. Shunday qilib, agar bir o‘lchamli difraksion panjarani oq yorug‘lik bilan yoritsak har bir to‘lqin uzunlikdagi nurlar uchun alohida maksimumlar paydo bo‘ladi, ya’ni spektrga ajratiladi. Agar shunday nurlar ikki o‘lchamli panjaraga tashlansa, turli to‘lqin uzunlikdagi nurlar uchun ma’lum tartib bilan joylashgan rangli dog‘lar hosil bo‘ladi. Kristall panjaralar orasidagi tuguni orasidagi masofa 10 -10 м 3.7-rasm. Uch o’lchamli difraksion panjara. 23

XULOSA Shunday qilib, muhitning bir jinsli va ikkilamchi to'lqinlarning kogerent bo'lishi yorug'lik sochilmasligining zaruriy va yetarli shartidir. Haqiqatda esa ideal bir jinsli muhitlar bo'lmaydi. Real muhitlarda turli sababdan paydo bo'lgan optik bir jinslimasliklar hamisha bo'ladi; bu esa yorug'likning ba’zi hollarda juda intensiv, ba’zi hollarda juda zaif sochilishini bildiradi. Ikkilamchi to'lqinlarning interferensiyasi to'g'risida yuqorida keltirilgan mulohazalar Frenelning yorug'likning to'g'ri chiziqli tarqalishi nazariyasida yuritilgan mulohazalarga o'xshaydi. Agar Frenel nazariyasidagi ikkilamchi to'lqinlar mavhum manbalardan chiqqan bo'lsa, sochilishda nurlantirgichlar real bo'lib, muhitning atom va molekulalaridan iborat. Biroq muhit bir jinsli bo'lishi uchun juda kichik teng hajmlarda bir xil nav nurlantirgichlar soni teng bo'lishi kerak. Biroq «qotib qolgan» bunday manzarani haqiqatda yaratib bo'lmaydi, shuning uchun bir jinslilik turli sabablarga ko'ra hamisha buziladi. Frenelning mulohazalari birjinslilikning buzilishi bu fazoviy birjinslimasliklarda yuz beradigan difraksiya hodisalariga sabab bo'Iishini ko'rsatadi. Agar birjinslimasliklarning o'lchamlari katta bo'lmasa (ya’ni to'lqin uzunligiga nisbatan juda kichik bo'lsa), u holda difraksion manzarada vorug'lik hamma yo'nalishlarda ancha tekis taqsimlanadi. Yuqorida aytib o'tilganidek, bunday mayda birjinslimasliklar tufayli bo'ladigan difraksiya yorug’likning diffuziyasi yoki sochilishi deyiladi. Agar muhitning birjinslimasliklari qo'pol bo'lsa, ya’ni muhitning bir-biriga yaqin bo'lgan teng hajmli juda kichik qismlari intensivliklari sezilarli darajada farq qiladigan ikkilamchi toiqinlaming manbalari bo'lsa, u holda yorug'likning sochilishi juda aniq ko'rinadi. Muhitning bir jinsliligi salgina buzilgan hollarda chetga sochib yuborilgan yorug'lik dastlabki dastaning juda oz ulushini tashkil etadi va uni maxsus sharoitlardagina kuzatish mumkin. Tajriba yorug'likning sochilish hodisasi uchun muhitning ikkilamchi to'lqinlar berish qobiliyatining o'zi emas, balki muhitning bir jinsliligi buzilishi muhim ekanligini ko'rsatadi[11]. 24

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. - Т.: “ Маънавият ” нашриёти . 2008. -230 б. 2. Qo'yliyev B.T. Optika . T.: “Fan va texnologiea ” nashriyoti . 20 14 . -236 b. 3. Атахаджаев А.К., Жўраев Б.С. Молекуляр оптика С.: 1992. – с-123. 4. Qo'yliyev B.T. Optika. T.: “Fan va texnologiya”. 2009. -136 b. 5. Tuxvatulin F.X., Jumaboyev A. va boshqalar . Optika. S.: 2004. -156 b. 6. Атаходжаев А.К., Тухватуллин Ф.Х., Мурадов Г и др. // Оптика и спектроскопия. 1996, Т.80, №2. -с- 208. 7. “Нанотехнологиялар ва қайта тикланадиган энергия манбалари: муаммолар ва ечимлар” Республика илмий-амалий анжуман материаллари. Қарши. 27-28 апрель. 2012. 8. Физика фанининг ривожида истедодли ёшларнинг ўрни//Республика илмий-амалий анжуман материаллари. Tошкент. 16 май. 2014. 9. Илм-фан ва инновация // илмий-амалий конференция материаллари. Қарши. 13-14 Май. 2013. 10. Spektroscopy of Molecules and crystals// International School-Seminar. Book of Abstracts September 22-29. Crimea 2013. 11. Internet ma’lumotlari: http:// www.ziyonet.uz http // www. Bankreferatov.ru.kasu.uz. http // www . frast . uz . 25

Kurs ishining baholash mezonlari № Baholanadigan mezonlar Eng yuqori kо‘rsatgich % hisobida О‘qituvchi belgilagan foiz 1. Kurs ishi mavzusining dolzarbligini yoritilganligi. 10 2. Zamonaviy fizikaning tadqiqotlar yо‘nalishlari va muammolarini hisobga olinishi. 10 3. Fizika bо‘yicha biblografik kо‘rsatgichlardan foydalana olganlik darajasi 10 4. Mavzu bо‘yicha aynan kerakli adabiyotdan foydalana olganlik darajasi 10 5. Mavzu bо‘yicha zamonaviy adabiyotlarni tahlil qilganlik darajasi 10 6. Mavzu yuzasidan kerakli tajribalar о‘tkazganligi 10 7. О‘tkazilgan tajribalarni qiyosiy tahlil qilganligi 10 8. Mavzu bо‘yicha qilgan ishlari yuzasidan chiqarilgan hulosalarning asosli ekanligi 10 9. Ma’ruzasida ilg‘or pedagogik va zamonaviy axborot texnologiyalardan foydalanganligi 10 10. Chet el adabiyotlari va internet saytlaridan foydalanganligi 10 26

Komissiya xulosasi: –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– О‘qituvchilar imzosi: ––––––––––––––––––––––––––––––– 27

O'xshashlar

Fabri-Pero interferometrini o’rganish ( kurs ishi )

Qutblangan yorug’lik hosil qilish va uni tekshirish kurs ishi

Kuchning ishi. Enеrgiya

Tirik kuch haqidagi teorema va ichki sirt kuchlarining ishi

Elеktr maydon ishi. Potеntsial. Elеktr maydon kuchlanganligi va potentsial orasidagi bog’lanish. Ekvipotеntsial sirtlar