Yarim o'tkazgichlarning xususiy elektr o'tkazuvchanligi - Fizika - Referatlar

Yarim o'tkazgichlarning xususiy elektr o'tkazuvchanligi

Yuklangan vaqt:

26.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

151.1103515625 KB

Ko'chirib olish

Y arim o'tkazgichlarning xususiy elektr o'tkazuvchanligi REJA: Xususiy yarim o’tkazgichlar  Xususiy yarimo’tkazgichlarda zaryad tashuvchilar konsentrasiyasi  Fermi sathi va uning holati

1 Xususiy yarim o’tkazgichlar Ximiyaviy jihatdan toza yarim o’tkazgichlar xususiy yarim o’tkazgichlar deb ataladi. Ularga bir qator toza elementar ( Ge – germaniy, Si – kremniy, Se – selen, Te – tellur) va ximiyaviy birikmalar ( Ga As – galliy arsenidi, In As – indiy arsenidi va hokozolar) kiradi. Bu yarim o’tkazgichlardan Si - kremniy hozirgi zamon mikroelektronikasining eng asosiy xomash’yosi hisoblanadi. Shu sababli, quyidagi jadvalda, sanoatda qo’llaniladigan, yuqori darajada tozalangan kremniy tarkibida kirishmalarning atom ulushida bo’lish chegarasi keltirilgan. Kirishmalar Mumkin bo’lgan miqdori , % Al 1∙10 -7 B 1∙10 -7 H 1∙10 -3 Fe 1∙10 -7 O 1∙10 -7 Mg 1∙10 -7 Mn 1∙10 -7 Cu 1∙10 -8 Pb 1∙10 -7 Ag 1∙10 -7 P 1∙10 -8 Zn 1∙10 -8 1– rasmda xususiy yarim o’tkazgichning energetik sohalar strukturasining chizmasi keltirilgan. Absolyut nol ( T = 0 K ) temperaturada valent soha elektronlar bilan to’lgan, valent sohadan yuqorida, Eg energetik masofada joylashgan o’tkazuvchanlik sohasidagi energetik sathlar bo’shdir. Bu temperaturada elektronlarning issiqlik harakati energiyasi Eg – taqiqlangan soha kengligini yengib o’tishga yetarli emas, shu sababli, xususiy yarimo’tkazgich xuddi dielektrik moddasidek o’tkazuvchanlikka ega bo’lmaydi. Temperatura ortishi bilan, uning ta’sirida valent sohadagi elektronlarning bir qismi

1 – rasm. Xususiy yarim o’tkazgichning energetik diagrammasi 2 – rasm. Xususiy yarimo’tkazgich valent elektronlarini tashqi ta’sir ta’sirida qo’zg’olishi qismi termik qo’zg’olib, taqiqlangan sohadan o’tkazuvchanlik sohasiga o’ta oladi- gan energiyaga ega bo’ladi ( 2 – rasm ). Bu holda, o’tkazuvchanlik sohasida erkin elektronlar, valent soxada esa, shu sohani tashlab ketgan elektronlarning bo’sh energetik holatlari hosil bo’ladi. Bunday kristallga tashqi elektr maydoni qo’yilganda, o’tkazuvchanlik sohasida elektronlarning maydon yo’nalishiga teskari bo’lgan tartibli harakati paydo bo’ladi. Valent sohada esa, o’tkazuvchanlik sohasiga o’tgan elektronlarning musbat zaryadlangan holatlarining maydon yo’nalishidagi tartibli harakati paydo bo’ladi . Natijada, kristall o’tkazuvchanlikka ega bo’ladi. Taqiqlangan soha kengligi kichrayishi va kristall

temperaturasi ortishi bilan, o’tkazuvchanlik sohasiga elektronlar ko’proq o’ta boshlaydi va kristall o’tkazuvchanligi orta boshlaydi. Taqiqlangan sohasi kengligi Eg = 0,66 eV ga teng bo’lgan germaniyda, uy temperaturasida ( T = 25 0 C ) o’tkazuvchanlik sohasidagi elektron gaz konsentrasiyasi n i ~ 10 19 sm -3 tengdir va kristallning solishtirma qarshiligi r » 0,48 Om.m ga teng bo’ladi. Xuddi shu sharoitda taqiqlangan sohasining kengligi Eg = 5,2 eV ga teng bo’lgan olmosning o’tkazuvchanlik sohasida elektronlar konsentrasiyasi n i ~ 10 9 sm -3 ga, kristallning solishtirma qarshiligi r i ~ 10 8 Om.m. ga teng bo’ladi. Ammo, temperatura 600 K ga teng bo’lishi bilan elektron gazning konsentrasiyasi olmosda bir necha tartibga ortadi, solishtirma qarshiligi esa ~ 0,5 Om.m. ga yaqinlashadi. Yuqoridagilardan quyidagi ikkita muhim xulosa kelib chiqadi: – yarim o’tkazgichlarning o’tkazuvchanligi valent sohadagi elektronlarga o’tkazuvchanlik sohasiga o’tish uchun yetarli bo’lgan energiyani beruvchi tashqi kuchlar ta’sirida paydo bo’ladi. Shuning uchun yarim o’tkazgichlar o’tkazuvchanligi qo’zg’otilgan o’tkazuvchanlikdan iboratdir; – qattiq jismlarning yarimo’tkazgichlar va dielektriklarga bo’linishi ma’lum bir hisobda shartli tabiatga ega. Uy haroratida dielektrik xususiyatga ega bo’lgan olmos, yuqori temperaturalarda sezilarli o’tkazuvchanlikka ega bo’lib, yarim o’tkazgich xususiyatini oladi. Tashqaridan berilgan ta’sir hisobiga valent sohadagi elektronlar taqiqlangan sohani yengib, o’tkazuvchanlik sohasiga o’tadi. Natijada, valent sohada bo’sh energetik holatlar hosil bo’ladi. Kristallga tashqi elektr maydoni qo’yilganda,valent sohadagi elektron hosil bo’lgan bo’sh energetik o’rinni (kovakni) egallaydi va o’zi tashlab ketgan joyda yana kovak hosil qiladi. Yangi hosil bo’lgan bo’sh kovakni valent sohadagi boshqa elektron egallaydi va x.k. 2 Xususiy yarim o’tkazgichlarda zaryad tashuvchilar konsentrasiyasi Yarimo’tkazgichlarda erkin zaryad tashuvchi gazning xususiyatlarini belgilovchi asosiy parametrlardan biri m –ximiyaviy potensialdir. Elektron va kovakli gazlar uchun, ximiyaviy potensial oddiygina qilib Fermi sathi deb ataladi. Ma’lumki, metallarda Fermi sathi o’tkazuvchanlik sohasidagi elektronlar bilan to’lgan oxirgi energetik sathni belgilaydi. T = 0 K da Fermi sathidan pastdagi

barcha energetik sathlar elektronlar bilan to’lgan, undan yuqoridagi energetik sathlarning barchasi bo’shdir. Metallarda elektron gazning konsentrasiyasi o’tkazuvchanlik sohasidagi holatlar soni bilan bir xil bo’ladi, shuning uchun bu gaz aynigan gaz hisoblanadi va elektronlarning holatlar bo’yicha taqsimoti Fermi–Dirak statistikasi bilan ifodalanadi. Bunday gazdagi elektronlar konsentrasiyasi temperaturaga deyarli bog’liq emas. Xususiy va kam aralashmali yarimo’tkazgichlarda elektron yoki kovak gazlari aynimagan gazlardir va ularning holatlar bo’yicha taqsimlanishi Maksvell– Bolsman klassik statistikasi bilan ifodalanadi. Bundan yarimo’tkazgichlarda erkin zaryad tashuvchilar konsentrasiyasi Fermi sathi va temperaturaga bog’liqdir. 3 – rasmda aynimagan yarimo’tkazgichning sohalar tuzilishi keltirilgan. Temperatura absolyut noldan sezilarli farqli bo’lganda T = 0 K , bu yarimo’tkazgichning o’tkazuvchanlik sohasida erkin elektronlar va valent sohasida kovaklar hosil bo’ladi. Ularning konsentrasiyasini n va p deb belgilaymiz. Elektronlar kinetik energiyasining hisob boshi qilib o’tkazuvchanlik sohasining tubini qabul qilamiz. Shu sathga yaqin masofada, o’tkazuvchanlik sohasida dE energiya oralig’ini ajratib olamiz. 3 – rasm. Xususiy yarimo’tkazgichning energetik diagrammasi Rasmda xususiy yarim o’tkazgich keltirilgani va elektron gaz aynimagan bo’lganligi sababli, dE energiya oralig’idagi dn elektronlar konsentrasiyasini Maksvell – Bolsman taqsimotiga asoslanib hisoblashga urinib ko’ramiz:

N (E )dE = f(E )g(E )dE , ( 1) fМБ (E )= e μ−E kT , ( 2) fМБ (E )= N V ( h2 2π mkT ) 3/2 e E kT , ( 3) g(E )dE = 4 πV h3 (2m )3/2√E dE , ( 4) dn = 4 π h 3 ( 2 m ) 3 / 2 e μ − E kT √ E dE , (5) 3 Fermi sathi va uning holati Aynimagan yarimo’tkazgichlarda m – manfiy qiymatga ega bo’ladi va Fermi sathi o’tkazuvchanlik sohasining tubidan pastda joylashadi. O’tkazuvchanlik sohasidan Fermi sathigacha bo’lgan energetik masofani m va valent sohasi shipidan bu sathgacha bo’lgan energetik masofani m¢ deb belgilaymiz va ular taqiqlangan soha kengligi bilan quyidagicha bog’lanadi: − E g= μ + μ' μ'= − (E g+ μ ) , ( 1 ) bu yerda E g – taqiqlangan sohaning kengligi. T temperaturada o’tkazuvchanlik sohasidagi elektronlarning konsentrasiyasini 0 dan E γ gacha energiya oralig’ida integrallash bilan topamiz. n= 4 π ( 2 m n h2 ) 3/2 e μ kT ∫ 0 Er e − μ kT √ E dE , ( 2 ) E ortishi bilan e − μ kT funksiyasi juda tez kamayib borishini e’tiborga olsak, integrallash chegarasini 0 dan ¥ gacha deb olish mumkin

n= 4 π ( 2 m n h2 ) 3/2 e μ kT ∫ 0 ∞ e − μ kT √ E dE , ( 3) Bu funksiyaning yechimi xususiy yarimo’tkazgichning o’tkazuvchanlik sohasidagi elektronlarning konsentrasiyasi ifodasini beradi: n= 2 ( 2 πm nkT h 2 ) 3/2 e μ kT , ( 4) Xuddi shu amallarni valent sohasidagi kovaklar uchun qo’llab ularning konsentrasiyasi uchun quyidagi munosabatga ega bo’lamiz: p= 2 ( 2 πm pkT h2 ) 3/2 e − Eg +μ kT , ( 5) ( 4) va ( 5) – ifodalarda m n va m p elektron va kovaklarning effektiv massalaridir. Shu ifodalardan ko’rinib turibdiki, Fermi sathi bilan sohalar o’rtasidagi energetik masofa kengayishi bilan shu sohaga tegishli zaryad tashuvchilar konsentrasiyalari ( n va p ) kamayib boradi. Aynimagan yarim o’tkazgichlarda, belgilangan biror T – temperatura uchun, elektronlar bilan kovaklar konsentrasiyalarining ko’paytmasi o’zgarmas kattalikdir. n ⋅ p = n i p i = 4 ( 2 π kT h 2 ) 3 / 2 ( m n m p ) 3 / 2 e − Eg KT , ( 6) Xususiy yarimo’tkazgichlarda o’tkazuvchanlik sohasidagi elektronlar konsentrasiyasi n i valent sohadagi kovaklar konsentrasiyasi p i ga tengdir: ni= pi , ( 7) chunki, valent sohadan o’tkazuvchanlik sohasiga qancha elektron o’tsa, shuncha bo’sh energetik o’rinlar, ya’ni kovaklar hosil bo’ladi. Shuning uchun ( 4 ) – va ( 5 ) – ifodalarning o’ng tomonlarini tenglashtirsak quyidagi ifodaga ega bo’lamiz:

2 ( 2 πm nkT h2 ) 3/2 e μ kT = 2 ( 2 πm pkT h2 ) 3/2 e − Eg +μ kTBu ifodani m ga nisbatan yechib, xususiy yarimo’tkazgichning Fermi sathi holatini aniqlaymiz: μ= − Eg 2 + 3 4 kT ln m p m n , ( 8) T = 0 K bo’lgan holda μ= − Eg 2 ga teng, ya’ni Fermi sathi taqiqlangan sohaning qoq o’rtasida joylashgan. Temperatura ortishi bilan, agar m p > m n bo’lsa, Fermi sathi o’tkazuvchanlik sohasi tubi tomon siljiydi, m n > m p bo’lsa, valent sohasi shipi tomon siljiydi. Lekin bu siljishlar shunchalik kichikki, ularni ayrim hollarda e’tiborga olmasa ham bo’ladi ( 2 – rasm). Fermi sathining qiymatini ( 4) – va ( 5) –ifodalarga qo’ysak, xususiy yarimo’tkazgichlardagi elektron va kovaklar konsentrasiyasini aniqlashimiz mumkin: ni= pi= 2 ( 2 π √m nm pkT h2 ) 3/2 e − Eg 2kT , ( 9) ular taqiqlangan soha kengligi va temperaturaga bog’liqdir. Xususiy yarimo’tkazgichlarda belgilangan T – temperatura uchun elektronlar va kovaklar konsentrasiyalarining ko’paytmasi o’zgarmas kattalikdir: np= ni 2 , ( 1 0 )

4 – rasm.Xususiy yarim o’tkazgich fermi sathining temperaturaga bog’liq o’zgarishi

O'xshashlar

Qattiq jismlarning elektr o'tkazuvchanligi

Panjaraviy issiqlik o'tkazuvchanligi

Panjaraviy issiqlik o'tkazuvchanligi

Panjaraviy issiqlik o'tkazuvchanligi

Oddiy yarim o‘tkazgichli elementlar. Yarim o‘tkazgichli diodlar