Nano o’lchamli yupqa qatlamlarning tuzilishi va xossalari - Fizika - Referatlar

Nano o’lchamli yupqa qatlamlarning tuzilishi va xossalari

Yuklangan vaqt:

13.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

22.935546875 KB

Ko'chirib olish

Nano o’lchamli yupqa qatlamlarning tuzilishi va xossalari Reja: 1. Nano o’lchamli yupqa qatlamlarning tuzilishi 2. Nano o’lchamli yupqa qatlamlarning xossalari. 3. Nano o’lchamli texnologiyalarning yaratilishi.

Bugun yurtimizda yoshlarning ilm yo’lida izlanib, yangilik yaratib, muvaffaqiyat va yutuqlarni qo’lga kiritishi uchun beqiyos imkoniyatlar yaratilmoqda. Bu g’amxo’rlikka javoban iste’dod va salohiyatini ishga solib, ilmiy tadqiqotlar ustida qizg’in ish olib borayotgan yigit-qizlar shijoatini ko’rib quvonasan, kishi. «Barkamol avlod yili»da ham yoshlarimiz jamiki sohalarda ko’plab faxrli natijalarga sazovor bo’lishdi. Toshkent davlat texnika universiteti "Nanotexnologiya" kafedrasi dosenti Dilnoza Toshmuhammedova ham fizika sohasi rivojiga ulush qo’shish niyatida tinmay izlanayotgan yoshlardan biri. Yaqindagina u o’zining eksperimental tadqiqotlari asosida Respublikada birinchilardan bo’lib nanoelektronika sohasida doktorlik dissertasiyasini muvaffaqiyatli himoya qildi. Ma’lumki, hozirgi kunda yangicha amaliy usullarning asosi sifatida qaralayotgan nanotexnologiya fizika (asosan elektronika), kimyo, tibbiyot, qishloq xo’jaligi, ekologiyaga oid sohalar da yanada samarali foydalanish uchun qo’l kelmokda. Shu bois Dilnoza mazkur yo’nalishda tajriba va tadqiqotlar olib borib, noyob va yangicha xususiyatlarga ega bo’lgan nanoplyonkalar hamda nanokristallarning ion implantasiyasi usulida hosil qilinishini isbotlashga muvaffaq bo’ldi. U ayni paytda o’z sohasi bo’yicha dosent, fizika-matematika fanlari doktori darajasiga erishdi. Ushbu ilmiy ishdan ko’zlangan asosiy maqsad, nanoo’lchamli materiallarni olish, ularning fizik kimyoviy xususiyatlarini o’rganish va ular asosida yangi xususiyatli elektron asboblar va qurilmalarni yaratishdir. Umuman, nanotexnologiyaning, jumladan, nanoelektronikaning rivojlanishi barcha jabhalarda ishlatiladigan elektron asboblar va qurilmalarning yangi va mukammal hamda o’ta sezgir turlarini yaratish bilan bir qatorda, respublikamiz xomashyo zahirasini 10-100 martagacha tejash hamda ekologik muhitga ta’sirini kamaytirish imkonini beradi. Ushbu tadqiqotni amaliyotga tatbiq etish, eng avvalo, kundalik hayotimizda qo’llanadigan kompyuter xotirasini kuchaytirish va uning operativ xotirasini oshirishda qo’l kelishi, mazkur qurilmaning extiyot qismlarini tashqi muhit ta’siridan asrashga xizmat qilishi bilan ahamiyatlidir. Bundan tashqari, kashfiyotdan tibbiyotda xastalikning eng og’ir asoratlarini davolashda foydalanish mumkin ekan. Misol uchun, bosh miyadagi

shishlar nanorobot uskunasi yordamida aniqlanib, shu joyning o’ziga ta’sir o’tkazilib, kasallik rivojlanishi to’xtatiladi. Qon tomirlari orqali kishi organizmida paydo bo’lgan o’simtani jarrohlik amaliyotisiz butkul chiqarib yuborish mumkin bo’ladi. Kishi biror-bir kasbning boshini tutdimi, albatta, shu kasbi orqali jamiyatga nafi tegishini istaydi. Yosh olima ham ayni maqsadda mamlakatimizdagi eng nufuzli oliy ta’lim dargoxlaridan biri sanalmish Abu Rayhon Beruniy nomidagi Toshkent davlat texnika universitetida faoliyat yuritib kelmokda. D.Toshmuhammedova bu yerda nanomateriallarning axborot tizimlaridagi istiq bollariga oid beshta fandan talabalarga saboq beradi. Zero, nanotexnologiya sohasini rivojlantirishda yosh mutaxassislar malakasi har jihatdan zarurdir. O’z navbatida, bu mamlakatimiz va jahon miqyosida o’tkazilayotgan ilmiy anjumanlarda faol ishtirok etishni ham taqozo etadi. AQSh, Fransiya, Germaniya, Rossiya, Qozog’iston davlatlarida bo’lib o’tayotgan xalqaro olimlar uchrashuvlarida muntazam ravishda qatnashib kelayotir. Shu bilan birga olimaning qator xalqaro tanlovlarda ishtirok etib, qo’lga kiritgan grant mablag’lari evaziga yangi-yangi loyihalarni amaliyotga tatbiq etayotgani taxsinga sazovor. O’ta egiluvchan mikrosxema. Tokio universitet olimlari Maks Plank nomidagi Berlin instituti tadqiqotchilari bilan hamkorlikda o’ta elastik va ingichka mikrosxema yaratishning uddasidan chiqishdi. Bu haqida «Sayns Nyus» manbasida ma’lum qilindi. Mikrosxemaning qalinligi 2 nanometrga teng. E’tiborlisi, ushbu mikrochip organik moddalardan tayyorlangan. Ilmiy yangilikni ishlab chiqishda esa asosiy material sifatida qalinligi 12 mikrometrga teng poliamid qatlamdan foydalanilgan. Umuman, mikrosxema 26 mikrometr qalinlikda bo’lib, uni 0,1 millimetr radiusida egish mumkin. Ishlanma mualliflarining gaplariga qaraganda, yangi turdagi mikrosxemaning qo’llanish sohasi juda keng. U egiluvchan displey (ekran) va tibbiy jihozlarni yaratishda ayniqsa qo’l keladi. O’ta o’tkazuvchanlik xossasi. Uning kashf etilganiga 100 yil to’ldi. Fizikada ulkan kuch — atom energiyasi ixtiro qilinganidan so’ng ilm-fan va texnika tarakqiyotida sezilarli o’sish kuzatila boshlandi. Negaki, shu davrdan keyin fizikaga e’tibor kuchayib, insoniyat fanga

global muammolarni hal etishdagi asosiy manbalardan biri sifatida qarashni o’rgandi. Bu jarayon fizik olimlarni yanada ruxdantirib, ular tomonidan bir qator olmashumul ixtirolar yaratilishiga turtki bo’ldi. Mazkur kashfiyotlardan biri — yuqori xaroratdagi o’ta o’tkazuvchanlik hodisasining aniqlanganiga ham bir asr to’ldi. Shu o’rinda savol tug’iladi: mazkur kashfiyotning asl ma’nosi, mazmunmohiyati nimadan iborat edi? Fizik olimlarning izohlashicha, bunda, eng avvalo, metall jism — o’tkazgichning ichki tuzilishi borasida fikr yuritish lozim. Ta’kidlanishicha, uning qattiq tashqi sinchi (karkasi) kristall panjarani hosil qilib, metall atomlar uning atrofida harakatlanadi. Fazo(makon)da esa atomlar orasida yengil harakatlanuvchi elektronlar va «begona» atomlar bo’ladi. Tok manbai ulanganda o’tkazgichda elektr toki paydo bo’lib, u metaldagi elektronlar harakatini ko’rsatadi. Ular panjaraning tebranma harakatlanuvchi va «begona» atomlari bilan to’qnashadi. Bu xaotik (betartib) holat natijasida elektronlarning dastlabki tartibli harakati to’xtaydi: Shuning u quvvat manbai (batareya) o’chirilganda tok tez so’nadi, uning energiyasi esa issiqlikka aylanadi. Elektronlarning dastlabki tartibli harakatining shu tarzda to’xtab qolishi o’tkazgichning qiyosiy qarshiligiga xizmat qiladi. Bundan roppa-rosa 100 yil avval, ya’ni 1911 yilda golland fizigi X. Kammerling-Onnes yuqoridagi jarayonlarni chuqurroq tatbiq etish maqsadida simob qarshiligini o’lchaydi. Avvaliga tajriba kutilganidek kechdi: harorat pasayishi bilan qarshilik ham kamayib bordi. So’ngra harorat ko’rsatkichi taxminan 4 Kelvin (Selsiy shkalasida noldan 269 darajada past)ga yetganda qiziq holat kuzatildi: qarshilik birdaniga nolga tushib ket-di. Shu bilan birga, keyingi haroratni pasaytirish (sovitish) jarayonlarida qarshilik sezilmadi. Shunday qilib, o’ta o’tkazuvchanlik — qarshilikning to’liq yo’qolishi hodisasi aniqlandi. Mazkur holatni batafsil o’rgangach, olimlar qator xulosalarga kelishdi. Xususan, agar o’ta o’tkazuvchan halqada tok hosil bo’lib, tok manbai o’chirilganda ham u saqlanib qolar ekan. Vakt o’tishi bilan o’ta o’tkazuvchanlik xossasi keng ko’lamda qator moddalarni o’rga- nish uchun tatbiq etildi. Natijada, ularning har biri o’zi uchungina xos kritik holat (moddaning suyuq holati bilan bug’ holati o’rtasidagi farq yo’qolgan £j payt),

aniqrog’i, qarshilik yo’qoladigan haroratga ega ekanligi ma’lum bo’ldi. Keyingi tadqiqotlarda esa mazkur natijalarga tayangan holda yangidan-yangi o’tkazuvchan materiallar ishlab chiqildi. «Sayns nau» manbasida keltirilishicha, 1986 yili shveysariyalik fiziklar A. Myuller va G. Bednors materiallarning yangi sinfini o’rganishni boshladi. Jarayonda kislorod, mis va C ounter supports N otch ed sample ( Н а , K, Li) Stacked pi ezo metallarning oksakuprotlar deb nomlanuvchi guruhi tadqiq etildi. Olimlarning kuzatuvlari bu materiallar oddiy o’tkazgichlarga o’xshamasligini ko’rsatdi. Boisi, ularning yuqori haroratdagi o’ta o’tkazuvchanlik xossasi juda ajablanarli edi. A. Myuller va G. Bednors esa tadqiqot olib borib, mazkur moddalarning kritik haroratini birdaniga taxminan 40 K.ga ko’tarishga muvaffaq bo’lishdi. Ushbu muvaffaqi-yat yuqori haroratdagi o’ta o’tkazuvchanlikning kashf etilishiga olib keldi. Ko’p o’tmay, 1987 yili amerikalik fizik olim P.Chu oksokuprotni 100 K. kritik haroratda sintez qildi. 1989 yili esa bu borada rekord o’rnatildi: ko’rsatkich taxminan 125 K.ga yetdi. Yuqorida aytilganidek, qarshilik elektronlar va boshqa zarralarning to’qnashishi hamda tebranma harakati natijasida vujudga keladi. Bu faqat o’ta o’tkazuvchanlik xossasiga ega materialda emas, balki barcha metallarda kuzatiladi. Shu o’rinda ta’kidlash joizki, yetakchi fizik olimlar yuqori haroratdagi o’ta o’tkazuvchanlik xossasining kashf etilishi va tadqiqotlar natijasida haroratning kritik ko’rsatkichi 125 K.gacha oshirilganini bu miqdoriy yutuq emas, balki prinsipial sifat borasidagi muvaffaqiyatdir, deya izohashmoqda. Sababi, ushbu qonuniyat tatbiq etilgunga qadar yuqori haroratdagi o’ta o’tkazuvchanlikning muhim xossasi tadqiqotlardan birida kuzatilgandi. Lekin o’shanda o’ta o’tkazuvchanlik xossasini tajribada namoyon etish uchun suyuq geliydan foydalanilgan va jarayonda qator qiyinchiliklar kuzatilgandi. Shuning uchun o’ta o’tkazuvchanlikning ko’llanilishi elementar zarralarning tezlatgichi tipidagi kurilmalar bilan cheklangan. O’ta o’tkazuvchanlik xossasining kashf etilishi o’tkazgichni suyuq azot (uning qaynash harorati 77 K.) bilan sovitish imkonini beradi. Buning qator ustunliklari ham bor: azot bilan tajriba o’tkazish

suyuq geliyga nisbatan taxminan ming marta kam xarajat talab etadi. Azot moddasi yordamida sovitish texnologiyalarining keng joriy etilishi esa o’ta o’tkazuvchanlikni texnikada yanada kengroq qo’llash imkonini beradi. Umuman olganda, yuqori haroratdagi o’ta o’tkazuvchanlik xossasining kashf etilishi kutilmaganda yuz berdi. Ahamiyatlisi, fizika fanidagi muhim, ayni paytda tasodifan qilingan bu ixtiro soha mutaxassislari bo’lmagan shaxslar tomonidan amalga oshirilgan. Undan keyingi davrda turli mamlakatlarning kimyo sohasi olimlari oksokuprotlarni kerakli tartibda sintez qilib,ularning qarshiligini haroratga bog’liq holda o’rganishdi. Hozirga kelib, fizik olimlarni qiziqtiruvchi yana bir jihatga tobora e’tibor kuchaymokda. Aniqroq aytganda, mutaxassislar yuqori haroratdagi o’ta o’tkazuvchanlikdan tashqari xona haroratidagi o’ta o’tkazuvchanlik xossasining ham borligini ta’kidlashmoqda. Agar mazkur xossani tajriba orqali aniqlashning imkoni tug’ilsa, u holda hozircha aql bovarqilmasdek tuyuladigan yangi kashfiyotlar amalga oshirilishi mumkin ekan. Masalan, ishlayotganda o’zidan issiqlik ajratishi va o’tkazgichdan tok o’tganda ortiqcha energiya sarflanib, apparatning qizib ketishi sababli ko’p elektr texnik moslamalarining ishdan chiqish holati kuzatiladi. O’ta o’tkazuvchanlik xossasiga ega materiallarning ko’llanilishi esa issiqlik samarasi va ta’sirini keskin o’zgartirishga imkon yaratib, kurilma umrini uzaytirishi mumkin bo’ladi. Shu bilan birga, o’ta o’tkazuvchanlik xossasi sababli maishiy hayotda ham bir qancha qulayliklarni yaratish mumkin. Birgina misol: atmosferaning qizishiga sabab bo’ladigan energiyaning to’rtdan bir qismi elektr uzatuvchi tarmoqlar tufayli havoga chiqariladi. O’ta o’tkazuvchan kabellardan foydalanish esa bu boradagi muammolarni yechishga ham yordam beradi. Xulosa o’rnida taklif Yuqoridagilardan kelib chiqib, bir qancha amaliy takliflar kiritishni maqsadga muvofiq deb topdik. M. Toirovning davlatimizda «Nanotexnologiya» jurnalini tashkil etish taklifini qo’llab-quvvatlash lozim. Mamlakatimizning barcha tabiiyilmiy va oliy texnika o’quv yurtlarida kvant mexanikasi o’quv predmetini davlat ta'lim standartiga kiritish ham foydadan xoli emas. Shuningdek, oliy o’quv yurtlarining fizika, fizika-texnika, kimyo

fakultetlarida «nanotexnologiya» va «nanomateriallar» ta'limining keng yo’lga qo’yilishi, bu yo’nalishlar bo’yicha bakalavr va magistratura ta'lim bosqichlarining hamda nanotexnologiya kafedralarining tashkil etilishi yurtimizda mazkur sohaning istiqbolini belgilab beruvchi omillardan bo’lishi, shubhasiz. Kelajak reaktorlari 1-lavha: gibrid reaktor elektr quvvatini qayta ishlaydi, ammo bu uning asosiy vazifasi emas. Bu boradagi muhimlik shundaki, yangi turdagi qurilma amaldagi AESga nisbatan xavfsizroqdir. Fiziklarga yadro chiqindilarini qayta ishlash usullarining ko’pi ma'lum. Ushbu soha mutaxassislari "chiqindi" atamasini unchalik yoqtirmaydilar. Ammo bir tipdagi reaktordan ajralib chiqqan qoldiqni ikkinchi tip uchun yoqilg’i sifatida qo’llash mumkinligini ham biladilar. Soha odamlari ko’p yillardan beri so’nggi yaroqsiz chiqindilarni o’n yil davomida yerostida saqlash usulidan yaxshirog’ini orzu qilib kelardilar. Xo’sh, niyatlar amalga oshdimikan? Olimlar yaqinda yaratilgan yangilik shu savolga ijobiy javob bo’la olishini ta'kidladilar. Ma'lumki, AES ishlashi davomida tarkibida uzoq vaqt yashab qoluvchi radioaktiv elementlar mavjud transuranli chiqindilar ajralib chiqadi. Bu yadro quvvatini yomon ko’radigan tabiat himoyachilarining birinchi darajali muammosi hisoblanadi. Parnik gazlari va boshqa boshog’riqlar yuqoridagining oldida holva. Shu kungacha bu borada yaratilgan yechimlarning birortasi ideal darajaga ko’tarila olmagan edi. "Agar kimlar uchundir tabiatni sevish mushkul bo’lsa va qimmatga tushsa, marhamat qilib asrlar emas, balki mingyilliklargacha chidamli chiqindixona barpo eting. Shunda six ham kuymaydi, kabob ham", - deyishadi "yashillar". Tabiatshunoslarning gapiga quloq solgan atom quvvati bilan shug’ullanadiganlarning ayrimlari bu boradagi eng mos joy deb AQShdagi Yukk tog’ini tanlashdi. U yerda 10 mlrd. dollardan ortiq narxga baholanayotgan loyiha qad rostlashi rejalashtirilgan. Maqsad - ko’p tizimli yerosti yo’llaridan iborat, to’liq avtomatlashtirilgan, devorlari titandan bo’lgan bir nechta qatlamli inshoot barpo etib, u yerda nurlangan yoqilg’ini saqlash. Ammo chiqindilarni kosmosga jo’natish yoki Yer qobig’iga ko’mish haqida gapirish qandaydir ekzotik ertakka o’xshaydi. U holda yana takliflar bormi? AQShning Texas universitetida olim Mayk

Kotschenreyter boshchiligidagi tadqiqotchilar guruhi gibrid ko’rinishdagi sintez- parchalanish qurilmasini yaratdilar. Markazida neytron manbai mavjud bo’lgan va sintez reaktsiyasiga asoslanib ishlovchi CFNS (Compact Fusion Neutron Source) reaktori yengil suv bilan faoliyat yurituvchi odatiy AESlardan ajralib chiqadigan transuran chiqindilar yordamida ishlaydi. 2-lavha: Texas universiteti yaratgan reaktor tasviri shunday. CFNSning boshqa sintez reaktorlaridan farqi shundaki, hajm jihatdan ancha kichik bo’lsa-da, katta quvvat (100 MVt)da ishlashdan tashqari tig’iz neytron oqimiga ega.

O'xshashlar

Yupqa plastinkalardagi interferensiya

Suyuqliklarning xossalari

Suyuqliklarning xossalari

Yadroning tuzilishi va xususiyatlari

Magnit maydoni va moddaning magnit xossalari