O’ta o’tkazuvchanlik - Fizika - Referatlar

O’ta o’tkazuvchanlik

Yuklangan vaqt:

26.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

119.1787109375 KB

Ko'chirib olish

O’ta o’tkazuvchanlik Reja: 1. O’ta o’tkazuvchalik holatidagi modda xossalari 2. Magnit matdonida o’ta o’tkazuvchanlik hodisasi 3. O’ta o’tkazuvchanlikga elektr maydoning ta’siri

1. O’ta o’tkazuvchanlik holatidagi modda xossalari. Hozirgi paytgacha o’ta o’tkazuvchanlik hodisasi ustida keng miqyosda izlanishlar olib borilmoqda va bu hodisani tushuntirish borasida katta yutuqlarga erishilgan. O’rganishlar asosida hozirgi vaqtda yigirmadan ortiq sof metallar, yuzdan ortiq qotishma va ximiyaviy birikmalardan iborat o’ta o’tkazgichlar aniqlangan. Shu narsa qizikki, odatdagi temperaturalarda eng yaxshi o’tkazgichb bo’lib hisoblanadigan metallar absolyut nol temperaturada o’ta o’tkazgichlarga aylanmaydi. Metallning o’ta o’tkazuvchanlik holatiga o’tish temperaturasi kritik temperature T k deb yuritiladi. Masalan, o’ta otkazgichlardan talliy, qalayi va qo’rg’oshin uchun kritik temperatura, mos ravishda 2.35K, 3.73K va 7.19K ga teng. O’ta o’tkazgich holatning asosiy xususiyati 1933-yilda V.Meyssner va R.Oshenfeld tomonidankashf qilingan va tashqi magnit maydonni o’ta o’tkazgich ichidan itarib chiqarish hodisasi Meyssner effektidan iborat. O’ta o’tkazgich ferromagnitga teskari ideal diamagnetik xossasiga ega. O’ta o’tkazgich ichida magnit maydon nolga teng. Meyssner effektini ichki maydonni o’zgarmasligidan iborat ideal o’tkazuvchanlikning zaruriy sharti deb hisoblash noto’g’ri ekanligini Maksvell tenglamalariga asoslangan analizdan ko’rinadi. 2.Magnit maydonida o’ta o’tkazuvchanlik hodisasi Magnitning o’ta o’tkazgich holatini tashqi magnit maydon H ta’sirida buzish mumkin. Maydon kuchlanganligining ushbu qiymatini kritik cheklanganlik Hk deyiladi.(1-rasm)

1-rasm. O’ta o’tkazuvchanlik holatiga o’tishda temperaturaning magnit maydonga ta’siri. Agar bunday moddadan berk zanjir yasab, unda tok hosil qilinsa , u holda tok zanjirda istagancha uzoq vaqt sirkulyatsiya qilishi mumkin. Chunki tok tashuvchilar o’z energiyasini o’tkazgichni qizdirish uchun sarflamaydi. Absolyut nolga yaqin temperaturalarda bir qator metall va qotishmalarning elektr qarshiliklari birdaniga sakrab nolga yalanadi, ya’ni modda o’ta o’tkazuvchanlik holatiga o’tadi. O’ta o’tkazuvchanlik xususiyatiga ega bo’lgan metallarning tashqi magnit matdonga joylashtiraylik va temperaturani pasaytirib boraylik. Kritik temperaturadan yuqori (T¿ T k ) temperaturalarda metalldagi magnit maydon noldan farqli, (T ¿¿ T k ) da esa metalldagi magnit maydon induksiyasi nolga teng (B=0) bo’ladi. (2-rasm)

T¿ T k T ¿¿ T k 2-rasm Boshqacha aytganda, metal o’ta o’tkazuvchanlik holatga o’tganda magnit iduksiya chiziqlarini o’zidan itarib chiqaradi. O’ta o’tkazgichdan qilingan biror jismni biz avval sovitib, o’ta o’tkazuvchan holatga keltirib, so’ngra induksiyasi (jism kiritilmaganda) B a = μ0 H a ga teng bo’lgan tashqi magnit maydonga kiritdik deylik. Magnit maydon ulanganda o’ta o’tkazgichda qo’shimcha B i = μ0Hi induksiya hosil qiluvchi induksion toklar paydo bo’ladi, bu qo’shimcha induksiya Lens qonuniga muvofiq B a tashqi induksiyani kompensatsiyalaydi. Odatdagi o’tkazgichda induksion toklar darhol so’nadi va faqat magnitlovchi g’altak yuzaga keltirilgan oqimgina qoladi. O’ta o’tkazgich bo’lgan holda esa kompensatsiyalovchi toklar mutloqo so’nmaydi va shuning uchun jism ichida natijaviy induksiya hamma vaqt B=B a +B i =0 bo’ladi. Tashqi fazoda natijaviy induksiya chiziqlari 2-b rasmda ko’rsatilgandek bo’ladi: ularni jism o’zidan itaradi va ularn jismni aylanib o’tadi. O’ta o’tkazuvchan holatning bu xossasi faqat elektr qarshilikning yo’qolishi bilangina bog’liq emas. Shunday o’tkazgichni ko’z oldimizga keltiraylikki, uning normal metallardan yagona farqi qarshilikning nolga tengligi bo’lsin. So’ngra, dastlab tashqi magnit maydon hosil qilamiz va keyingina o’tkazgichni uning qarshiligi yo’qolguncha sovitamiz. Bunda tashqi maydon o’zgarmaydi, shuning uchun induksion toklar paydo bo’lmaydi, binobarin, qarshilik yo’qolgandan keyin ham o’tkazgich ichida magnit oqimi saqlanishi kerak. O’ta o’tkazgichlarda bu holda ham magnit oqimi yo’qoladi. Magnit induksiyaning nolga tengligi o’ta o’tkazuvchanlik holatining o’ziga xos alomatidir. Faqat magnitlovchi g’altak tufayli hosil bo’ladigan magnit maydon kuchlanganligi esa nolga teng bo’lmasligi ham mumkin. O’ta o’tkazuvchan modda magnit qabul qiluvchanlik χ =-1 ga va magnit singdiruvchanligi μ=1+χ= 0 bo’lgan ideal diamagnetikdir deb aytish mumkin.

Bundan massiv o’ta o’tkazgich ichida tokning zichligi nolga teng bo’lishi kelib chiqadi. Haqiqatdan ham, jismning ichida magnit induksiya B=μ0 (H a +H i ) ga teng bo’ladi. H a va H i maydonlarning har biri uchun magnit kuchlanish haqidagi teorema o’rinli bo’ladi va shuning uchun ixtiyoriy berk L kontur bo’ylab B dan olingan integralni hisoblasak, shunday yozish mumkin: ∫ Bedl=μ0i Bundan i-kattalik L-kontur bilan chegaralangan ixtiyoriy sirt bo’ylab oquvchi tokning to’la kuchi. Agar L butunicha o’ta o’tkazgich ichida yotsa, u holda kontur bo’ylab olingan integral nolga teng, chunki konturning ixtiyoriy nuqtasida B e =0, binobarin, i=0. O’ta o’tkazuvchi yaxlit jismda tok jismning yupqa sirtqi qatlamidagina to’plnishi mumkin. Agar jism uzun slindr shaklidagi sim bo’lsa, u holda tashqi fazodagi H magnit maydon tokning simning kesimi bo’ylab qanday taqsimlanishiga bog’liq bo’lmaydi, balki to’liq tok kuchi bilangina aniqlanadi. To’g’ri simning sirtida magnit maydon kuchlanganligi H s = i 2πa bo’ladi, bu yerda a-simning radiusi. Simning tashqarisidan ichiga o’tishda B tez (eksponensial ravishda) 0 gacha kamayadi. Fazoda induksiya taqsimoti 3-rasmda ko’rsatilgandek bo’ladi. 3-rasm: to’g’ri simning o’ta o’tkazuvchan holatdagi magnit induksiyasi B r d

Sirtdan B kattalik e marta kamayadigan chuqurlikkacha bo’lgan d masofa induksiyaning kirish chuqurligi deb ataladi. Bu chuqurlik turli moddalar uchun turlicha va temperatura ortish bilan u ham ortadi. Metallning o’ta o’tkazgich holatiga o’tishi uning o’tkazuvchanlik zonasidagi elektron harakati bilan boshqa xossalari ham o’zgaradi. Jumladan, metallning issiqlik o’tkazuvchanligi, elektron issiqlik sig’imi, termoelektr yurituvchi kuch va magnit rezonans effektlarida keskin o’zgarish yuz beradi. Ushbu o’zgarishlar metallning o’ta o’tkazgich holati uning elektron strukturasini sifat jihatdan o’zgarishi bilan yuz berishini ko’rsatadi. Ayni holda, metallning holat o’zgarishini past temperaturalarda yuz berishi normal va o’ta o’tkazgich holatlarini bir-biridan energiya va entropiya jihatdan keskin farq qilmasligidan darak beradi. Bu xil holat o’zgarishlari ikkinchi tur faza o’tishlariga kiradi. 3. O’ta o’tkazuvchanlikning elektr maydonida kuzatilishi O’ta o’tkazuvchanlik nazariyasi 1957-yilda Bardin, Kuper va Shrifferlar tomonidan ishlab chiqilgan (B.K.Sh nazarioyasi) va H.H. Bogolyubov takomillashtirgan. Mazkur nazariyaga binoan metalldagi elektronlar bir-biridan kulon kuchlri bilan o’zaro itarishishdan tashqari, ular tortishishning maxsus turi bilan bir-birlariga tortishadilar ham. O’zaro tortishish va itarishishdan ustun bo’lganda o’ta o’tkazuvchanlik hodisasi sodir bo’ladi. O’zaro tortishish natijasida o’tkazuvchanlik elektronlari birlashib kuper juftlarini hosil qiladilar. Bunday juftlikka kirgan elektronlar qarama-qarshi yo’nalgan spinga ega bo’ladilar. Shuning uvhun juftliklarning spini nolga teng va ular bezonga aylanadilar. Bezonlar asosiy energetik holatda to’planishga moyil bo’ladilar va ularni uyg’ongan holatga o’tkazish nisbatan qiyin. Agar kuper juftlar muvofiqlashgan harakatga keltirilsa shu holatda ular cheksiz uzoq vaqt qolishlari mumkin. Bunday juftlarning muvofiqlashgan harakati o’ta o’tkazuvchanlik tokini hosil qi;ladi.

Elektronlarning o’zaro tortishishi elektronlar va kristall panjara issiqlik tebranishlari (kristall panjaraning uyg’ongan holatlari kvazizarralar- zononlar yordamida tavsiflanishi) orasidagi o’zaro ta’sirlashish tufayli vujudga keladi. Bu ta’sirlashishda Fermi sathiga yaqin joylashgan sathlardagi elektronlar fononlarni chiqarishi (nurlantirishi) va yutishi mumkin. Mazkur jarayonni elektronlarning fononlar almashinishi (ya’ni birinchi elektron fonon chiqaradi, ikkinchisi esa bu fononni yutadi yoki aksincha) tarzda tasavvur etish mumkin. Bunday fonon almashinuv elektronlar orasidagi o’zaro ta’sirni vujudga keltirishi B.K.Sh nazariyasiga asoslanadi. O’ta o’tkazuvchanlik xususiyatiga ega bo’lgan moddalarda past temperaturalarda elektronlar orasidaga o’zaro tortishish kuchi kulon itarishish kuchidan katta bo’lib qoladi. Natijada qarama-qarshi yo’nalgan spinli va impulsli ikki elektron “juft” bo’lib bog’lanib qoladi. Bunday juft elektronlarni bir-biriga yopishib qolgan ikki elktron tarzida tasavvar etish no’to’g’ri. Aksincha, juft elektronlar orasidagi masofa 10−6 m bo’lib, u kristall panjara doimiysi 10 −10 m dan taxminan 10 4 marta katta. Binobarin, o’ta o’tkazgichlarda tabiatda kam uchraydigan uzoqdan bog’lanish sodir bo’ladi. Juft elektronlarning spini nolga teng, ya’ni ular bozonlardir. O’ta o’tkazuvchanlik nazariyasida qayd qilinganidek, bozonlar yetarlicha past temperaturalarda o’ta oquvchan holatda bo’la oladi, ya’ni ichki ishqalanishsiz oqadi. Demak, o’ta oquvchanlik boze-gaz (juft elektronlar) ning o’ta oquvchanligi deb tushunish mumkin. O’ta o’tkazuvchan moddada juft elektronlardan tashqari oddiy elektronlar ham mavjud. Shuning uchun o’ta o’tkazgichda ikki xil suyuqlik oddiy va o’ta oquvchan komponentlar mavjud, deya olamiz. O’ta o’tkazgich temperaturasi 0 K dan boshlab ortib borayotganda issiqlik harakat juft elektronlarni uzib yubora boshlaydi. Kritik temperatura T k da esa juft elektronlar mutloqo yo’qoladi.Shuning uchun T k dan yuqori temperaturalarda moddaning o’ta o’tkazuvchanlik xususiyati yo’qoladi. Aytilgan gaplarni yanada boshqacharoq tushuntiradigan bo’lsak, T k dan past temperaturalarda metallda harakatlanayotgan elektronlar, musbat ionlardan

tashkil topgan metallning kristall panjarasini deformatsiyalaydi, ya’ni qutblaydi. Deformatsiya natijasida elektronlar, panjara bo’ylab elektron bilan kuchanadigan, musbat zaryadli bulut bilan chor atrofidan o’ralib qoladi. Elektronlar va uni o’rab olgan bulut boshqa elektronlarni o’ziga tortadigan, musbat zaryadlangan sistemaga aylanadi. Shunday qilib kristall panjara, elektronlar orasida tortishishni yuzaga keltiruvchi, oraliq muhit vazifasi o’tayda. Kvant mexanikasi tili bilan aytganda bu hodisa elektronlar orasida fonon bilan almashishning natijasidir. Metallda harakatlanayotgan elektron panjaraning tebranish tartibini o’zgartirib fonon hosil qiladi (uyg’otadi). Panjaraning uyg’onish energiyasi boshqa elektronga uzatiladi, bu esa o’z navbatida fononni yutadi. Bu tarzdagi fonon almashish oqibatid elektronlar orasida, tortishish xarakteriga ega bo’lgan qo’shimcha o’zaro ta’sirlashish payda bo’ladi. Past temperaturalarda o’ta o’tkazgich moddalarda bu tortishish kulon tortishishdan ustun bo’ladi. Fonon almashish bilan bog’liq bo’lgan o’zaro ta’sirlashuvlar, impuls va spinlari qarama-qarshi bo’lgan elektronlar orasida kuchliroq namoyon bo’ladi. Natijada bunday ikkita elektron kuper juftliklarga birlashadi. Hamma o’tkazuvchanlik elektronlari kuper juftliklarni hosil qilishmaydi. Temperatura absolyut noldan farqli bo’lganda juftliklarning buzilishining ma’lum ehtimolligi mavjud. Shuning uchun har doim juftliklar bilan bir qatorda kristall bo’ylab oddiy tarzda harakatlanadigan “normal” elektronlar bo’ladi. Tempuratura Tk ga yaqinlashgan sari normal elektronlarning hissasi ortib boradi va T k da birga teng bo’ladi. Demak, T k dan yuqori temperaturalarda o’ta o’tkazuvchanlik holati bo’lishi mumkin emas. O’tkazuvchanlik energetic zonasida siljiy oladigan tirqishga ega metal uchun elektron o’tkazuvchanlikni cheklovchi sochilish jarayonining yuz bermasligi kelib chiqadi. Natijada, metallda tashqi elektr maydon E ta’sirida Δp ε impulsli elektronlar holati so’nmaydigan tok vujudga keladi. O’ta o’tkazgichning tashqi elektr maydon bo’lmagandagi asosiy holati qarama-qarshi spinli va impulsli (ya’ni umumiy impulse nolga teng) elektron

juftlari bilan xarakterlansa, tashqi maydon ta’sirida ushbu qarama-qarshi impulslar bir-biridan farq qiladi va Δp ε natijaviy impulsni vujudga keltiradi. O’ta o’tkazgichda tashqi elektr maydon qo’yilgandan so’ng vujudga kelgan Δp ε va elektr toki i=en υε =en Δp ε 2me = en 2me e ε Δ t= e2n 2me Δ t ε (1) kabi vaqtga proporsional cheksiz o’sishi kerakdek tuyuladi. Aslida o’tkazgichda tokning o’sishi uni vujudga keltiradigan magnit maydon H ning ham o’sishiga olib keladi. Natijada, tashqi elektr maydon ε ga qarama-qarshi yo’nalgan induksion elektr maydon ε ind vujudga keladi. Bu esa, o’z navbatida, i ga teskari induksion tokni i ind hosil qiladi. i ind esa induksion magnit maydonni H ind vujudga keltiradi. Tashqi maydon ε ta’sirida i tokning o’sishi ma’lum vaqtdan so’ng E ichki = ε - ε ind =0 va H ichki =H- H ind =0 ga olib keladi. Ushbu muvozanatning saqlanishi uchun kuper juftlari (i) tokining istalgancha uzoq saqlanishi talab qilinadi. Buning uchun o’ta o’tkazgichning elektr qarshiligi nolga teng bo’lishi kerak.

O'xshashlar

O’ta o’tkazuvchanlik hodisasi. Magnetiklar

Statsionar rejimda issiqlik o’tkazuvchanlik

Ideal va qovushoq muhitlarga misollar hamda ularning termodinamik xususiyatlari issiqlik o’tkazuvchanlik

Nano o’lchamli yupqa qatlamlarning tuzilishi va xossalari

Yarim o'tkazgichlarning xususiy elektr o'tkazuvchanligi