Asosiy astrofizik tushunchalar - Fizika - Referatlar

Asosiy astrofizik tushunchalar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

163 KB

Ko'chirib olish

Asosiy astrofizik tushunchalar Reja: 1. Fizikada qo’llaniladigan fotometrik tushunchalar. 2. Ko’rinma yulduziy kattaligi. Pogson formulasi. 3. Yulduziy kattaliklari shkalasining hisob boshi. 4. Astronomik va fizik fotometrik birliklar orasidagi bog’lanishlar. 5. Yorug’likning mexanik ekvivalenti. Sirt yorug’ligi (ravshanlik).

Astrofizik tekshirishlarda atom tuzilishi nazariyasiga, kvant fizikasi g’oyalariga tayaniladi. Osmon yoritqichidan kelayotgan nurlanish oqimi fotometrik o’chash asboblari yordamida o’lchanadi, spektrga yoyiladi va unda intensivlikni taqsimlanishi o’lchanadi va tekshiriladi. Bunday o’lchashlar osmon yoritqichidan kelayotgan fotonlarni sanash darajasida aniqlik bilan amalga oshiriladi. Astrofizikani rivojlanishida kvant fizikasi fani bo’yicha Yerishilgan yutuqlar muhim rol o’ynadi. Osmon yoritqichidan kelayotgan nurlanish oqimini o’lchash va tahlil qilishda, unga, uni hosil qilayotgan atom protsesslari nuqtai nazarida yondoshmoq kerak, ya’ni nurlanishni hosil bo’lishi va tarqalishini kvant fizikasi nuqtai nazarida tushuntirmoq lozimdir. Nurlanishni hosil bo’lish mexanizmlarini atom fizikasi nuqtai nazaridan bilmasdan turib uni hosil qilgan manbaning (osmon yoritqichining) fizik xususiyalarini tekshirib bo’lmaydi. Quyida biz astrofizikada ko’p qo’llaniladigan fotometrik va atom fizikasi tushunchalariga to’xtalamiz. Osmon yoritqichlari turli tuman. Ularning ko’pchiligini yulduzlar tashkil etadi, ular nuqtasimon (nihoyatda kichik ko’rinishga yoki burchakiy kattalikka ega) nurlanish manbalaridir. Fizik laboratoriya sharoitida bunday kichik manbalar ko’rilmaydi. Yulduzlarning yorug’ligini, to’g’rirog’i ularning yaltiroqligini, o’lchashda maxsus yorug’lik birligi, yulduziy kattalik qabul qilingan. Ingliz tilida «stellar magnitude» ya’ni, yulduziy magnituda yoki yulduziy miqdor yoki yulduziy ball ma’nosida qo’llaniladigan bu tushuncha o’zbek tilidagi astronomik adabiyotda yulduz kattaligi deb kiritilgan va u o’quvchilarda yulduzning o’lchami bilan bog’liq degan tushuncha hosil qilmoqda. Shuning uchun yulduzning yorug’ligini o’lchash birligi yulduziy kattalik deb yuritilsa maqsadga muvofiq bo’ladi deb hisoblaymiz. Osmonda yuzasi ko’rinadigan yoritqichlar (Oy, sayyoralar, galaktikalar va gaz tumanliklar) ham bor. Ularning yorug’ligi ham yulduziy kattaliklarda o’lchanadi. Fizikada yorug’lik miqdori fotometrik birliklar (lyuks, lyumen) da o’lchanadi. Fizik va astronomik fotometrik birliklar orasida bog’lanishlarni bYerish

talabalarda astronomik kuzatishlar fizik laboratoriyada bajariladigan manba yorug’ligini o’lchash singari amal ekan degan ko’nikma hosil qilishi mumkin. 1.Fizikada qo’llaniladigan fotometrik tushunchalar. Yoritqichning yorug’ligi kuzatish joyida u hosil qilayotgan yoritilganlik (E) bilan belgilanadi. Yoritilganlik lyuks (lk) larda o’lchanadi va u joyning yuza birligiga tushayotgan nuriy energiya quvvati (nurlanish oqimi, F) ga teng. S F E /  . Berilgan joydan (masalan, ko’z qorachig’idan yoki teleskopning kirish teshigidan) vaqt birligida o’tayotgan nuriy energiya nurlanish oqimi deb ataladi va u yoritqichning muhim ko’rsatgichi hisoblanadi. Nurlanish oqimi lyumen (lm) larda o’lchanadi. Joyning bir m 2 yuzasiga tushayotgan bir lyumen nurlanish oqimi unda bir lyuks yoritilganlik hosil qiladi, ya’ni 1 lk=1lm/m 2 . Yorug’lik kuchi (I) bir kandellaga teng bo’lgan manba bir steradian fazoviy burchak (  ) ichida bir lyumen oqim hosil qiladi, ya’ni F=I  . Temperaturasi 2044  ga teng bo’lgan absalyut qora jismning 1 sm 2 yuzasi bir kandella yorug’lik kuchiga ega. Uchi manbada bo’lgan konusning o’qiga tik o’tkazilgan kesim yuzi (S ) ni manbadan shu kesimgacha bo’lgan masofa kvadratiga nisbati fazoviy burchakni belgilaydi, ya’ni 2 /L S  . 2 / / / L I S I S F E     . (1.1) Ya’ni, bir kandella yorug’lik kuchiga ega manba bir metr uzoqlikda bir lyuks yoritilganlik hosil qiladi. 1.1-rasm. I yorug’lik kuchiga ega bo’lgan yulduzdan  fazoviy burchak ichida  I F nurlanish oqimi hosil bo’ladi. Bu oqim S yuzada E = F / S yoritilganlik hosil qiladi. S

Astrofizikada yoritilganlik tushunchasi eng muhim tushuncha hisoblanadi, chunki astrofizik kuzatishlarda yoritilganlik o’lchanishi mumkin. Haqiqatdan, yorug’lik o’lchaydigan asbob (fotometr) ning nur sezuvchi qatlamida unga tushayotgan nuriy enYergiya ta’sirida fizik-ximik jarayonlar ro’y bYeradi va natijada unda o’lchash mumkin bo’lgan signal (masalan, elektr yurituvchi kuch) hosil bo’ladi. 1.2-rasm. Nurlanuvchi sitrning ravshanligini tushirtirish uchun. Nur sochayotgan sirtning nurlanishi ravshanlik bilan ifodalanadi . Biror yo ’ nalish (  ) da va shu yo ’ nalishga tik hamda nurlanuvchi sirt (  ) ga tegib turgan (  =  cos  ) birlik yuzadan shu yo ’ nalishdagi bir birlik (  ) fazoviy burchak ichida o ’ tayotgan nurlanish oqimi ravshanlik ( B ) deb ataladi .  cos   F B . (1.2) Ayrim osmon yoritqichlari ( Oy , Quyosh , sayyoralar , galaktikalar va tumanliklar ) ning sirti ko ’ rinadi . Bu yoritqichlar kuzatish joyida hosil qilayotgan yoritilganlik va ularning ravshanligi hamda ko ’ rinma kattaliklari orasida bog ’ lanish mavjud va bu bog ’ lanishga asoslanib ularning ham yulduziy kattaligini hisoblash mumkin . Bizdan r uzoqlikda turgan nurlanuvchi sirt (  ) ning osmon sferasidagi proyeksiyasi  bo ’ lsin (1.3- rasm ).

1.3-rasm. Sirti ko’rinadigan yoritqich kuzatish joyida hosil qiladigan yoritilganlik. U holda, ta’rifga ko’ra, bu proyeksiyaning yuza birligidan bir birlik fazoviy burchak (  =1) ichida sochilayotgan yorug’lik oqimi sirtning ravshanligi (B) va sirtdan o’sha fazoviy yuurchak  ichida sochilayotgan yorug’lik oqimi esa, 1.2- rasmdan, F=B  bo’ladi. Kuzatish joyida bu oqim S=  r 2 sirtga yoyilib tushadi.  =1 hisobga olsak S=r 2 ni, 1.3-rasmdan esa  /r 2 =  ni topamiz, u holda   B r B S B E    2 . (1.3) Demak, biror sirti ko’rinadigan yoritqich kuzatish joyida hosil qilayotgan yoritilganlik shu yoritqichning o’rtacha ravshanligi (B) ni uning fazoviy ko’rinish burchagiga ko’paytmasiga teng. Bu xulosa sirti ko’rinadigan yoritqichlarning ravshanligini topish imkoniyatini beradi. Sirti ko’rinadigan yoritqichning fazoviy ko’rinish burchagi uning teleskop fokal tekisligidagi tasviri yuzasi (s) ni teleskop fokus masofasi kvadratiga nisbatiga teng, ya’ni  =s/F 2 . Fazoviy burchak steradianlarda beriladi . Masalan , Quyoshning fazoviy burchagi 6.7  10 -5 steradian . 2. Ko’rinma yulduziy kattaligi. Pogson formulasi. Yulduzlar nuqtasimon nur manbaidirlar shuning uchun ularning yorug’ligi, to’g’rirog’i, ularning yaltiroqligi, maxsus fotometrik birliklarda, yulduziy kattaliklarida, o’lchanadi. Yulduziy kattalikni ajratish maqsadida uning son qiymat darajasiga kichik “m” xarfi yozib

qo’yiladi. Demak, yulduziy kattalik yulduzning o’lchamini emas balki yorug’ligini begilaydigan ko’rsatgichdir. Yulduziy kattalik yulduz nuri kuzatish joyida hosil qilgan yoritilganlikni belgilaydi va uni o’lchashdan topilgan miqdor ko’rinma yulduziy kattalik deb ataladi . Ko’rinma yulduziy kattalik bilan yoritilganlik orasidagi bog’lanish logarifmik ko’rinishga ega va Veber-Fexnerning psixo-fizik qonuniga asoslanib chiqarilgan. Bu qonunga asosan odam ko’zining yorug’likni sezishi yoritilganlikni nisbiy o’zgarishiga proporsionaldir, ya’ni. /E dE k dm   Bu yerda, dE -yoritiganlikni o’zgarish miqdori, dm - unga mos keladigan yulduziy kattaligi orttirmasi, k - proporsionallik koeffisenti. Agar kuzatish joyida (teleskop ob’ektivi yuzida) ikkita yulduz (m 1 , m 2 ) hosil qilayotgan yoritilganliklar E 1 va E 2 bo’lsa, bu yulduzlarning ko’rinma yulduziy kattaliklari ayirmasi ) / ln( 2 1 1 2 E E k m m    ga teng. Bu ifodani  k m m E E /) ( exp / 1 2 2 1   shaklda yozish mumkin. Agar oxirgi ifodani logarifmlasak u quyidagi formulani olamiz  lg) ( ) / lg( 1 2 2 1 m m E E   . 1856 yilda ingliz astronomi N . R . Pogsonning taklifiga asosan va tarixiy ananaga ko ’ ra yoritilganliklari yuz marta farq qiladigan yulduzlarning yulduziy kattaliklari ayirmasi beshga tengligi hisobga olinib lg  =0.4 deb qabul qilindi va ) / lg(5.2 2 1 1 2 E E m m   ( 1.4) Bu formula Pogson formulasi deb ataladi va u ko ’ rinma yulduziy kattaliklar ayirmasi bilan yulduzlar kuzatish joyida hosil bo ’ lgan yoritilganliklar nisbati orasidagi bog ’ lanishni ifodalaydi . Ikkita yulduz hosil qilayotgan yoritilganliklar 2.512 marta farq qilganda ularning ko ’ rinma yulduziy kattaliklari bir birlikka farq qiladi . Yulduziy kattaliklar shkalasi yoritilganliklar shkalasiga teskari bo ’ lib , yulduz qancha ko ’ p yoritsa , uning ko ’ rinma yulduziy kattaligi shuncha kichik ( hatto manfiy ) son bilan ifodalanadi . Birinchi kattalikdagi yulduz ikkinchi kattalikdagidan 2.512 marta , ikkinchi kattalikdagi yulduz esa , uchinchi kattalikdagidan shuncha marta ko ’ p yoritadi . Hozirgi zamon astrofotometrik priyomniklari yulduzlar yorug ’ ligini  0 m .001 yulduziy kattalik aniqligida o ’ lchashga imkon bYeradi .

3. Yulduziy kattaliklari shkalasining hisob boshi. Yulduziy kattaliklar shkalasi nisbiy shkala bo’lib, uning hisob boshini belgilab olish zarur. Buning uchun yulduzlardan birortasiga ma’lum yulduziy kattalik berish lozim bo’ladi (Masalan metrik sistema xalqaro standart metrga asoslangani singari) va unda boshqa yulduzlarning yorug’ligi ana shu yulduznikiga nisbatan o’lchanishi mumkin bo’ladi. Yoritilganlik nurlanish priyomnik (fotometr) lari yordamida o’lchanadi va uning qiymati nurlanish priyomnigining spektral sezgirligiga bog’liq. Demak, yulduziy kattaliklar shkalasining hisob boshini belgilashda qo’llanilayotgan priyomnik ko’rsatilishi zarur. Odam ko’zi singari spektral sezgirlikka ega bo’lgan fotometr yordamida o’lchangan yulduziy kattalik vizual yulduziy kattalik yoki vizual kattalik deb ataladi va m v bilan belgilanadi. Vizual kattaliklar shkalasi XX asr boshlarida Garvard observatoriyasi (AQSH) astronomlari tomonidaan ishlab chiqilgan va unga ko’ra Kichik Ayiqning  - si (qutb yulduzi) ning vizual kattaligi m v =+2.12 m teng deb qabul qilingan. Ko’plab yulduzlarning yorug’ligi (E) bu yulduz bilan vizual fotometr yordamida solishtirib o’lchangan va o’lchash natijalaridan Pogson formulasi asosida yulduziy kattaliklar hisoblangan. Bu shartga ko’ra ayrim yulduzlarning vizual kattaligi nolga teng, hatto shimoliy osmonning ikkita yorug’ yulduzniki manfiy qiymatga ega: Sirius (Katta Itning  - siniki m v =-1.58 m va Konopus (Kilning  -si) niki m v =- 0.86 m , sayyoralarning yorug’ligi ularning Quyosh yoritib turgan qismini bizga ko’rinishga bog’liq ravishda o’zgarib turadi. Ammo, Yupiter va VenYeraning vizual yulduziy kattaligi hamma vaqt manfiy qiymatga ega bo’ladi. Quyoshning vizual kattaligi m v =-26.8 m , to’lin Oyniki m v =-12.7 m ga teng bo’ladi. Ob’ektivining diametri 2.5 m teleskopda rasmi olingan eng xira yulduzniki m v =+22 m ga yaqin. Bu yulduzning yorug’ligi (u hosil qilayotgan yoritilganlik) nolinchi kattalikdagi yulduznikidan milliard marta kam qiymatga ega. 4. Astronomik va fizik fotometrik birliklar orasidagi bog’lanishlar. Yulduziy kattalik nuqtaviy manba (yulduz) ning yaltiroqligini ifodalovchi birlik bo’lib, u

priyomnikning nur sezuvchi yuzasiga tushayotgan nurlanish oqimi (F) ni yoki yuzaning yoritilganligi (E) ni ko’rsatadi. Agar yoritilganlik bir lyuks bo’lsa (E=1 lk) unga qanday yulduziy kattaligi to’g’ri keladi? XIX asr oxiri XX asr boshlarida bajarilgan aniq o’lchashlar E 0 =1 lk yoritilganlikka m 0 =-14.18 m  0.05 m yulduziy kattalik to’g’ri kelishini ko’rsatdi. Ya’ni, zenitda joylashgan yorug’ligi m 0 =-14.18 m , bo’lgan yulduz Yer yuzida bir lyuks yoritilganlik hosil qiladi. Bunda yulduz nurining bir qismi (  23%) Yer atmosferasida yutiladi. Demak, Yer atmosferasidan tashqarida E 0 =1 lk yoritilganlik hosil qiladigan yulduzning yorug’ligi m 0 =-13.89 m  0.05 m ga teng. Quyosh Yer yuzini 10 5 lk bilan yoritadi va Yer atmosferasidan tashqarida Quyosh hosil qilayotgan yoritilganlik 137000 lk ga teng. To’la Oyning yoritishi 0.25 lk, ish stoli ustidagi elektr lampaning yoritishi 20 lk, m=0 m yulduzning yoritishi E = 2.61 10 -6 lk. Yorug’lik kuchi I kandellaga teng xalqaro sham 1 km uzoqlikda 0.8 m va 10 km uzoqlikdan esa, 5.8 m yorug’likdagi yulduz sifatida ko’rinadi. Ya’ni, yoritqich hosil qilayotgan yoritilganlik uning uzoqligiga bog’liq. Yoritilganlikni o’lchashdan topilgan yulduziy kattalik ko’rinma yulduziy kattalik deb ataladi. Yoritqichning yorug’lik kuchini (I) topish uchun uning uzoqligini bilishimiz shart. Yulduzlar bizdan har xil uzoqlikda joylashganlar. Yulduzlarni solishtirib o’rganishda ularning yorug’ligini hisoblash yo’li bilan bir xil masofaga keltirish maqsadga muvofiqdir. Shunday masofa sifatida 10 parsek (ps, bir parsek 205265 astrononmik birlikka teng) qabul qilingan. Bunday uzoqlikdagi yulduzning yorug’ligi uning absolyut yulduziy kattaligi deb qabul qilingan, u katta “em” xarfi (M) bilan belgilanadi. Agar yulduzning uzoqligi r parsekka, ko’rinma yulduziy kattaligi m ga teng bo’lsa, u xolda uning absolyut kattaligi r m M lg5 5   . (1.5) bo’ladi. Bu yerda r = 1/  ,  - yoritqichning yillik paralaksi (  - burchakiy yoy sekundlarida beriladi). Absolyut yulduziy kattalikni yorug’lik kuchi (intensivlik, I) orqali ifodalaymiz. (1.1) ga ko’ra E = I/r 2 va undan r E I lg2 lg lg   .

Bir lyuks yoritilganlik (E 0 =1 lk) ka m 0 =-13.89 m ko’rinma yulduziy kattalik to’g’ri keladi. Agar yulduzning uzoqligi r=10 ps bo’lsa, uning ko’rinma kattaligi absalyut yulduziy kattaligiga teng bo’ladi, ya’ni m=M. Agar yoritilganlik E lyukslarda berilgan bo’lsa, u xolda) 89. 13 (4.0 lg M E    va r M I lg2 ) 89. 13 (4.0 lg     . Endi r=10 ps uzoqlikdagi yulduzning xalqaro sha’amlarda ifodalangan yorug’lik kuchini hisoblash uchun bunday formulani yoza olamiz M I 4.0 423. 29 lg   , yoki ixtiyoriy m ko’rinma kattalikdagi va  yillik parallaksga ega bo’lgan yulduzning yorug’lik kuchi  lg2 4.0 423. 27 lg    m I . Absalyut kattaligi M=0 bo’lgan yulduzning yorug’lik kuchi I=2,65  10 29 kandellaga teng bo’ladi. Quyoshning absalyut kattaligi M = 4.84 m ga yorug’lik kuchi esa, I=3,07  10 27 kandellaga teng. Yulduzlarning yorug’lik kuchi, odatda, Quyoshning yorug’lik kuchi birliklarida ifodalanadi va u yulduzning yorqinligi deb ataladi. Yulduzni o’rab turuvchi sirtdan vaqt birligida chiqayotgan energiyaga shu yulduzning yorqinligiga teng. Astrofizikada yorqinlik L harfi bilan belgilanadi va yorqinlik uchun Pogson formulasi (1.2) quyidagi ko’rinishga ega ) (4.0 ) / lg( M M L L     (1.6) Bu yerda, L o va M o Quyoshning yorqinligi va absalyut kattaligi. Agar Quyoshning yorqinligini L o =1 deb olsak va M o = 4 m .84 ekanligini hisobga olsak, u xolda, M absalyut kattalikdagi yulduzning yorqinligi ) 84.4(4.0 lg M L   . Yoritilganlik bilan yulduziy kattalik orasidagi logarifmik bog’lanish (Pogson formulasi) boshqa fizik miqdorlarga (masalan desibellarga) nisbatan ham qo’llanishi mumkin. Biroq, yuqorida aytganimizdek, astronomiyada osmon yoritqichining yoritilganligi, ravshanligi, yorug’lik oqimi va kuchini belgilashda yulduziy kattaliklar tizimi qo’llaniladi. 5. Yorug’likning mexanik ekvivalenti. Astrofizikada ayrim hollarda yoritqichning yorug’ligini yoki undan kelayotgan nurlanish oqimini lyumenlarda emas, balki quvvat birliklarida ifodalashga to’g’ri keladi. Yulduziy kattalikni ko’pincha ma’lum rangda yoki ma’lum spektral sezgirlikka ega priemnik yordamida o’lchashga to’g’ri keladi. Shuning uchun ma’lum rangdagi nurlanish

oqimiga mos keladigan quvvatni aniqlashda yorug’likning mexanik ekvivalentini (yorug’lik nurlari oqimi keltirayotgan quvvat) hisobga olishga to’g’ri keladi. Masalan, yashil va sariq ranglardagi (  eff =555 nm) bir lyumen oqimga 0,00147 vatt quvvat to’g’ri keladi. Bu munosabat yorug’likning mexanik ekvivalenti deb ataladi va u A 0 =0,00147 vt/lm bilan belgilanadi. Boshqa rangdagi nurlanish uchun quvvat 0,00147/k  ifoda yordamida hisoblanadi. Bu yerda k  - nurlanish priyomnigining spektral sezgirligini belgilaydigan koeffisient. Nurlanish manbaining to’la energiyasi   d F k A F   0 /1 vt. Integrallash chegarasi noldan cheksizgacha. Bu yerda F  - to’lqin uzunliklarning bir birligi va bir stYeradian fazoviy burchak ichida sochilayotgan nurlanishning solishtirma oqimi, A 0 yorug’likning mexanik ekvivalenti. Astrofizikada biror manbadan berilgan fazoviy burchak ichida sochilayotgan to’la energiya bilan birgalikda uning bir qismi, to’lqin uzunliklarining berilgan, masalan  1 dan  2 gacha, oraligidagi qismi    d F 2 1 ham ko’riladi. Masalan, vizual yoki fotografik yulduziy kattaliklar yoritqichning ma’lum spektral oraliqdagi yorug’ligini ko’rsatadi. Optik diapazonda F  bir sm yoki bir mikron oraliq uchun hisoblansa, radio diapazonda bir gers chastota oralig’i uchun beriladi. Masalan, osmonning eng kuchli radionurlanish manbai Cas A Yer yuzining bir m 2 yuzasiga  = 10 8 gers chastotada F  =1,7  10 -22 vt/ m 2  gs quvvat bilan tasir ko’rsatadi. 6. Sirt yorug’ligi (ravshanlik). Astrofizik yorug’lik manbalari orasida sirti ko’rinadiganlari ham bor. Masalan Quyosh, Oy, sayyoralar, tumanliklar va hokazo. Bunday manbalarning yorug’ligi yuzaviy yorug’lik (yoki ravshanlik, B , bilan belgilanadi) birliklarida ifodalanadi. Ravshanlik birligi stilbdir. Yuzasi S ga teng yoritqichning shu yuzaga tik yo’nalishda sochayotgan yorug’lik kuchi I=B  S ga teng. Yuza bilan  burchak hosil qiluvchi yo’nalishda esa I(  )=V  S  cos  ga teng. U holda, bu manb’a r uzoqlikda hosil qilayotgan yoritilganlik

2 / cos r S B E    Agar B ravshanlik yo’nalish (  ) ga bog’liq bo’lmasa, u holda, bunday sirt ortotrop sirt deb ataladi va undan barcha yo’nalishlarda sochilayotgan yoruglik oqimi bir xil va quyidagicha hisoblanadi: S B d S B d F F                 2 2 cos ) ( . Ortorop sirtning yuza birligidan sochilayotgan to’la oqim sirtning yoritishi deb ataladi. Yoritish birligi sifatida bir lambert qabul qilingan va u 1 sm 2 yuzadan chiqayotgan bir lyumen oqimga teng. Agar yaltiroq bo’lmagan oq sirt E lyuks yorug’lik bilan yoritilayotgan bo’lsa, uning ravshanligi B lambertga teng va u 1 sm 2 yuzasidan barcha yo’nalishlarda  B lambert yorug’lik sochadi. Sochilayotgan yorug’likni yoritilganlikka nisbati sirtning yorug’lik qaytarish qobiliyatinni, al’bedosi (A)ni, ko’rsatadi. 4 10) / (   E B A  lambert/lyuks. Agar sirt ideal ortotrop sirt bo’lsa, A=1 bo’ladi va B=E/(  10 4 ). Bu formula ortorop sirtning ravshanligini belgilaydi. Yoritilganligi bir lyuks ga teng ortotrop sirtning ravshanligi bir apostilüb (acb) ga teng: 1 asb = 1/3.14  10 4 ctilb. Bir birlik ravshanlik (stilb, sb) ka ega 1sm 2 yuza bir kandella yorug’lik kuchga ega bo’ladi. Amaliy astrofizikada ravshanlik tomonlari bir yoy sekundiga teng yuzaning (bir yoy sekund kvadrat yoki (1  ) 2 ) yulduziy kattaligi orqali ifodalanadi. Bu birlikdan stilblarga o’tish oson. Agar sirt yorug’ligi B sb yoki B fot/cteradian bo’lsa, unga 10 2 V/(2.06  10 5 ) 2 lyuks/(1  ) 2 sirt yorug’ligi to’g’ri keladi. SHunday qilib B ravshanlikka mos keladigan yulduz kattaligini ) 10 225.4/ 10 lg( 5.2 18. 14 10 4      B m m yoki B m m lg 39.2   , (1.7) formula yordamida hisoblash mumkin. Agar m=0 bo’lsa, B=9.25 sb, ya’ni bir burchakiy (yoy) sekund kv. yuzadan sochilayotgan va nolinchi yulduziy kattalikka mos kelayotgan sirt yorug’ligi (ravshanlik) 9.25 stilbga teng. Elektr payvandchisi qo’lidagi elektrodlar orasidagi ravshanlik 15000 sb. teng. Yer atmosferasidan tashqarida turib qaralganda Quyosh yuzining ravshanligi 150000 sb ga, to’lin Oy yuzining o’rtacha ravshanligi 0.25 sb ga, ko’zga ko’rinadigan gaz tumanliklar

(mas. Orion tumanligi) ning o’rtacha sirt yorugligi 10 -7 sb, Oysiz va bulutsiz tun osmonining ravshanligi 2  10 -8 sb ga teng. (1.7) formulaga B=10 -8 sb ni qo’ysak tungi osmonning bir yoy sekund kv. yuzasining yorug’ligini topamiz. U m=22.39 m (sek. kv) -1 ga teng. Bu qiymat shaharlardan uzoqda, Oysiz va bulutsiz tunda kuzatilayotgan osmonning ravshanligiga to’g’ri keladi. Mauna Keya (Gavay orolida, dengiz sathidan 4200 m balandlikda) observatoriyasida tungi osmonning ravshanligi m=23 m (kv. sek) -1 ga teng. Agar teleskopning fokal tekisligida yulduz tasvirining yuzi bir yoy sek kv. dan katta bo’lsa, u xolda, bunday teleskopda yorug’ligi m  23 m bo’lgan yulduzlarni qayd qilib bo’lmaydi. Bunday yulduzlarni qayd qilish uchun yulduz tasvirining yuzi bir yoy sek. kv. dan kichik bo’lishi shart. Bunday tasvir hosil qilish uchun yuqori sifatli optik tizimga ega bo’lgan teleskop, yaxshi atmosfera sharoitiga yoki astroiqlimga ega bo’lgan joyga o’rnatilishi zarur. Bu mavzuga keyinroq, teleskoplarning optik ko’rsatgichlariga o’tganimizda, qaytamiz.

Adabiyotlar: 1. Nuritdinov S.N. "Somon yo’li" T. FAN 1989 y. 2. Mursalimova G., Raximov A. "Umumiy astronomiya" T.O’qituvchi, 1976 y. 3. Bakulin P.I., Kononevich E.V., Morzov V. I. "Kurs obshey astronomii" M., Nauka, 1997 g. 4. Klimishin I. A. "Astronomiya nashix dney" M., Nauka, 1990 g. 5. B.G’. Qodirov, I. Sattorov, U.Sh. Begimqulov. "Astrofizikadan kompyuterda laboratoriya ishlari" T.,TDPU nashri, 2002 y. 6. Shklovskiy I. S. "Zvyozdi. Ix rojdenie, jizn i smert". M., Nauka, 1990 g. 7. B.F.Izbosarov, O.R.Ochilov, I.R.Kamolov. «Astronomiyadan ma`lumotnoma». Navoiy. 2005-yil. 8. 12.Yosh matematik qomusiy lug’at. Qomuslar Bosh muharririyati. 1991 yil. 9. I.R.Kamolov, A.Bekbulatova. “Umumiy astronomiyadan testlar to’plami”. 2006 y. 10. Pedagogik ta’lim jurnali . 2007 yil 4-5 sonlar . TDPU.Toshkent. 11. Fizika, matematika va informatika jurnali.2007 yil 5-6 sonlar. Toshkent. 12. M.M.Mamadazimov “Astronomiya” Toshkent, O’qituvchi. 2007 yil. 13. A.R.Sattorov, D.I. Kamolova “Quyosh va uning tabiiy yo’ldoshlari” Buxoro nashriyoti. 2009 yil. 14. A.R.Sattorov “Zamonaviy Quyosh fizikasi” Toshkent. “Sano- standart” nashriyoti, 2011 yil.

O'xshashlar

Kosmik astrofizik tekshirish asboblari

Avtomatlashtirish to’g’risida umumiy tushunchalar

Bug‘ turbinasi haqida umumiy tushunchalar

Umumiy o‘rta ta’lim maktablarning ix sinf fizika ta’limida koinot fizikasi bo‘limining mazmuni

Puxtalik xaqida tushunchalar va unga ta’sir qiladigan kattaliklar