Kosmik astrofizik tekshirish asboblari - Fizika - Referatlar

Kosmik astrofizik tekshirish asboblari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

119.5 KB

Ko'chirib olish

Kosmik astrofizik tekshirish asboblari Reja: 1 . Kosmik astrofizik tekshirishlarning xususiyatlari. 2. Kosmik nurlar astrofizikasi. 3.Ul’trabinafsha astronomiya. 4.Rentgen va gamma astronomiya.

. 1. Kosmik astrofizik tekshirishlarning xususmyatlari. Osmon yoritqichlari nurlanishining ko’p qismi Yer yuziga etib kelmaydi. Bular qisqa to’lqinli gamma (  0,01 nm), rentgen (0,01  10 nm), ulütrabinafsha (u eng chetki UB - 10  40, uzoq UB - 40  200, yaqin UB - 295  395 nm larga bo’linadi) nurlanishning  295 nm lari va uzun to’lqinli infraqizil IQ (u yaqin IQ – 0.75 mkm dan bir mkm gacha, o’rta IQ – 4 mkm dan 10 mkm gacha, uzoq IQ – 10 mkm dan 100 mkm gacha) nurlarning 10 mkm  1000 mkm. Bu nurlarda tekshirishlar bajarish uchun o’lchash asbobini Yer atmosferasidan tashqariga olib chiqish kerak bo’ladi. Bu ishni samolyotlar va aerostatlar (30 km), baland uchar geofizik raketalar (100 km), Yerning suniiy yo’ldoshlar (ESY, 200 km dan baland) va avtomatik kosmik stansiyalar (AKS) bajaradi. Osmon yoritqichlari spektrining bu diapazonlarida maxsus teleskoplar va nurlanish priemniklari qo’llaniladi. Osmon yoritqichlarining rentgen va gamma nurlarini kosmik nurlar deb ataluvchi yuqori enYergiyali (10 20 eV gacha) zaryadlangan zarralar (atom yadrolari) ummonida qayd qilishga to’g’ri kiladi. Kosmik nurlar energiyasi bo’yicha rentgen va gamma kvantlar ketma-ketligining yuqori energiyali chegarasidan boshlanadi. 2. Kosmik nurlar astrofizikasi . O’tgan asr boshlarida, boshqa elektrik manbalari ta’siridan butunlay himoyalangan elektroskopning elektrsizlanishiga e’tibor qaratilgan edi. Demak, qoplamlar orasidagi gaz (havo) tashqaridan kirayotgan nurlanish ta’sirida mudom ionlantirilib turiladi. Bir necha vaqt bu ionlantiruvchi nurlanish Yer po’stlog’idagi radioaktiv parchalanish natijasida hosil bo’layotgan gamma nurlar bo’lsa kerak deb faraz qilindi. 1912 yil 7 avgustda avstriyalik fizik olim Viktor Gess (1883-1964) uchta elektroskop ortilgan havo sharida 5000 m balanlikkacha ko’tarildi va elektroskoplada zaryad miqdorini o’lchab bordi. Gess Yer yuzidan ko’tarilgan sari elektroskoplarning elektrsizlanishi kuchayib borishini, demak, elektroskoplar atrofidagi gazning ionlanishi ancha kuchayishini aniqladi. SHunday qilib, kosmik fazodan, Yerga, elektroskop qoplamlari orasidagi gazni ionlantiradigan nurlanish

kelayotgani kashf etildi. Bu kashfiyoti uchun V.Gessga 1936 yilda Nobel mukofoti berildi. Bu kosmik nurlanish turli xil kimyoviy elementlarning yadrolari oqim ekanini bilamiz. Agar atmosfera bo’lmaganda Yer yuzining 1 m 2 yuzasiga bir sekundda 10000 ta bunday o’ta yuqori energiyali zaryadlangan zarra tushgan bo’lar edi. Bu zarralar atmosfera gazi atomlarini ionlantiradi natijada ikkilamchi kosmik nurlar (kamroq energiyadagi zaryadlangan zarralar) hosil bo’ladi. Elektroskopni elektrsizlantirgan kosmik nurlanish ana shu ikkilamchi zarralar bo’lib chiqdi. Agar kosmik fazodan Yer atmosferasining yuqori qatlamlariga kirayotgan birlamchi kosmik nurlar energiyasi 10 18 – 10 20 eV bo’lsa, u holda 1 m 2 Yer yuziga tushashayotgan ikkilamchi kosmik zarralar soni bir necha mld ga yetadi. Haqiqatdan, osmon yoritqichlarining gamma va rentgen nurlarini qayd qilish ummonda dur izlash bilan barobar. 2.16-rasm. Geyger-Myuller sanoqchisi. Fizik olimlar kosmik nurlarni tekshirish borasida pozitron, mezon va giperonlarni kashf etdilar. Astrofizik olimlar uchun bu nurlarning manbaini topish va tekshirish muhim masala hisoblanadi. Bu maqsadda birlamchi kosmik nurlarni tashkil etgan zarralarning kimyoviy tarkibi, tezligi, enYergiyasi, kelish yo’nalishi o’rganildi. Kosmik nurlar barcha tomondan bir xil intensivlikda kelishi, ya’ni, ularning osmon

bo’ylab taqsimlanishi izotrop ekanligi, osmonda birorta ajratilgan kosmik nur manba yo’qligi aniqlandi. Kosmik nurlar Vilson kamerasi, Geyger-Myuller sonoqchisi, ssintillyatsion va cherenkov sanoqchilari va yadro emulsiyasi surtilgan detektorlar yordamida qayd qilinadi va o’rganiladi. 3.Ul’trabinafsha astronomiya . Ultrabinafsha nurlar (  120 nm) da kuzatishlar uchun yuqorida ko’rib chiqilgan alyuminlangan botiq ko’zguli teleskop (masalan, Richi-Kreten optik tizmdagi reflektor) etarli. To’lqin uzunligi 100 nm dan 120 nm gacha UB nurlanishni alyuminlangan ko’zgu yaxshi qaytarishi uchun u yupqa ftorlangan magniy qatlam bilan qoplanadi. Osmon yoritqichlarining UB nurlanishi odatda kam intensivlikka ega. Shuning uchun UB nurlarda kuzatishlarga mo’ljallangan teleskoplarda nur qaytaruvchi sirtlar (ko’zgular) soni minimal bo’lishi kerak. Masalan, bu nurlarni spektrga yoyishda botiq kuzgusimon difraksion panjara ishlatiladi. Bunda kollemator va kamera ko’zgulari ishini botiq difraksion panjara bajaradi. To’lqin uzunligi 40 nm dan qisqa UB nurlar (chetki UB va rentgen) ko’zgu yuziga kichik burchak ostida tushganda ularni ko’zgudan aks qaytishi yuqori darajada kuchli bo’ladi. Bu diapazonda teleskopning bosh ko’zgusi yaxshi samara berishi uchun uning sirtiga nur qiya holda tushishi kerak. Oxirgi yillarda (1990 yillardan keyin) chetki UB va rentgen nurlarda osmon yoritqichlarini (Quyoshni) tekshirishda bosh ko’zguga tik holatga yaqin nurlanish tushadigan Richi-Kreten teleskopi qo’llanilmoqda. Masalan, 1995 yilda Yer+Quyosh tizimining birinchi Lagranj nuqtasiga (u Yerdan 1.5 mln km uzoqlikda, Quyosh tomonda) chiqarilgan EIT/SOHO (Chetki ultrabinafshada Tasvirga oladigan Teleskop/Quyosh va Geliosfera Observatoriyasi) ga shunday teleskop o’rnatilgan. Bu ko’rish maydoni 45' bo’lgan teleskopning ko’zgulari sirtiga ustma-ust birnecha qatlam molibden va kremniy yotqizilgan. Ko’zgular to’rtta kvadrantga bo’lingan, har bir kvadrant oldiga ma’lum filtrlar (berilliy, selyuloza, alyumeniy plyonkalar) qo’yiladi va ular teleskopning fokal tekisligida ketma-ket ma’lum spektral chiziq (FeX  17.1 nm, FeXII  19.5 nm, FeXIV  28.4 nm, HeII  30.4 nm) nurida Quyosh tasvirini hosil qiladi. Bunday ko’p qatlamli

ko’zgular monoxramatik teleskopga aylanadi va ma’lum to’lqin uzunlikdagi nurlar uchun oldindan hisoblab chiqiladi va shu to’lqin uzunlikdagi nurlarda Quyoshni kuzatishda qo’llaniladi. Ul’trabinafsha spektrni olishda shuman fotoemulüsiyasi ishlatiladi. Bu emul’siyada jelatin kam bo’ladi. Ma’lumki, oddiy emul’siyadagi jelatin UB nurlanishni kuchli yutadi va kuchli shu’lalanadi. UB diapazonda fotoelektrik priemniklar ham qo’llaniladi. To’lqin uzunligi 160 nm dan qisqa nurlar Geyger- Myuller sanoqchisi yordamida qayd qilinishi mumkin. Sanoqchi, ichiga o’qi bo’ylab ingichka metall (vol’fram) sim tortilgan silindr bo’lib (2.16-rasm) uning devorlari va sim orasida katta qarshilik orqali yuqori darajada potensiallar ayirmasi hosil qilinadi. Sim manbaning musbat, silindr esa manfiy qutbiga ulanadi. Ko’pchilik bunday sanoqchilar silindri etilü spirti, azot oksidi va xlorli metil bug’i aralashtirilgan (10 %) argon bilan to’ldiriladi. UB va rentgen (X) kvantlarni yutgan aralashma gaz atomlari ionlanadi va elektron hamda ion hosil bo’ladi. Sim bilan silindr orasidagi elektr maydon ta’sirida bu zaryadlar qarama-qarshi tomonga tezlanish oladilar va neytral atomlar bilan to’qnashib ularni ham ionlantiradi. Natijada har bir yutilgan kvant 10 4 juft zaryadlangan zarra hosil qiladi va ular elektrodlarga urilib zanjirda impuls singari tokni hosil qiladi. Sanoqchi bunday impulslarni sanayboshlaydi. 4.Rentgen va gamma astronomiya. Osmon yoritqichlarida rentgen va eng chetki UB nurlanish ozod elektronni zaryadlangan og’ir yadrolar yaqinidan o’tganda tormozlanishi hamda, tez elektronlarni tashqi magnit maydonlarda tormozlanishi natijasida hosil bo’ladi. Bu nurlanish tutash spektrga ega Ozod elektronni zaryadlangan atom yadrosi bilan o’zaro ta’siri ehtimoli juda katta, shuning uchun bu jarayon qattiq rentgen va chetki UB fotonlari hosil qiluvchi asosiy jarayon hisoblanadi. Tormozlangan elektronning tormozlanish energiyasi uning yadroga yaqinlanish masofasiga mos (100 keV gacha) energiyali rentgen foton sifatida nurlanadi. Bunday rentgen nurlanish issiqlik nurlanish singari tutash spektrga ega bo’ladi, biroq u optik yupqa qalamdan sochilgani uchun kuchli bo’lmaydi. Shuningdek, tez elektronlarni magnit maydonda tormozlanishi,

past energiyali (mas. yorug’lik) fotonlarni relyativistik elektronlarda komptoncha sochilishi natijasida ham rentgen fotonlar hosil bo’lishi mumkin. Bunday jarayorlarda hosil bo’lgan rentgen nurlanish noissiqlik tabiatga ega. Elektronni og’ir atomlar yadrosiga eng yaqin elektron qobuqqa (K-qobug’) tushishi natijasida chiziqli rentgen spektr hosil bo’ladi va uning energiyasi taxminan element atomi yadrosining tartibiy nomYeri kvadratiga proporsional bo’ladi. Masalan, kislorod atomida elektronni K qobuqqa tushishi 500 eV li, temir atomida shunday jarayon 6.4 keV li foton bYeradi. Bunday jarayonlar, masalan, Quyoshning toj qatlamlari sharoitlarida ro’y beradi. Quyosh tojining eng chetki UB spektrida Fe X, Fe XII, Fe XIV, He II ionlarning, rentgen spektrida temirning vodorodsimon ionining (Fe XXVI) kuchli emission chiziqlari kuzatiladi. Gamma nurlanish rentgen nurlanishning tabiiy davomi bo’lib, gamma kvantlar hosil bo’lishining birnecha mexanizmlari bor. Avvalo, yulduzlararo muhitda gaz atomlarini yuqori enYergiyali protonlar bilan to’qnashishi natijasida ular yadrolarini uyg’ongan holatga o’tishi bilan bog’liq jarayonlar gamma kvant hosil bo’lishiga sababchi bo’lishi mumkin. Bu jarayonlar yadroni normal holatga qaytishi va energiyasi 10 Mev (megaelektronvolüt) dan oshmaydigan gamma kvantlarni chiqarishiga sababchi bo’ladi. Elektron va pozitron to’qnashuvida energiyasi 0,5 Mev bo’lgan ikkita gamma kvant hosil bo’ladi. Kosmik nurlar yulduzlararo muhitdagi atom yadrolari bilan to’qnashganda  mezonlar hosil bo’ladilar. Biroq  mezonlar shu daqiqadayoq energiyasi 50 Mev dan ortiq ikkita gamma kvantga ajraladi. Shuningdek, yuqori energiyali elektronlarni zaryadlangan zarralar bilan to’qnashishi, kuchli magnit maydonlarda ionlarni tormozlanishi natijasida ham gamma kvantlar hosil bo’ladi. Gamma kvantlarning to’lqin uzunligi < 0.01 nm, enYergiyasi esa, 0.12 MeV dan katta. Gamma-nurlanish shartli ravishda to’rtta diapazonga bo’linadi: yumshoq gamma kvantlar (0.1 dan 10 MeV gacha), jadal (10 MeV dan 1 GeV (gigaelektronvolt) gacha), qattiq (1 – 100 GeV) va o’taqattiq (100 GeV dan katta). Energiyasi taxminan 10 15 eV (yuz ming GeV) bo’lgan kosmik gamma kvantlar

qabul qilingan. Eng quvvatli tezlatgichlarda energiyasi 100 GeV gamma kvanlar olingan. Shunday qilib, rentgen va gamma kvantlar kosmik fazodagi noissiqlik xususiyatga ega bo’lgan jarayonlarda hosil bo’ladilar va ularni tekshirish bu jarayonlar tabiatini o’rganishga imkon beradi. Rentgen va gamma nurlar Yer atmosferasida yutiladilar va shuning uchun ular Yer yuziga etib kelmaydi. Bu nurlarni yig’ish, o’lchash va qayd qilish uchun teleskop va o’lchash asbobini Yer atmosferasidan tashqariga chiqarish kerak. Rentgen va gamma nurlarni yig’uvchi va qayd qiluvchi asbob mos ravishda rentgen va gamma teleskop deb ataladi. Rentgen nurlar X-nurlar deb xam yuritiladi. a) Rentgen teleskop . Dastlabki rentgen teleskop rentgen fotonlarni gazga ta’siri natijasida hosil bo’ladigan ion va elektronlarni sanashga asoslangan va u Geyger sanoqchisiga o’xshash bo’lgan. U maxsus tanlangan gaz, masalan, argon to’ldirilgan Geyger sanoqchisi bo’lib, uning nur tushadigan tuynugiga berilliydan yasalgan, o’n mikron qalinlikdagi folüga (yupqa shiqildoq qogozga o’xshash) tortiladi. Bunday sanoqchi 1,5-6 Kev energiyali (  =0.2-0.8 nm) kvantlarni qayd qilaoladi. Bunday sanoqchilardan ikki xili (ular harxil diapazonlarda sanaydi) hozir orbitada uchib yurgan GOYES-9 nomli Yer yo’ldoshiga o’rnatilgan va ular Quyoshdan kelayotgan rentgen nurlanishni (rentgenda chaqnashlarni) qayd qiladi. Bu yo’ldoshga Quyoshdan kelayotgan elektronlar va protonlar oqimi quvvatini o’lchaydigan asboblar ham o’rnatilgan. Ular keng diapazonda (1000 Mev gacha) protonlar oqimini o’lchashga imkon beradi. Yuqori energetik ajrataolish qobilyatga ega bu asboblar past burchakiy ajrataolish kuchga ega, ya’ni ular Quyosh yuzidagi rentgen va gamma nurlanish oqimi manbalarini ajrataolmaydilar va butun Quyosh yuzidan kelayotgan oqimni bitta manbadan kelayotgan oqim sifatida o’lchaydilar. Tasvir hosil qiluvchi rentgen teleskop reflektor singari parabolik va giperbolik ko’zgulardan iborat bo’ladi. Ma’lumki, ko’zguga tik tushayotgan rentgen nurlari undan aks kaytmaydi. Biroq, agar rentgen nurlar ko’zgu yuziga kichik burchak ostida (ko’zgu yuziga urinma shaklda) tushsalar ular undan shunday burchakka aks

qaytadilar. Rentgen teleskop ikkita xarxil egrilik radiusiga ega (biri parabolik ikkinchisi giperbolik) halqasimon ko’zgulardan iborat bo’ladi (2.17-rasm). 2.17-rasm. Rentgen teleskopda nurlarning yo’nalishi. Ularning bir ikkinchisi ichiga simmetrik ravishda shunday joylashtiriladiki, ulardan birin-ketin aks qaytgan (suv yuziga qiya otilgan pulakcha tosh singari) parallel nurlar teleskopning fokal tekisligida kesishadilar va yoritqich (mas. Quyosh) ning tasvirini hosil qiladi. Ko’zgular oldiga xalqasimon teshikli to’siq va nur saralagich (filütr) qo’yiladi. Qalinligi 13 mkm bo’lgan berilliy folga 0.35 nm dan to 1.4 nm gacha bo’lgan, lavsan plenka esa 4.4 – 6.0 nm diapazondagi to’lqinlarni o’tkazadi. Berilliy folüga orqali olingan tasvir qattiq, lavsan (selyuloza) plenka orqali olingan tasvir esa, yumshoq rentgen tasvir deb ataladi. Quyoshning rentgen tasviri SKYLAB (1973- yil) va YOHKOH (1991 - 2001 - yillar), HINODE (2006 yil) nomli Yer yo’ldoshlariga o’rnatilgan rentgen teleskoplar yordamida olingan va olinmoqda. Quyoshning tasviri SSD kamera yordamida qattiq va yumshoq X-nurlarda olinadi. SKYLAB, YOHKOH olgan tasvirlarda harbir pikselü (matrisa elementi) ga 5  , HINODE da olingan tasvirda - 1  yoy sekundi to’g’ri keladi. Agar rentgen kvant sanoqchilari oldiga ko’plab ingichka naychalar dastasini yoki bir-biridan ma’lum masofada joylashtirilgan ikkita sim to’rlarni o’rnatsak, bu qurilmalar ham teleskop vazifasini bajarishi mumkin. Bunday qurilma naychali va sim to’rli kollimator deb ataladi va kamera-obeskur singari rentgen tasvir hosil qiladi va rentgen manbalarni osmonda o’rnini aniqlashda qo’llaniladi. Bunday qurilmaning ajrataolishi bir burchak gradusdan oshmaydi.

Kuchli kosmik rentgen manbalarining spektri kristallik breg spektrometr yordamida olinadi. Bu spektrometr diffraksiyalovchi kristalldan (mas., ftorlangan litiy) va geyger sanoqchisidan, kristallni aylantiruvchi va detektorni, ya’ni priemnikni, yurgizuvchi mexanizmlardan iborat bo’ladi. Bu asbobning kirish teshigi oldiga tanlangan nur saralagich qo’yiladi. Ftorlangan litiy kristali 0.13 – 0.31 nm diapazondagi spektrni 0,001 nm spektral ajralish bilan olishga imkon beradi. Baland uchar raketalar va Yerning suniy yo’ldoshlariga o’rnatilgan rentgen teleskoplar yordamida birnecha ming rentgen nur manbalari topilgan. Bular orasida har xil tipdagi chaqnovchi o’zgaruvchan yulduzlar, oq karliklar, rentgen pulüsarlar, chaqnovchi rentgen manbalar (basterlar) va o’tayangi yulduzlar qoldiqlari bor. Ayrim rentgen manbalar Galaktikadan tashqarida joylashgan (mas. rentgen kvazarlar). Yerning suniy yo’ldoshlari UXURU, Eynshteyn nomidagi observatoriya, XEAO-2, OSO-7-8, Astron, orbital stansiyalar Salyut-4-7 va boshqalarga o’rnatilgan rentgen teleskoplar yaxshi natijalar bYerdi. Rentgen manbalar yulduz turkumi belgisidan keyin X xarfi va tartibiy raqam qo’yish bilan belgilanadi. Masalan, CygX-1 yoki CygX-2, ya’ni Oqqush yulduz turkumidagi birinchi va ikkinchi rentgen manba. b) Gamma teleskop. Gamma teleskop yuqori energiyali (10 5 ev dan 10 16 ev gacha) gamma (  ) kvantlarni o’lchashga mo’ljallangan va gamma kvant modda bilan to’qnashganda hosil bo’ladigan «elektron + pozitron» juftligini qayd qilishga asoslangan bo’ladi. Gamma teleskop ham Geyger sanoqchisi singari ishlaydi va unda zaryadlangan zarralar ta’sirida hosil bo’ladigan boshqa jarayonlar qayd qilinadi. Shuning uchun gamma kvantlarni kosmik nurlar (zaryadlangan zarralar) dan ajratish kerak bo’ladi. Chunki zarralar oqimi gamma kvantlar oqimidan 10 3 - 10 4 marta kuchli bo’ladi va ularni ajratish zarur. Gamma «teleskop» ning sxemasi 2.18-rasmda keltirilgan. Bunda biz teleskop so’zini qo’sh tirnoq ichiga oldik, chunki bu «teleskop» gamma kvantlarni yig’maydi, balki, uning sirtiga tushayotgan bunday kvantlarni kosmik nurlar ichidan topadi va uni gamma detektor deb atalsa to’g’ri bo’lardi. Gamma kvant

qo’rg’oshin konvertor (olmashtirgich) dan yoki ko’p qatlamli kristalldan o’tayotganda energiyasining bir qismini elektronlarga beradi (natijada kompton sochilishi ro’y beradi) yoki konvertorda yutiladi va «elektron + pozitron» juftligi hosil bo’ladi. 2.18-rasm. Gamma nur tasirida ro’y beradigan chaqnashlarni qayd qiladigan gamma «teleskop»ning sxemasi. Bu zarralarni endi qayd qilish mumkin. Bu maqsadda uch xil detektor (qayd qiluvchi) qo’llaniladi: ssintilyasion va chYerenkov sanoqchilari, chaqnash kamYerasi va atom yadrolarini qayd qiluvchi maxsus fotoemulüsiya (2.18-rasm). Bu detektorlar tashqi qalpoq ssintilyasion sanoqchi ichiga o’rnatiladilar. Bu qalpoq sanoqchi zarralar hosil qilgan chaqmoqlarni sanaydi va u keyin barcha chaqnashlar sonidan olib tashlanadi. Gamma kvantlar qalpoqdan o’zgarishsiz o’tadilar va konvYertorga tushadilar. Unda gamma kvant «elektron+pozitron» juftligi hosil qiladi. Hosil bo’lgan bu zarralar gamma kvant tarqalishi yo’nalishida  =m e  c 2 /  ( bu yerda m e - elektron massasi,  - gamma kvant energiyasi, s- yorug’lik tezligi) burchakli konus ichida tarqaladilar. Agar zarra, moddada yorug’likning fazoviy tezligi (s/n, s - yorug’lik tezligi, n-muhitni sindirish koefisienti) dan katta tezlikda harakat qilsa, u chYerenkov (kashf etgan rus olimi Cherenkov nomiga qo’yilgan) nurlanishi sochadi. Bu nurlanish zarra yo’nalishida =arccos(c/nv) burchak ostida sochiladi.

Zarralar ketma-ket ssintilyasion sanoqchi, chaqmoq kamerasi, ssintilyasion va cherenkov sanoqchilari orqali o’tadi. Sanoqchilarda ro’y berayotgan chaqnashlar ular ichiga o’rnatilgan fotoelektron ko’paytgichlar (FEK) yordamida qayd qilinib boriladi. Chaqnash kamerasi maxsus optik tizm yordamida ularni kino (video) ga tushirib turadi. Ssintilyasion sanoqchilar barcha zarralar (shu jumladan elektro+pozitron juftligi ham) bergan chaqmoqlarni qayd qiladi. Qalpoq sanoqchi ko’rsatgichini uning ichiga o’rnatilgan ssintilyasion sanoqchi ko’rsatishidan ayirmasi gamma kvantlar hosil qilgan «elektron+pozitron» juftligi bergan zarralar soniga teng bo’ladi. Elektron va pozitron qo’shilishi (annigilyatsiya) chaqnash kamerasida yorug’ iz qoldiradi. Ularni ham kinolentalarda sanash mumkin. Nihoyat, elektron va pozitron hosil qilgan cherenkov nurlanishi cherenkov sanoqchisi yordamida sanaladi. Cherenkov sanoqchisi gamma kvantlar energiyasini va yo’nalishini aniqlashga imkon beradi. Energiyasi 100 GeV dan katta gamma kvantlar Yer atmosferasida jalasimon cherenkov nurlanishi hosil qiladi. Bu nurlanish chaqmoq singari juda qisqa (10 -8 sek) vaqt ichida ro’y beradi va u ma’lum  burchakka ega konus ichida tarqaladi. Shuning uchun uni kayd kilish ma’lum qiyinchiliklar tug’diradi. Yer yuzda turib gamma kvantlar atmosferada hosil qilgan chYerenkov nurlanishini qayd qilish maqsadida katta yuzaga ega reflektorlar yoki ulardan tashkil topgan tizmlar yasaladi va ular yordamida keng yuza nazorat qilinib turiladi. Bunday qurilma teleskop singari ishlaydi va uni gamma teleskop deb atasa bo’ladi. Masalan, Smitson astrofizik observatoriyasida (AQSH, Arizona) diametri 10 m keladigan reflektor atmosferada ro’y beradigan cherenkov nurlanishini qayd qilishda qo’llaniladi. Bu reflektor 248 ta olti burchak ko’zgudan yasalgan kurama teleskopdir. Diametri 5 m bo’lgan bunday qurama gamma teleskop Parkent yaqinida joylashgan katta Quyosh konsentratori teritoriyasida ishga tushirilgan (akad. T.S.Yuldashbayev). Yer yuzida atom bombasi sinovlarini qayd qilish maqsadida 120 000 km balandlikdagi orbitaga chiqarilgan oltita «Vela» (AQSH) nomli YSY ga o’rnatilgan gamma detektorlar muhim natijalar berdi. 1973 – 1985 yillarda 200 ga

yaqin gamma chaqnashlar qayd qilindi. Bular atom bombasi sinovi bilan bog’liq emas, balki, ular kosmik tabiatga egaligi ma’lum bo’ldi. Bu gamma chaqnashlarning intensivligi bir necha o’n millisekuntdan bir necha sekundgacha kuchayib va o’n sekundlardan keyin 100 s gacha kamayib borar edi. Keyinchalik diffuz gamma nurlanish «SAS-2» (AQSH, 1972-73 yillar) «COS-B» (AQSH, 1975-82 yillar) nomli YSY yordamida batafsil tekshirildi. Bu yo’ldoshlar yordamida 30 dan ortiq gamma nurlanish mabalari topildi. Gamma teleskoplarning ajrataolish kuchi kam, bir burchak gradusdan bir necha minutgacha. Shuning uchun, gamma chaqnashlarni osmon yoritqichlari bilan taqqoslash qiyinchilik tug’diradi. 50 dan ortiq gamma nurlanish mabai topilgan, ularning bir qismi Galaktika tekisligi yaqinida joylashgan va bizning yulduz tizmga tegishli bo’lishi mumkin. Hozircha uchta gamma manba taqqoslangan, bular Qisqichbaqasimon tumanlik ichidagi va yelkanlar yulduz turkumidagi pulsar va mashhur 3S 273 kvazar bo’lib chiqadi. Osmon yoritqichidan kelayotgan fotonlar uning atmosfera qatlamlaridan fazoga sochilgan. Ularni o’lchash va tekshirish natijasida biz yulduz atmosferasining fizik holati va kimyoviy tarkibini o’rganishimiz mumkin. Bu fotonlar energiyasi osmon yoritqichining ichki, qaynoq qatlamlaridan uning atmosferasiga chiqqan. Bu energiya qanday hosil bo’ladi va ichki, bizga ko’rinmaydigan qatlamlardan fotonlar qanday o’tadi. Quyosh va yulduzlarning ichki qatlamlarini «ko’rib» va tekshirib bo’ladimi? Bu savollarga javob, yulduzlarning ichki tuzilishi modelini tuzishga imkon beradi.

Adabiyotlar: 1. Nuritdinov S.N. "Somon yo’li" T. FAN 1989 y. 2. Mursalimova G., Raximov A. "Umumiy astronomiya" T.O’qituvchi, 1976 y. 3. Bakulin P.I., Kononevich E.V., Morzov V. I. "Kurs obshey astronomii" M., Nauka, 1997 g. 4. Klimishin I. A. "Astronomiya nashix dney" M., Nauka, 1990 g. 5. B.G’. Qodirov, I. Sattorov, U.Sh. Begimqulov. "Astrofizikadan kompyuterda laboratoriya ishlari" T.,TDPU nashri, 2002 y. 6. Shklovskiy I. S. "Zvyozdi. Ix rojdenie, jizn i smert". M., Nauka, 1990 g. 7. B.F.Izbosarov, O.R.Ochilov, I.R.Kamolov. «Astronomiyadan ma`lumotnoma». Navoiy. 2005-yil. 8. 12.Yosh matematik qomusiy lug’at. Qomuslar Bosh muharririyati. 1991 yil. 9. I.R.Kamolov, A.Bekbulatova. “Umumiy astronomiyadan testlar to’plami”. 2006 y. 10. Pedagogik ta’lim jurnali . 2007 yil 4-5 sonlar . TDPU.Toshkent. 11. Fizika, matematika va informatika jurnali.2007 yil 5-6 sonlar. Toshkent. 12. M.M.Mamadazimov “Astronomiya” Toshkent, O’qituvchi. 2007 yil. 13. A.R.Sattorov, D.I. Kamolova “Quyosh va uning tabiiy yo’ldoshlari” Buxoro nashriyoti. 2009 yil. 14. A.R.Sattorov “Zamonaviy Quyosh fizikasi” Toshkent. “Sano- standart” nashriyoti, 2011 yil.

O'xshashlar

Asosiy astrofizik tushunchalar

Bosim o’lchash asboblari

Elektr ulchash asboblari

Optik teleskoplarning asosiy ko’rsatgichlari

Modda miqdori va sarfini o’lchash asboblari