Optik teleskoplarning asosiy ko’rsatgichlari - Fizika - Referatlar

Optik teleskoplarning asosiy ko’rsatgichlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

124 KB

Ko'chirib olish

Optik teleskoplarning asosiy ko’rsatgichlari Reja: 1. Teleskopning asosiy ko’rsatkichlari. 2. Teleskopning fokal tekisligida tasvirning masshtabi. 3. Teleskopning kuchaytirishi (optik quvvati). 4. Teleskopning ajrata olish kuchi. 5. Teleskopning fotografik optik quvvati.

Astrofizik tekshirishlar osmon yoritqichlarining xususiyatlaridan chiqqan holda kuzatish asboblari yaratishni taqozo etadi. Osmon yoritkichlari har xil yorug’likka ega. Ularning yoritishi egallagan interval kengligi bir necha ming milliard birlikni tashkil etadi. Quyoshning ko’rinma yulduziy kattaligi m 0 = -26.8 m bo’lsa, tim qorog’i tungi osmon bir yoy minuti kvadrat yuzasining yorug’ligi m 0c =13 m .50 (Quyosh yuzining oydinligi 150000 stilb va tim qorongi osmonniki 10 -8 sb). Astrofizik tekshirishlarning rivojlanishi yana ham xira manbalarni kuzatishni taqozo etadi. Ko’pchilik yulduzlarning yorug’ligi deyarli o’zgarmaydi, o’zgarganda ham sekin o’zgaradi. Astrofizik tadqiqotlarda fizik laboratoriyadagi singari yorug’lik manbalari nurlanish quvvatini xohlagancha o’zgartib bo’lmaydi. Ular qanday yorug’lik sochsalar, shunday holda ularni qabul qilishga to’g’ri keladi. Biroq yulduzlar nurini yig’ish va yorug’roq yulduz tasviri hosil qilish mumkin. Buning uchun qo’yilgan masalalardan chiqqan holda nur yig’uvchi va tahlil qiluvchi asboblar yaratish kerak bo’ladi. Astrofizik tekshirishlarning rivojlanish tarixiga nazar tashlasak, tekshirish asboblari (teleskoplar, nurlanish priyomniklari) mukammallashib, kattalashib va sezgirlashib borayotgani natijasida yangi-yangi kashfiyotlar qilinayotganini ko’ramiz. Teleskop yasashda uni sifatli bo’lishi uchun maxsus shartlar qo’yiladi. Masalan, yulduz tasvirini olaylik. Yulduzlar nuqtaviy nurlanish manbalaridir. Teleskopning fokal tekisligida uning tasviri qancha kichik (ideal holda matematik nuqta shaklida bo’lishi kerak) bo’lsa, tasvir shuncha yorug’ bo’ladi. Biroq eng sifatli teleskoplarda ham yulduz tasviri kichik gardishcha shaklida bo’ladi, uni yana ham kichraytirib bo’lmaydi. Buning ob’ektiv sabablari va o’tib bo’lmaydigan jihatlari bor. Teleskopning loyihasi chizilayotganda ana shu ob’ektiv sabablar va chegaralanishlar nazarda tutiladi. Yuqori sifatli teleskop yasashda qator qiyinchiliklar borki, ularni to’la echib bo’lmaydi. Quyida biz teleskopning asosiy ko’rsatgichlari, kamchiliklari va ularni kamaytirish yo’llari bilan tanishamiz.

Teleskop yordamida mashaqqat bilan yig’ilayotgan nurlanish oqimini oqilona metodlar bilan o’lchash va tahlil qilish kerak bo’ladi. Buning uchun maxsus yasalgan nurlanish priyomniklari qo’llashga, kuchli kosmik “shovqin” ichidan bizga kerakli yulduzning kuchsiz “ovozini” ajratib olishga to’g’ri keladi. Bu jihatdan astrofizik tekshirishlar fizik laboratoriyada bajariladigan tadqiqotlardan keskin farq qiladi. Astrofizik tekshirish ob’ektlarining nurlanishi keng spektral diapazonni o’z ichiga olishi mumkin. Ob’ekt to’g’risida to’la va aniq ma’lumotlar uning spektrini barcha qismlari (gamma nurlardan to radionurlanishgacha) ni tekshirishdan olinishi mumkin. Bunday tekshirishlar maxsus asboblar qo’llashni taqozo etadi. Keyingi boblarda biz astrofizik tekshirishlarda qo’llaniladigan yordamchi asboblar va nurlanish priyomniklari bilan tanishamiz. 1. Teleskopning asosiy ko’rsatkichlari. Teleskopni astronomik kuzatishlarda qo’llashdan maqsad osmon yoritqichidan kelayotgan keng paralel nur dastasini yig’ish va yuqori sifatli tasvir hosil qilishdir. Nur yig’uvchi sifatida qabariq linza yoki botiq ko’zgu qo’llanishi mumkin. Linzali teleskop refraktor , ko’zguli teleskop reflektor deb ataladi. Refraktorning nur yig’uvchi qismi - ob’ektivi - bitta yoki birnechta (to’rtagacha) har xil navdagi (filint, kron) shishadan yasalgan va har xil sirtga (qabariq, botiq, yassi) ega linzalardan iborat bo’lishi mumkin. Ob’ektivning markazidan uning sirtiga tik holda o’tuvchi chiziq yoki nur teleskopning optik o’qi deb ataladi. Reflektorning nur yig’uvchi qismi bosh ko’zgu deb ham ataladi. U issiqlikdan kengayish koefitsenti kam, yengil va mustahkam shisha navidan (zerodur, sitall) botiq (qabariq) parabolik (giperbolik) shaklda yasaladi va sirtiga bir tekis vakuumda bug’latilgan alyuminiy qatlam (1 – 2 nm) yotqiziladi. Vaqt o’tishi bilan bu qatlam alyuminiyning oksidlanishi tufayli 10 martagacha qalinlasha baradi. Bunday ko’zgu unga tushgan nurning 90 % ni qaytaradi. Botiq parabolik ko’zguning sirti, parabola (geometrik egri chiziq) ning o’z o’qi atrofida aylanishi natijasida hosil bo’ladigan, geometrik sirtga o’xshash bo’ladi.

Ob’ektiv va bosh ko’zgu aylana gardish shaklga ega va uning diametri D bo’lsin. Ob’ektivga tushgan parallel nurlar (yulduzlar nuri shunday bo’ladi) undan o’tayotganda sinadi (yoki bosh ko’zgudan qaytganda yo’nalishini o’zgartiradi) va yo’nalishini o’zgartirib uning fokal tekisligida ( ) kesishadi (yig’iladi) va manba (ob’ekt) ning tasvirini hosil qiladi (2.1-rasm). Fokal tekslikni ob’ektivdan uzoqligi uning fokus masofasi ( F ) deb ataladi. Fokal tekislik optik o’qqa perpendikulyar bo’ladi va unda predmet yoki yorug’lik manbainning to’ntarilgan tasviri hosil bo’ladi. Agar fokal tekislikka fotoplastinka o’rnatilsa, u holda, yoritqich (yoki ob’ekt) larning, osmonining suratini olish mumkin. 2.Teleskopning fokal tekisligida tasvirning masshtabi. Fokal tekislikda ob’ekt tasvirining kattaligi ob’ektivning fokus masofasiga bog’liq. Agar  yoritqichning burchakiy ko’rinma kattaligi bo’lsa, ya’ni u  burchak ostida ko’rinsa, u xolda F fokus masofali teleskopning fokal tekisligida uni tasvirining chiziqiy kattaligi l=F  tg(  ) ga teng bo’ladi va uni  ga nisbati tasvirning masshtabini belgilaydi. Tasvirning masshtabi, bu tasvirda bir mm uzunlikka necha gradius (yoy minuti, yoy sekundi) osmon sferasi yoyi to’g’ri kelishini ko’rsatadi. Odatda, osmon yoritqichlarining burchakiy kattaligi yoy minutlari va sekundlarda beriladi va  kichik bo’lganda tangensni ( tg ) radianlarda ifodalangan  burchak bilan almashtirish mumkin, ya’ni tg(  ) =   /3438 =   /206265. Bu kasrlarning suratida  mos ravishda burchakiy minutlar (   ) va sekundlar (   ) da, maxrajida esa, bir radianda yoy minutlari va sekundlari soni keltirilgan. Tasvirning chiziqiy kattaligi l = F   /3438 yoki l = F   / 206265. Tasvirning masshtabi l /  =F/3438 yoki l/  =F/206265 (2.1) va birligi mm/yoy minuti yoki mm/yoy sekundi. Agar yoritqichning burchakiy kattaligi  =1  bo’lsa, u holda, uni tasvirining chiziqiy kattaligi l=F/3438 mm bo’ladi ( F mm larda). Masalan, O’zFA Astronomiya Institutining normal astrografida (yulduzlar osmonini suratga oladigan teleskop) tasvir masshtabi bir mm/yoy minuti, ya’ni osmondagi bir yoy minuti tasvirda bir mm uzunlikka ega bo’ladi. Masalan, Oy gardishining burchak kattaligi  =30  ga teng, fokus masofasi

F=100 mm bo’lgan teleskopda Oy tasvirining chiziqiy kattaligi l=9 mm, demak, tasvir masshtabi 9/30 mm/yoy min. Teleskopning fokus masofasi uning yaqinlashtirishi (kattalashtirishi) ni belgilaydi. Astronomik kuzatishlarda qo’llaniladigan teleskoplarda yoritqich yorug’ligini o’lchash ob’ektiv hosil qilgan uning tasviri ustida bajariladi. Yulduzning tasviri , bu undan kelayotgan va ob’ektidan o’tayotganda yo’nalishini o’zgartirishi (sinishi yoki aks qaytishi) tufayli yig’ilayotgan va kesishayotgan nurlarning ko’ndalang kesimidir. Agar teleskop fokal tekisligidan yoritqichga qarasangiz, yarqirab turgan gardishni ko’rasiz. Bu berilgan yoritqich tomonidan yoritilgan teleskop ob’ektividir. Tasvirni ko’rish uchun yana bitta linza kerak bo’ladi. U okulyar deb ataladi. Okulyar yordamida tasvirni kattalashtirib ko’rish mumkin. Optikadan ma’lumki, optik tizm sirti ko’rinadigan yorug’lik manbaining tasvirini tuzayotib uning sirt yorug’ligini yoki ravshanligini ko’paytirmaydi, balki aksincha, optik sirtlardan aks qaytishda fizik yo’qotish, linza ichida yutilish tufayli uni kamaytiradi. Tasvirning sirt yorug’ligi teleskopning fokus masofasi ( F ) ga teskari proporsional ravishda kamayadi. Shuning uchun  =1/F linzaning optik kuchi deb ataladi. Astronomiyada osmon yoritqichi tasvirining ravshanligi emas, balki yorug’lik o’lchaydigan asbob-fotometrning nur sezuvchi qatlamida (teleskopning chiqish teshigida) u hosil qilayotgan yoritilganlik yoki nur sezuvchi qatlamga tushayotgan nurlanish oqimi o’lchanadi. Bunda teleskop ob’ektivining diametri ( D ) muhim rol o’ynaydi. Ob’ektivning diametri qancha katta bo’lsa teleskop shuncha ko’p nurlanish oqimi ( F ) yig’adi. 4/2D Е S Е Ф      . (2.2) Bu yerda E - yoritqich tomonidan teleskop ob’ektivining yoritilganligi , S - ob’ektivning yuzasi. Shuning uchun teleskop ob’ektivining diametri ( D ) va fokus masofasi ( F ) uning asosiy ko’rsatqichlari hisoblanadi. Ob’ektiv diametrini uning fokus masofasiga nisbati A =D/F , teleskopning aperturasi yoki nisbiy kirish tuynagi (teshigi) deb ataladi. Sirti ko’rinadigan osmon yoritqichlari (Oy, sayyoralar) teleskopning fokal tekisligida hosil qilayotgan yoritilganlik E  =

(D/F) 2 =A 2 . Bu yerda A 2 teleskopning optik quvvatini belgilaydi. Umuman olganda D diametrli teleskopning optik quvvati deb bu teleskop oddiy, qurollamagan, ko’zga qaraganda beradigan foydaga aytiladi. Biroq odatda teleskopning yorug’lik kuchi deganda A nazarda tutiladi. Eng katta yorug’lik kuch 1:1 bo’ladi va bunda ob’ektivning diametri uning fokus masofasiga teng. Biroq bunday ob’ektivni yasash ancha mashaqqatli ish. Yulduzlar nuqtaviy yorug’lik manbai bo’lganliklari uchun, ularni yaqinlashtirishning (kattalashtirishni) foydasi yo’q, bundan ko’rinib turibdiki A qancha kichik bo’lsa, teleskop shuncha ko’p yorug’lik kuchiga ega bo’ladi. A ning qiymati nisbat sifatida beriladi. Astrometrik o’lchashlarda tasvirning masshtabi muhim rol o’ynaydi, shuning uchun astrograflarda A =1  10, ya’ni ularning fokus masofasi ob’ektivi diametridan o’n marta katta bo’ladi. Astrofizik tekshirishlarda yorug’lik oqimi hal qiluvchi rol o’ynaydi, shuning uchun reflektorlarda A  1  3, ya’ni, ob’ektiv fokus masofasi uning diametridan uch marta atrofida katta bo’ladi. Juda katta optik kuchga ega teleskop yasash qiyin, chunki bunday hollarda ob’ektiv nuqson (aberasiya) lari ham A 3 va A 2 ga proporsional ravishda kuchayadi. Bu masalaga keyinroq qaytamiz. Hozir esa, kuzatishlarga teleskop qo’llash qanday yutuq beradi, shuni ko’raylik. 3. Teleskopning kuchayirishi (optik quvvati). Teleskopsiz ko’z bilan kuzatganda yulduzdan kelayotgan parallel nur dastasining ko’z qorachig’i diametriga (d  2 – 5 mm) teng keladigan qismigina sezgi (taasurot) hosil qilishda ishtirok etadi. Ob’ektivi diametri D bo’lgan teleskop orqali kuzatilganda teleskop teshigi (ob’ektiv) dan o’tayotgan barcha nurlar taasurot hosil qilishda ishtirok etadi (yuqorida teleskopning fokal tekisligidan yoritqichga qaralganda yorug’ gardish (ob’ektiv) ni ko’ramiz deb takidlangan edi). Astrofizik o’lchashlar teleskopning fokal tekisligida hosil bo’lgan yoritqichning tasviri ustida olib boriladi. Teleskopning fokal tekisligida yulduzning tasviri juda kichik, ideal sharoitda teleskopning kirish teshigidan (ob’ektiv) o’tayotgan nuqtasimon manbaning difraksion tasviridan iborat, bo’ladi. Bunday yulduz tasvirining yorug’ligini o’lchashda, tarixiy anana bo’yicha, u boshqa, shunday

tasvir bilan solishtirib o’lchangan. Nurlanish priyemniklarini astronomik kuzatishlarga qo’llash osmon yoritqichlari yorug’ligini o’lchash texnologiyasiga o’zgartirish kiritishga sabab bo’ldi. Teleskop yordamida yoritqich tasvirida yig’ilgan nurlanish oqimi priemnikning nur sezuvchi qatlami sirtiga tushiriladi. Bu amal maydon linzasi deb ataladigan va teleskopning fokal tekisligi orqasiga o’rnatiladigan linza yordamida bajariladi. Maydon linzasi priyemnikning nur sezuvchi sirtiga osmon yoritqichi yoritib turgan teleskopning kirish teshigi (ob’ektivi) tasvirini tushiradi. Shunday qilib, teleskop orqali o’lchashlarda ham biz yoritilganlikni o’lchaymiz. Bu safar yoritilganlik (D/d) 2 marta kuchaygan bo’ladi. Bu yerda d priyemnikning nur sezuvchi qatlamining diametri. Teleskop yordamida kuzatishdan olingan yutuq (D/d) 2 marta katta bo’ladi, ya’ni E 0 /E t =(D/d) 2 . Agar teleskopsiz ko’zda m 0 =6 m , teleskopda ko’rinadigan eng xira yulduzning yulduziy kattaligi m T bo’lsa, u holda, Pogson formulasiga (1.4) asosan 2 0 0 ) / lg( 5.2 ) / lg( 5.2 d D E E m m T T      yoki ) / lg( 5 0 d D m mT    , (2.3) Kechasi ko’z qorachig’ining diametri d =6 mm gacha kengayadi, agar D ham mm larda berilsa, u holda ) lg( 5 1.2 6 lg 5 ) lg( 5 6 D D m m T         . Maktab teleskopi ob’ektivining diametri D=100 mm va fokus masofasi F =1000 mm va bunday teleskopda m T =12.1 m , ya’ni o’n ikkinchi kattalikkacha bo’lgan yulduzlarni ko’rish mumkin. Musaffo va tim qora tungi osmonda oddiy ko’zga bir vaqtning o’zida qo’rinadigan yulduzlar soni 3000 ta bo’lsa, maktab teleskopi bunday sharoitlarda 200000 yulduzni ko’rishga imkon beradi. Agar teleskop vizual (kuz bilan) kuzatishlarga mo’ljallangan bo’lsa, unda yana bitta linzacha qo’llaniladi. Bu linza ob’ektiv fokal tekisligi (  ) orqasiga shunday qo’yiladiki, uning fokusi ob’ektivning fokal tekislikda (  ) yotish kerak (2.1-rasm). Bu linzacha (odatda ikkita linzachadan iborat optik sistema) okulyar (ko’z) deb ataladi. Okulyardan chiqqan nurlar parallel bo’ladi va ko’z qorachiga tushadi. Okulyar shunday bo’lishi kerakki, ob’ektivdan o’tgan nurlarning barchasi undan

ham o’tish kerak. Ob’ektivdan (u teleskopik sistemaning kirish qorachig’i deyiladi) o’tgan nur dastasi teleskopik sistema (ob’ektiv  okulyar) ning chiqish qorachigi (d) dan o’tish shart. Chiqish qorachigi ko’z qorachigidan (  ) katta bo’lmasligi kerak. Shundagina vizual kuzatishlarda teleskopik sistema effektiv ishlaydi. 2.1-rasm. Linzali vizual teleskopda yulduzdan kelayotgan parallel nur dastasining yo’li. Chapdagi katta cho’zinchoq aylana obektiv, o’ngdagi kichik cho’zinchoq aylana okulyar. Okulyar teleskopning kattalashtirishini kuchaytiradi. Vizual teleskopning kattalashtirishi K=F/f=D/d . Bu yerda f, d - okulyarning fokus masofasi va diametri. Vizual kuzatishlarda d ko’z qorachig’ining diametriga ( ) teng bo’lishi maqsadga muvofiqdir. Bunday teleskopning kattalashtirishi ( K ) teng qorachig’iy deb ataladi, K = D/  va u effektiv ishlaydi, unda qo’llaniladigan okulyarning fokus masofasi f=F/K . Yuqoridagi nisbatdan ko’rinib turibdiki, berilgan teleskopda f qancha kichik bo’lsa, uning kattalashtirishi shuncha ko’p bo’ladi, bu holda ob’ektivdan kirgan nurlarning ma’lum qismi taasurot hosil qilishda ishtirok etmaydi. Atmosfera tinch bo’lganda kattalashtirishni K=2D gacha etkazish mumkin. Bu yerda D ob’ektiv diametri mm larda. Notinch atmosfera tasvirni titrashiga sababchi bo’ladi va uni buzadi, shuning uchun kattalashtirish odatda 500 dan oshirilmaydi. Teleskopning ko’rishi maydoni (okulyar orqali ko’rinadigan osmon qismi) ning diametri kattalashtirishga bog’liq va burchakiy minutlarda N=2000  /K ga teng. Teleskopda Oy gardishini (30 ' ) to’la ko’rish uchun kattalashtirish 60 martadan oshmasligi kerak.

Vizual teleskopda qo’llaniladigan okulyarlarning birnecha turi mavjud. Shulardan eng ko’p qo’llaniladiganlari Gyugens va Ramsden okulyarlaridir. Ular ikkita, bir tomoni qabariq ikkinchisi tekis, linzalardan iborat bo’ladi. Linzachalarning biri (ob’ektiv tomondagisi) katta ikkinchisi esa kichik bo’ladi va Gyugens okulyari qo’llanilganda teleskopning fokal tekisligi okulyar ichida, linzalar orasida bo’lsa, Ramsden okulyari qo’llanilganda - uning oldida bo’lishi kerak. Gyugens okulyari ichida mm shkalali chizg’ich chizilgan shisha plastinka o’rnatiladi yoki bir-biriga tik joylashgan ikkita ingichka ip tortib qo’yilgan yoki chiziq chizilgan tiniq shisha bo’ladi. 4. Teleskopning ajrataolish kuchi . Ideal teleskop ham yulduz tasvirini nuqta shaklida emas, balki, ma’lum diametrga ega gardishcha shaklida hosil qiladi. Buning birinchi sababi yorug’lik difraksiyasi hodisasidir. Tinch atmosfera sharoitida yulduz tasviri halqalar bilan o’ralgan kichkina gardishcha shaklida (2.2- rasmga qarang) bo’ladi. Bu, nuqtaviy yorug’lik manbai (yulduz) nuri teleskopning kirish teshigi (ob’ektivi) da hosil qilgan difraksion manzaradir. Teleskopning ob’ektivi qancha katta bo’lsa, gardishcha diametri shuncha kichik bo’ladi va u teleskopning ajrataolish kuchini belgilaydi. 2 .2-rasm. Nuqtaviy yorug’lik manb’a ekranda hosil qiladigan (difraksion) manzara. Berilgan D diametrli teleskopda bir xil yorug’likdagi bir-biriga yaqin joylashgan ikkita yulduz alohida-alohida ko’rinadi, agar ularning tasvirlarida bir yulduz tasvirining markazi (yorug’lik maksimumi) ikkinchi yulduz difraksion

gardishchasini o’rab turuvchi qora xalqa (yorug’lik minimumi) o’rtasiga to’g’ri kelsa. Bu shart Reley kriteriyasi deb ataladi va difraksiya nazariyasiga asosan quyidagicha ifodalanadi. Ob’ektiv tomonidan qaralganda, gardishcha atrofidagi qora xalqaning radiusi  =1.22  /D radianga teng. Bu yerda  - nurlanishning to’lqin uzunligi, D – teleskop ob’ektivining diametri. Teleskopning fokal tekisligida xalqa radiusiga  =1.22  /D mos keladigan chiziqiy qiymat r=F  =1.22  F/D. (2.4) Bu yerda  - teleskopning ajrataolish qobiliyatini ko’rsatadi va u odatda burchakiy sekundlarda beriladi. Agar  = 0.55  (mikron) bo’lsa (yashil nurlar), u holda,  =14  /D ( D – sm larda) va yulduzning difraksion gardishchasi radiusi r = 0,67  F/ D mikron . Maktab teleskopining ( D =10 sm) ideal holda ajrataolish kuchi 1.4  ga teng (odam ko’zining ajrataolish kuchi 60  ). Bu teleskopning fokal tekisligida yulduz tasvirining radiusi r=0.0067 mm ga teng bo’ladi . Demak, difraksiya hodisasi teleskopning ajrataolish kuchini chegaralaydi. Agar ikkita yulduz orasidagi burchak masofasi  2  bo’lsa, yulduzlar ustma-ust tushadi. Bir xil yorug’likdagi, bir-biridan  0.85  =12  /D burchakiy masofada bo’lgan ikkita yulduzni berilgan ( D ) teleskopda ajratib bo’lmaydi. Agar yulduzlarning yorug’ligi teng bo’lmasa, ajralmaslik chegarasi  kattalashadi. Demak, vizual nurlarda ajralish chegarasi  =12  /D. Agar kuzatish ko’z yordamida bajarilayotgan bo’lsa, ko’zning ajrataolish qobiliyati (  60  ) hisobga olinishi zarur va teleskopni kattalashtirishi K  60  D/12 =5  D bo’lishi kerak. Berilgan teleskopda ( D ) ikkita bir-biriga eng yaqin joylashgan yulduzlarni ko’rinish sharti ideal teleskopda va ideal atmosfera sharoitida yuqorida keltirilgan shartlarda bajariladi. Real ob’ektivning nuqsonlari difraksion manzarani bo’zadi. Astronomik ob’ektivlarni yasashda uning nuqsonlari difraksion gardishidan chetga chiqmaslik sharti qo’yiladi. Bu shart bajariladigan ob’ektivlarda yaxshi atmosfera sharoitida difraksion manzarani ko’rish mumkin. 5. Teleskopikning fotografik optik quvvati. Optik sistema keng sirtga ega bo’lgan ob’ekt (Oy, sayyoralar) tasvirini hosil qilganda teleskop uning ravshanligini ( V ), odatda, kuchaytiraolmaydi, aksincha, optik sirt va muhitlarda

yutilish hisobiga u kamayadi. Biroq, astronomik kuzatishlarda yoritqichning ravshanligi emas, balki u hosil qilayotgan yoritilganlik o’lchanadi. Optik sistema qurollanmagan ko’zga nisbatan beradigan foyda sistemaning optik quvvati deb ataladi. Yulduzlar misolida u (D/d) 2 marta oshishi yuqorida qo’rilgan edi. Agar kuzatishlarda o’rtacha sezgirlikdagi fonoplastinka qo’llanilsa, negativda eng xira yulduzning yulduziy kattaligim pgT t D m 1 lg1.2 lg5    (2.35). Bu yerda t - ekspozisiya vaqti, minutlarda, D - ob’ektiv diametri, mm- larda, m T pg - teleskopning chegaraviy yulduziy kattaligi, ya’ni berilgan teleskopda, berilgan navli fotoplastinkaga olingan yulduzlar osmoni suratida (negativda) chiqadigan eng xira yulduzning yorug’ligi, teleskopning fotografik optik quvvatini belgilaydi. Diametri D=6 m (RFA Maxsus Astrofizik Observatoriyasi) teleskopda t =10 minut ekspozisiya bilan yulduziy kattaligi m =20.1 m gacha bo’lgan yulduzlar suratini olish mumkin. Bunday yulduzlarni D =60 sm teleskopda olish uchun t =17 soat ekspozisiya berish kerak bo’ladi. Uzoq ekspozisiya davomida olingan tasvirda tungi osmonning ham tasviri hosil bo’ladi. Bu esa xira yulduzni ko’rishga to’sqinlik qilaboshlaydi va teleskopning optik quvvatini yoki zehn kuchini chegaralaydi. Shuning uchun har bir teleskop ma’lum maksimal ekspozisiya vaqti (t ch ) bilan xarakterlanadi va u teleskopning aperturasi (A) ga bog’liq ) lg 32.2 6.0( lg A tч    . (2.6) A=1  1 uchun t ch =4 minut, A=1  10 uchun t ch =4 soat va hokazo, ya’ni A kamaygan sari ( F - uzaygan sari) tungi osmonning zararli ta’siri kamayib boradi. Fokus masofaning uzayishi teleskopning kattalashtirishini kuchaytiradi, tasvirning masshtabini (mm  gradus yoki mm  yoy sekund) kattalashtiradi. Bu o’z navbatida yulduz tasvirini (u odatda nuqta shaklida bo’lmay balki kichik difraksion gardishcha shaklida bo’ladi) ham kattalashtiradi. Natijada ob’ektivda yig’ilgan nur gardishgacha yoyilib tushadi va yuza birligiga tushayotgan oqim (yoritilganlik) qamayaboshlaydi. Biroq bu kamayish darajasi osmonni qorong’ulashuviga qaraganda sekin bo’lgani uchun kattalashtirish foyda keltiradi.

Shunday qilib, keng sirtga ega bo’lgan yorug’lik manbalarini suratga tushirishda kameraning yorug’lik kuchi (A) asosiy rol o’ynaydi. Bu nuqtai nazardan D=5 m li Polomar teleskopi (A=1  3.3) va qo’l bola kameracha (A=1  3) bilan teng kuchlidirlar. Biroq nuqtasimon yorug’lik manbalari (yulduzlar) uchun optik quvvat A 2 marta emas balki D 2 marta oshadi. Agar qo’l bola kameraning ob’ektivi diametri D =5 sm va fokus masofasi F=16,7 mm bo’lsa, eng kam ajrata olishga ega fotoplastinkadagi tasvirda 30 mikronga 0 0 .1 to’g’ri keladi, ya’ni kichik teleskopning ajrata olish juda past bo’ladi. Shunday va undan kam kattalikka ega ob’ektlarni suratga olishda Polomar teleskopi qo’l bola kameraga nisbatan (300) 2 =90 000 marta ko’p foyda beradi. Teleskopning fokal tekisligida yulduzlar tasviri nuqtasimon bo’lmay, balki ma’lum kattalikdagi gardishcha shaklida bo’ladi. Buning birinchi sababi difraksiya hodisasi bo’lsa, (yuqorida u bilan tanishgan edik), ikkinchi sababi teleskop ob’ektivining abYerrasiyalaridir, uchinchisi Yer atmosfYerasining notinchligi tufayli yulduz nurining miltillashidir . Abberasiyalariga o’tishdan oldin atmosfera ta’sirini ko’rib chiqamiz. 6. Atmosfera turbulensiyasi va uni yoritqich tasviriga ta’siri. Osmon yoritqichining nuri shamollar va oqimlar ta’sirida zichligi va bir xil zichlikdagi paralel qatlamlarning sirti (deniz suvi sirti singari) o’zgarib turadigan atmosfera qatlamlari orqali o’tib Yerga etib keladi. Bunday notinch va bir jinsli bo’lmagan qatlamlardan o’tayotganda yoritqich nurining yo’nalishi betartib o’zgarib turadi. Bu 1) teleskop fokal tekisligida yulduz tasirini tebranishi (titrashi) (bir gersdan yuz gersgacha) ga, 2) yulduzning rangini va yorug’ligini o’zgarishiga (bu yulduz tasvirini 2000 gs chastotagacha pirpirashi natijasida ro’y beradi) 3) vaqt bo’yicha yulduz tasviri diametrini kattalashib va kichrayib turishiga sababchi bo’ladi.

2.3-rasm. Tinch (chapda) va turbulent (o’ngda) atmosfera orqali kuzatilganda yulduz tasviri. Bu ta’sirlar natijasida yulduz tasvirining diametri uning difraksion tasvirnikidan o’nlab marta katta bo’lishi mumkin. Birinchi va ikkinchi ta’sir Yer atmosferasining yuqori (6-8 km) qatlamlarida ro’y bersa, uchinchisi - teleskop ichida yoki uni o’rab turuvchi gumbaz atrofidagi turbulent oqimlari ta’sirida hosil bo’ladi. U ayniqsa kichik telesqoplarda yaqqol ko’rinadi. Katta ob’ektiv bunday ta’sirlarni yig’adi va uning fokal tekisligida yulduzning tasviri yorug’ligi kam o’zgaradi. Pirpirashlar va tebranishlar ta’sirida katta ekspozisiya vaqti bilan olingan yulduz tasviri anchagina kattalashadi va u turbulent tasvir deb ataladi. Turbulent tasvirning diametri yoritqichning zenit masofasi ortishi bilan kattalasha boradi. Bir soat ekspozisiya bilan olingan yulduzlar tasvirining diametri difraksion tasvirnikidan o’nlab, xatto yuzlab, marta katta bo’lishi mumkin. Turbulent tasvirning katta-kichikligi kuzatish joyi atmosferasining notinchlik yoki turbulentlik darajasiga (joyning astroiqlimiga) bog’liq. Bu ko’rsatgich planetamizning har xil joylarida har xil ekanligi aniqlangan. Shuning uchun teleskop qurishga joy tanlashga to’g’ri keladi. Turbulent tasvir eng kichik joy eng yaxshi hisoblanadi. Masalan, Chilidagi La Silla va Paranal tog’i cho’qqilari yoki Kashqadaryo viloyatining G’uzor tumanidagi Maydanak tog’ cho’qqilari va Gavay hamda Kanar orollaridagi tog’ cho’qqilarida turbulent tasvir eng kichik (  bir yoy

sekundi) ekanligi aniqlangan. Agar yulduz nurining 90  gacha qismi bir burchakiy sekund diametrdagi gardishcha ichiga yig’ilsa, buday holat a’lo hisoblanadi.

Adabiyotlar: 1. Nuritdinov S.N. "Somon yo’li" T. FAN 1989 y. 2. Mursalimova G., Raximov A. "Umumiy astronomiya" T.O’qituvchi, 1976 y. 3. Bakulin P.I., Kononevich E.V., Morzov V. I. "Kurs obshey astronomii" M., Nauka, 1997 g. 4. Klimishin I. A. "Astronomiya nashix dney" M., Nauka, 1990 g. 5. B.G’. Qodirov, I. Sattorov, U.Sh. Begimqulov. "Astrofizikadan kompyuterda laboratoriya ishlari" T.,TDPU nashri, 2002 y. 6. Shklovskiy I. S. "Zvyozdi. Ix rojdenie, jizn i smert". M., Nauka, 1990 g. 7. B.F.Izbosarov, O.R.Ochilov, I.R.Kamolov. «Astronomiyadan ma`lumotnoma». Navoiy. 2005-yil. 8. 12.Yosh matematik qomusiy lug’at. Qomuslar Bosh muharririyati. 1991 yil. 9. I.R.Kamolov, A.Bekbulatova. “Umumiy astronomiyadan testlar to’plami”. 2006 y. 10. Pedagogik ta’lim jurnali . 2007 yil 4-5 sonlar . TDPU.Toshkent. 11. Fizika, matematika va informatika jurnali.2007 yil 5-6 sonlar. Toshkent. 12. M.M.Mamadazimov “Astronomiya” Toshkent, O’qituvchi. 2007 yil. 13. A.R.Sattorov, D.I. Kamolova “Quyosh va uning tabiiy yo’ldoshlari” Buxoro nashriyoti. 2009 yil. 14. A.R.Sattorov “Zamonaviy Quyosh fizikasi” Toshkent. “Sano- standart” nashriyoti, 2011 yil.

O'xshashlar

Radioteleskoplar va ularning asosiy ko’rsatgichlari

Optik aberratsiyalar va ularning tasvirga ta’siri

Asosiy astrofizik tushunchalar

Asosiy fotometrik kattaliklar

Suyuqliklarning asosiy xossalari