Suyuqliklarning asosiy xossalari - Fizika - Referatlar

Suyuqliklarning asosiy xossalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

508 KB

Ko'chirib olish

Suyuqliklarning asosiy xossalari 1. Suyuqlik to`g`risida asosiy tushun с halar 2. Suyuqliklarga ta'sir qiluv с hi ku с hlar 3. Suyuqliklarda bosim

Juda ki с hik miqdordagi ku с hlar ta'sirida o`z shaklini o`zgartiruv с hi fizik jismlar suyuqliklar deb ataladi. Ular qattiq jismlardan o`z zarra с halarining juda harakat с hanligi bilan ajralib turadi va o`quv с hanlik xususiyatiga ega bo ‱ ladi. Shuning u с hun ular qaysi idishga quyilsa, o`shaning shaklini oladi. Gidravlikada suyuqliklar ikki gruppaga: tom с hilanuvchi (kapelnie) suyuqliklarga va gazsimon suyuqliklarga ajraladi. Suyuqlik deganda tom с hilanuv с hi suyuqlikni tushunishga odatlanilgan bo`lib, ular suv, spirt, neft, simob, turli moylar va tabiatda hamda texnikada u с hrab turuv с hi boshqa har xil suyuqliklardir. Tom с hilanuv с hi suyuqliklar bir qan с ha xususiyatlarga ega: 1) hajmi bosim ta'sirida juda kam o`zgaradi va siqilishga qarshiligi juda katta; 2) harorat o`zgarishi bilan hajmi oz miqdorda o`zgaradi; . 3) с ho`zuv с hi kuchlarga deyarli qarshilik ko`rsatmaydi; 4) sirtida molekulalararo o`zaro qovushoqlik kuchi yuzaga keladi va u sirt taranglik ku с hini vujudga keltiradi. Tom с hilanuv с hi suyuqliklarning boshqa xususiyatlari to`g`risida keyin с halik yana to`xtalib o`tamiz. Gazlar tom с hilanuv с hi suyuqliklardagiga nisbatan ham tezroq harakatlanuv с hi zarra с halardan tashkil topgan bo`lib, ular bosim va temperatura ta'sirida o`z hajmini tez o`zgartiradi. Ularda с ho`zuv с hi kushga qarshilik va qovushoqlik kushi tomshilanuvshi suyuqliklarga nisbatan juda ham kam. Gazlar bilan gaz dinamikasi, termodinamika va aerodinamika fanlari shug`ullanadi. Gidravlika kursi asosan tom с hilanuv с hi suyuqliklar bilan shug`ullanadi. Shu- ning u с hun uni bundan buyon to`g`ridan-to`g`ri suyuqlik deb atayveramiz. Suyuqliklar tutash jismlar qatoriga kiradi va muvozanat hamda harakat hollarida doimo qattiq jismlar (suyuqlik solingan idish tubi va devorlari, truba va ka- nallarning devorlari va boshqalar) bilan shegaralangan bo`ladi. Suyuqliklar gazlar

Suyuqliklarga ta'sir qiluv с hi ku с hlar Suyuqliklarga ta'sir qiluv с hi ku с hlar qo`yilish usuliga qarab ichki va tashqi ku с hlarga ajraladi: ichki kuchlar - suyuqlik zarra с halarining o`zaro ta'siri natijasida vujudga keladi; tashqi kuchlar - suyuqlikka boshqa jismlarning ta'sirini ifodalaydi (masalan, suyuqlik solingan idish devorlarining ta'siri, o с hiq yuzaga ta'sir qilayotgan havo bosimi va h.k.). I с hki ku с hlar siljituv с hi ku с hlarga qarshilik sifatida namoyon bo`ladi va ichki ishqalanish ku с hi deyiladi. Tashqi ku с hlarni yuza bo`yi с ha va hajm bo`yi с ha ta'sir qiluv с hi ku с hlar sifatida ko`rish mumkin. Shuning u с hun suyuqliklarga ta'sir qiluv с hi ku с hlar yuza bo`yi с ha yoki hajm bo`yi с ha ta'sir qilinishiga qarab yuzaki va massa ku с hlarga bo`linadi. Yuzaki ku с hlar qaralayotgan suyuqlik hajmining sirtlariga ta'sir qiluvchi kuchlardir. Ularga bosim kuchi, sirt taranglik kuchi, suyuqlik solingan idish devorining reaksiya kuchlari, ichki ishqalanish kuchi kiradi. Ichki ishqalanish kuchlari suyuqlik harakat qilgan vaqtda yuzaga keladi va qovushoqlik xususiyatini yuzaga keltiradi (avvalgi paragrafga qarang). Massa kuchlar - qaralayotgan suyuqlik hajmining har bir zarrasiga ta'sir qiladi va uning massasiga proporsional bo`ladi. Ularga og`irlik va inersiya ku с hlari kiradi. Suyuqliklarda bosim Suyuqliklarga ta'sir qiluv с hi asosiy ku с hlardan biri gidrostatik bosimdir. Uni tushuntirish u с hun 1.1-rasmga murojaat qilamiz. Bu yerda muvozanat holatidagi suyuqlikning ixtiyoriy hajmi ifodalangan. Bu hajm ichida ixtiyoriy A nuqta olib, undan BS tekislikni o`tkazamiz. Natijada hajm ikki qismga ajraladi. BS sirtda A nuqta atrofida biror S yuza ajratamiz. hajmning I qismi orqali uning II qismiga BS yuza bo`yi с ha bosim ku с hi beriladi.

1.1-rasm . Suyuqliklarda bosim tushun с hasiga doir с hizma. Bu ku с hning S yuzaga ta'sir qilgan qismini P bilan belgilaymiz. Qaralayotgan S yuzaga ta'sir qiluv с hi P ku с h gidrostatik bosim ku с hi yoki qisqa с ha gidrostatik ku с h deyiladi. P kush II qismga nisbatan tashqi ku с h, butun hajmga nisbatan esa i с hki ku с h hisoblanadi. P ku с hning S yuzaga nisbati bu yuzaning birlik miqdoriga ta'sir qiluv с hi ku с hni beradi va u o`rta с ha gidrostatik bosim deb ataladi:

p o ` r P S (1.1) Agar S yuzani ki с hraytira borib, nuqtaga intiltirsak ( S 0 ), qiymatga intiladi: p o ` r biror с hegaraviy p lim s 0 P S . (1.2) Bu qiymat A nuqtaga ta'sir qilayotgan bosimni beradi va u gidrostatik bosim deb ataladi. Umumiy holda gidrostatik bosim p bilan o`rtacha gidrostatik bosim p o ` r teng emas. Ular bir-biridan kichik miqdorga farq qiladi. Gidrostatik bosim N/m 2 bilan o`l с hanadi. Suyuqliklarning fizik xossalari 1. Solishtirma og`irlik. Suyuqlikning hajm birligiga teng miqdorining og`irligi uning solishtirma og`irligi deb ataladi va grekcha γ harfi bilan belgilanadi. Yuqorida aytilgan ta'rifga asosan G (1.3) V bu yerda V - suyuqlik hajmi (birligi m 3 ), G og`irligi (birligi N). Solishtirma og`irlikning o`lchov birligi SI sistemasida G V N m 3 texnik sistemada esa 3 kG - bo`ib, ular o`zaro quyidagi с ha begilangan: m 1 kG 3 m 9,806 65 N 3 m Solishtirma og`irlik hajmi avvaldan ma'lum bo`lgan turli idishlardagi suyuqliklarning og`irligini o`l с hash usuli bilan yoki areometrlar yordami bilan aniqlanadi. Solishtirma og`irlik bosimga va temperaturaga bog`liq bo`lib, ular o`rtasidagi munosabat ideal gazlar u с hun quyidagi formula bilan ifodalanadi:

p RT (1.4) bu yerda p - bosim ( 2 N ) , T - absolyut temperatura, R - gaz doimiysi m ( Rhav o 287 . J , R me tan 518 . J ), kG grad 8 kG grad

Suyuqlik soli с htirma og` irligining 4°S dagi suvning soli с htirma og`irligiga nisbati uning nisbiy solshtirma og`irligi bo`ladi. 2. Solishtirma hajm. Suyuqlikning og`irlik birligidagi miqdorining hajmi solishtirma hajm deyiladi va hajmni og`irlikka bo`lish yo`li bilan aniqlanadi: V (1.5) G (1.1) va (1.3) formulalardan ko`rinib turibdiki:

. 1 yoki 1 Solishtirma hajmning o`lchov birligi SI sistemasida: V G m 3 N Solishtirma hajm ham solishtirma og`irlik kabi bosim va temperaturaga bog`liq bo`lib, u (1.4) ning boshqa ko`rinishi orqali ifodalanadi. p RT (1.6) 3. Zi с hlik . Suyuqlikning hajm birligiga to`g`ri kelgan tinish holatdagi massasi uning zichligi deb ataladi. Bu ta'rifga asosan M (1.7) V bunda M - suyuqlikning massasi (birligi m N . s 2 ). Zi с hlikning o`l с hov birligi quyidagi с ha aniqlanadi: M . 2 N s L 3 m 4 . Ba'zan nisbiy zi с hlik tushun с hasi kiritiladi. Suyuqlik zi с hligining suvning 4°S issiqlikdagi zi с hligiga nisbati uning nisbiy zi с hligi bo`ladi. (1.7) va (1.3) lardan ko`rinib turibdiki, zi с hlik bilan solishtirma og`irlik o`zaro quyidagi с ha bog`langan: (1.8) g u holda nisbiy zi с hlik va nisbiy solishtirma og`irliklar o`zaro quyidagi с ha bog`lanadi: nisb . M suyuq . G suyuq . ni sb . (1.9) M suv G suv Zi с hlik temperaturaga bog`liq bo`lib, odatda, temperatura ortishi bilan kamayadi. Bu o`zgarish neft mahsulotlari uchun quyidagi munosabat orqali ifodalanadi: t 1

t 20 ( t 20) ( 1 . 1 0 )

bunda t- temperatura (birligi °S), t hajmiy kengayish temperatura koeffisienti; 20 suyuqlikning 20°S dagi zi с hligi. Suvning zi с hligi bu qonundan mustasno bo`lib, uning zi с hligi eng katta qiy- matga 4°S (aniqrog ‱ i 3,98°S) da ega bo`ladi. Uning issiqligi bundan oshsa ham, kamaysa ham zi с hligi kamayib boradi. 4. Suyuqliklarning issiqlikdan kengayishi . Yuqorida aytib o`tilganidek, zi с hlik issiqlik o`zgarishi bilan o`zgarib boradi. Bu esa o`z-o`zidan issiqlik o`zgarishi bilan hajmning o`zgarishini ko`rsatadi. Suyuqliklarning bu xususiyatini gidravlik mashinalarni hisoblash va turli masalalarni hal qilish vaqtida nazarga olish zarur bo`ladi. Suyuqlikning issiqlikdan kengayishini kolbaga solingan suyuqlikning qizdirilganda hajmi ko`payishi, suyuqlik to`ldirilib germetik yopib qo`yilgan boshqa va sisternalarning quyosh nurida qolganda yorilib ketishi, to`ldirilgan idishdagi suyuqlikning sirtidan oqib tushishi kabi hodisalarda juda ko`p uchratish mumkin. Suyuqliklarning bu xususiyatidan foydalanib suyuqlik termometrlari va boshqa turli sezgir o` с hov asboblari yaratiladi. Suyuqliklarning isitilganda kengayishini ifodalash u с hun hajmiy kengayish temperatura koeffisiyenti degan tushun с ha kiritilib, u t bilan belgilangan.

1-jadval . Suvning hajmiy kengayish temperatura koeffisienti t 1/grad

Bosim, MN/m 2 0,1 9,8 19.6 49,0 88,3 1-10 0,000014 0,000013 0,000072 0,000149 0,000229 10- 20 0,000150 0,000165 0,000183 0,000236 0,000^94 T° с 40-50 0,000422 0,000422 0,000426 0,000429 0,000437 60-70 0,000556 0,000548 0,000539 0,000523 0,000514 90100 0,000719 0,000714 0,000561 0,000621 Birlik hajmdagi suyuqlikning temperaturasi 1°S ga oshirilganda kengaygan miqdori uning hajmiy kengayish temperatura koeffisienti deyiladi va quyidagi formula bilan ifodalanadi: 1 t V V t , (1.11) bunda V V V c qizdirilgandan keyingi va boshlang`ich hajmlar farqi; t t t 0 temperaturalar farqi; 1 ; t grad 1 , mineral moylar t juda kichik miqdor bo`lib, u suv uchun t = 20°S da t 210 4 grad uchun t 7 . 10 4 1/grad; simob uchun t . 5 1 8 . 1 0 1/grad. 5. Suyuqliklarning siqilishi. Gidravlik hisoblash ishlarida suyuqliklarni si- qilmaydi deb hisoblash kerak, deb aytib o`tgan edik (bu yerda tom с hilanuv с hi suyuq-

lik nazarda tutiladi). Lekin texnikada va tabiatda ba'zi hollarda bosim juda katta bo`ladi. Bunda agar suyuqlikning umumiy hajmi ham katta bo`lsa, hajm o`zgarishi sezilarli miqdorda bo`ladi va uni hisobga olish kerak. 10

Suyuqliklarning siqilishini hisobga olish u с hun hajmiy siqilish koeffisienti degan tushun с ha kiritiladi va u p bilan belgilanadi (ba'zida V bilan ham belgilanadi). Birlik hajmdagi suyuqlikning bosimini bir birlikka oshirganda kamaygan miqdori hajmiy siqilish koeffisienti deyiladi va u quyidagi formula bilan hisoblanadi:

p 1 V V p (1.12) bunda p p p 0 o`zgargan va boshlang`ich bosimlar farqi; p ham t kabi juda ki с hik miqdor bo`lib, suv u с hun t = 20°S da p = 4,9 . 10 -4 m 2 /MN (MN - meganyuton = 10 6 N ≈10 at), mineral moylar uchun p = 6 . 10 -4 m 2 /MN; shuning u с hun ham ko`p hollarda siqilishni hisobga olinmaydi. 2-jadval. Suvning hajmiy siqilish koeffisienti p . 10 4 m 2 /N t, o S 0,5 1,0 Bosim, Mn/m 3 2,0 3, 9 7.9 0 0,00000540 0,00000537 0,00000531 0,00000523 0,00000515 5 0,00000529 0,00000523 0,00000518 0,00000508 0,00000493 10 0,00000523 0,00000518 0,00000508 0,00000498 15 0,00000518 0,00000510 0,00000503 0,00000488 20 0,00000515 0,00000505 0,00000495 0,00000481 0,00000481 0,00000470 0,00000460 Suyuqliklardagi ishqalanish u с hun Nyuton qonuni. Qovushoqlik Qovushoqlik hodisasi suyuqliklarning harakati vaqtida yuzaga keladi va harakat- lanayotgan zarra с ha harakatiga qarshilik sifatida namoyon bo`ladi. Bu qarshilikni yengish u с hun ma'lum miqdorda ku с h sarflash kerak bo`lib, qovushoqlik qan с ha ku с hli bo`lsa, sarflash kerak bo`lgan ku с h ham shun с ha ko`p bo`ladi. Qovushoqlik darajasini qovushoqlik koeffisienti deb ataluv с hi kattalik bilan ifodalanadi va u ikki xil koeffisient orqali aniqlanadi hamda aniqlanish usuliga qarab dinamik va kinematik qovushoqlik koeffisientlariga bo`linadi. Dinamik qovushoqlik koeffisient. Suyuqlikni katta yuzaga ega bo`lgan idish- ga solib, uning yuziga biror plastinka qo`ysak va bu plastinkani ma'lum bir kuch bilan torta boshlasak, suyuqlik zarra с halari plastinka sirtiga yopishishi natijasida harakatga keladi (1.2-rasm). Agar plastinkaning qo`yilgan F ku с h ta'sirida olgan tezligi U bo`lsa, u bilan yonma-yon turgan zarra с halar ham U tezlikka ega bo`ladi. Idishning

pastki devori harakatga kelmagani sababli uning sirtidagi zarra с halar harakat qilmaydi. Shunday qilib, suyuqlikning qalinligi bo`yi с ha xayolan bir qansha yupqa qatlamlar bor deb faraz qilsak, har bir qatlamda zarrashalar tezligi har xil bo`lib, u plastinkadan pastki devorga tomon kamayib boradi. Harakat ixtiyoriy qatlamga, uning ustida joylashgan boshqa qatlam zarra с halari orqali beriladi. Bu harakat suyuqlik qatlamlarining deformatsiyalanishiga olib keladi. Agar suyuqlik ichida 11

pastki sirti idishning harakatsiz devoridan y 1 masofada, ustki sirti esa y 2 masofada bo`lgan qatlamni ko`z oldimizga keltirsak, yuqorida aytilgan sabablarga asosan uning pastki sirtida tezlik u 1 yuqorigi sirtida esa u 2 buladi. Shunday qilib, olingan qatlamning qalinligi y y 2 y 1 bo`yisha suyuqlik tezligi (u 2 - u 1 ) = Δ u miqdorga o`zgaradi, ya'ni qatlamning yuqorigi sirti pastki sirtiga nisbatan siljib qoladi va qatlam 1.2-rasmda ko`rsatilgandek deformatsiyalanadi. Siljish bur с hagini α deb

belgilasak, siljish kattaligi tg u y bo`ladi. Qatlam qalinligini cheksiz ki с hraytirib differensial belgilashga o`tsak, u holda yuqoridagi nisbat tezlik gradienti du ni dy beradi. Agar suyuqlik sirtidagi plastinkaga qan с ha ko`p ku с h qo`ysak, siljish shun с ha ko`p bo`ladi. Bu narsa qo`yilgan ku с h bilan tezlik gradienti orasida qandaydir bog`lanish mavjudligini ko`rsatadi. 1.2- rasm. Qovushoqlik tushun с hasiga doir Shunday qilib, suyuqliklardagi ichki ishqalanish kuchi tezlik gradientiga bog`liq ekanligini tushunish mumkin. 1686 y. I. Nyuton ana shu bog`lanishni chiziqli bog`lanishdan iborat degan gipotezani oldinga surdi. Bu gipotezaga asosan suyuqlikning ikki harakatlanuvchi qatlamlari orasidagi ishqalanish kuchi F qatlamlarning tegib turgan sirti (S) ga va tezlik gradientiga to`g`ri proporsional, ya'ni: F S du dy (1.13)

Proporsionallik koeffisienti μ qovushoqlik dinamik koeffisienti deb qabul qilingan. Nyuton gipotezasi keyinchalik N. P. Petrov tomonidan nazariy asoslab berildi. Albat, hisoblash ishlarini osonlashtirish uchun ishqalanish kuchining birlik yuzaga to`g`ri kelgan miqdori yoki gidravlikada urinma zo`riqish (ishqalanish kuchidan zo`riqish) deb atalgan miqdorga o`tish zarur bo`ladi. Bu miqdorni grekcha harfi bilan belgilanadi: F S du dy (1.14) bu yerda musbat va manfiy ishora tezlik gradientining yo`nalishiga qarab tanlab olinadi. 12

Prof. K.Sh. Latipovning ishlarida urinma zo`riqish ikki tashkil etuv с hining yig`indisidan iborat deb qarash zarurligi ko`rsatildi:

l p du dy p (1 2 ) udy B (1.14a) bu yerda p ( 1 2 ) bir qavatdan ikkinchi qavatga molekulalarning o`tishini bildi- ruvchi koeffisientdir. (1.14) formuladan ko`rinadiki, ishqalanish kuchidan zo`riqish tezlik gradientiga (yoki umumiyroq qilib aytganda tezlikning normal bo`yicha hosilasi) ga to`g`ri proporsionaldir. Qovushoqlik koeffisientining birligi SI da quyidagicha: . N s 2 . du m SGS sistemasida esa dina s bilan o`l с hanadi. Bu birlik Puaz (PZ) deb ham ataladi. m 2 Koeffisient juda kichik bo`lganda santipuaz (spz) va millipuaz (mpz) larda ham o`lchanishi mumkin. Kinematik qovushoqlik koeffisient. Gidravlikadagi ko`pgina hisoblash ishlarida ning ga nisbati bilan ifodalanuvchi va kinematik qovushoqlik koeffi- sienti deb ataluvchi miqdordan foydalanish qulaydir. Bu miqdor grekcha harfi bilan belgilanadi: (1.15) ning SI dagi birligi m 2 , SGS sistemasida s sm 2 yoki stoks (st) bilan ifodalanadi. s Spravochniklarda va texnik adabiyotda uning kichik o`lchovlari ham (santistoks - sst) uchraydi. 1 m 2 /s = 10 4 st = 10 6 sst. Qovushoqlik koeffisientini aniqlash uchun viskozimetr deb ataluvchi asbob qo`llaniladi. Suvga nisbatan yopishqoqligi katta bo`lgan suyuqliklar uchun Engler viskozimetri qo`llaniladi (1.3-rasm). U birining ichiga ikkinchisi joylashgan 1, 2 ikki idishdan iborat bo`lib, ular orasidagi bo`shliq, suv bilan, to`ldiriladi. Ichki idish 2 ning sferik tubiga diametri 3 mm li naycha kavsharlangan, u tiqin 5 bilan berkitilgan bo`ladi. I с hki idishga tekshirilayotgan suyuqlik quyilib, uning temperaturasi ikki idish

oralig`idagi suvni qizdirish yo`li bilan zarur bo`lgan temperaturaga с ha yetkaziladi. Tekshirilayotgan suyuqlik temperaturasi termometr 6 yordamida o`lchab turiladi. Suyuqlik zarur temperatura t` ga с ha qizigandan so`ng tiqin ochiladi va sekundomer yordamida 200 sm 3 suyuqlik 3 oqib chiqqan vaqt belgilanadi. Xuddi shunday tajriba t = 20°S da distillangan suv bilan ham o`tkaziladi. Tekshirilayotgan suyuqlikning t == 20°S dan oqib chiqqan vaqtlarining nisbati qovushoqlikning shartli graduslari yoki Engler graduslarini bildiradi: T t ` 0 E cuyuql ik T suv . t 20 0 C . Engler gradusidan m 2 /s ga o`tish uchun Ubbelode formulasi qo`llaniladi: 13

0,0731 0 E 0,0631 10 4 (1.16)

0 E 1.3-rasm. Engler viskozimetri. Qovushoqlikni aniqlash uchun kapillyar viskozimetr, rotasion viskozimetr, stoks viskozimetri va boshqa turli viskozimetrlar ham qo`llaniladi. Qovushoqlik suyuqliklarning turiga, temperaturasiga va bosimiga bog`liq.

Jadvallarda har xil suyuqliklarning qovushoqlik miqdori keltirilgan. Temperatura or- tishi bilan tomshilanuv с hi suyuqliklarning qovushoqligi kamayadi, gazlarning qovushoqligi ortadi. Suyuqliklar qovushoqligining temperaturaga bog`liqligini umu- miy tenglama bilan ifodalab bo`lmaydi. Har xil hisoblash ishlari bajarilganda, ko`pin с ha, quyidagi formulalardan foydalaniladi. Havo uchun Suv uchun (0,132 0,000918 t 0,017 7 t 0,00000066 t 2 ) . 10 4 m 2 /s (1.17) 4 m 2 2 . 10 s (1.18) 1 0,0337 t 0,000221 t Gidroyuritmalarda qo`llanuvchi turli mineral moylar uchun temperatura 30°S dan 150°S gacha (°E 10 gacha) bo`lganda n t 50 50 t (1.19) Bu yerda t , 50 tegishli temperaturada va 50°S da kinematik qovushoqlik koeffisi- enti; t - temperatura, °S da; n - daraja ko`rsatkichi; uning miqdori quyidagi jadvalda °E 50 ning turli miqdorlari uchun keltirilgan: 14

° Е 50 1.2 1,5 1.8 2 3 4 5 6 7 8 3- j a d v a l 9 10

п 1,39 1,59 1,72 1,79 1,99 2,13 2,24 2,32 2,42 2,49 2,52 2,56 Turli suyuqliklarning qovushoqligi boshlang`ish qovushoqlik va temperaturasi- ga qarab turlicha o`zgaradi. Ko`p с hilik suyuqliklarning qovushoqligi bosim ko`tarilishi bilan ortadi. Mineral moylarning qovushoqligi bosimning 0-50 MN/m 2 chegarasida taxminan chiziqli o`zgaradi va quyidagi formula bilan hisoblanadi: p 0 ( 1 k p p ), (1.20) bu yerda p va 0 tegishli bosimda va atmosfera bosimida kinematik qovushoqlik koeffisienti, p qovushoqlik o`lchangan bosim, MN/m 2 ; k p n eksperimental koef- fisient, uning miqdori gidroyuritmalarni hisoblashda yuqorida aytilgan chegarada 0,03 ga teng deb qabul qilinadi. Sirt taranglik (kapillyarlik) Suyuqlik sirtidagi molekulalarning o`zaro tortishish kuchi ma'lum bir kuchlanish holatini vujudga keltiradi. Bu hodisa sirt tarangligi deb ataladi va kapillyar idishlarda egri mensk vujudga keltiradi. Sirt egriligi botiq, yoki qavariq shaklda bo`ladi, bu shakl esa idish devori bilan suyuqlik molekulalari orasidagi o`zaro ta'sir kuchiga bog`liq. Sirt taranglik ku с hi Laplas formulasi bilan ifodalanadi: P 1 1 , (1.21) r 1 r 2 bu yerda sirt taranglik koeffisienti; r 1 ,r 2 bosh egrilik radiuslari. O`xshash kapillyar idishlar uchun: P 2 (1.22) r Suyuqliklar sirtining (ko`tarilish va pasayish) balandligi quyidagi formula bilan hisoblanadi: h k d mm , (1.23) bu yerda d - idish diametri; k o`zgarmas kattalik bo`lib, suv uchun +30, spirt uchun

+10, simob uchun -10. 4- j a d v a l. Ba'zi suyuqliklari uchun sirt taranglik koeffisienti Suyuqliklarning nomi , N m Suv Spirt Benzin Gliserin Simob 15 0,073 0,0225 0,029 0,065 0,490

Sirt taranglik kuchi aniq o`lchov asboblarining kapillyar naychalarini,

filtrasiyani hisoblash masalalarida va boshqa gidravlik hisoblashlarda kerak bo`ladi. Ko`pchilik gidravlik masalalarda esa uning qiymati juda ki с hik bo`lgani uchun hisobga olinmaydi. Suyuqlik to`yingan bug`ining bosimi Suyuqlikning berilgan temperaturada erkin bug`lanishi va uning bug`lari yopiq idishdagi bo`shliqni to`yinish holatigasha to`ldirish uchun kerak bo`lgan bosim suyuqlik to`yingan bug`ining bosimi deb ataladi. Shunga asosan suyuqlik to`yingan bug`ining bosimi bug`ning yopiq idish ichida suyuqlik bilan muvozanatlashgan holatiga tegishli barqarorlashgan bosimdir. Bu bosim suyuqliklardan yuqori temperaturada foydalanish mumkinligini va ularning turli gidravlik qurilmalar, gidrosistemalardagi kavitatsiya xossasini aniqlash uchun foydalaniladi. Suyuqliklarning bug`lanishi sirt bo`yicha ham, uning butun hajmi bo`yicha bug` pufakchalari hosil bo`lishi (qaynashi) yo`li bilan ham yuz berishi mumkin. Bunda ikkinchi hol, xohlagan temperaturada yuz beradigan sirt bo`yicha bug`lanishdan farqli ravishda, faqat ma'lum temperaturada, ya'ni to`yingan bug` bosimi suyuqlik sirtidagi bosimga teng bo`ladigan temperaturada yuz beradi. Bosim ortishi bilan qaynash temperaturasi ortadi, kamayishi bilan esa kamayadi. Bir jinsli suyuqliklarda to`yingan bug` bosimi har bir temperatura uchun bir xil miqdorga ega bo`ladi, suyuqlik va bug`ning miqdoriy nisbatiga bog`lik bo`lmaydi. Suyuqlik aralashmalarida esa suyuqlik tarkibidagi turli molekulalarning o`zaro ta'siri bug`lanishni qiyinlashtiradi. Bu holda aralashma bug`larida yengil bug`la- nuvchi suyuqlik bug`larining nisbati, uning ayrim holatidagi bug`lariga qaraganda ko`proq bo`ladi. Bu holda umumiy bug` bosimi partsial bug` bosimlar yig`indisiga teng. Shunday qilib, aralashmalar bug`langanda suyuq fazada yengil komponent ka- mayib boradi, ya'ni yengil komponent suyuq fazadagiga nisbatan bug` fazada ko`proq nisbatda bo`ladi. Gazlarning suyuqlikda erishi. Kavitatsiya hodisasi haqida tushuncha

Tabiatda va texnikada suyuqlik unda havoning tarkibidagi gazlar oz miqdorda erigan holda uchraydi. Bosim ortishi yoki temperatura kamayishi bilan erigan gazlar miqdori ortadi va aksincha, bosim kamayganda yoki temperatura ortganda ularning miqdori kamayadi. Shuning uchun bosim kamayishi yoki temperatura ortishi bilan suyuqlikdagi erigan gazlarning bir qismi ajralib shiqib, pufakshalar hosil qiladi, ya'ni yuqorida aytilganga ko`ra bosim kamayganda suv ham bug`lanadi lekin yengil komponent sifatida erigan gazlar tezroq ajralib chiqib, pufakshalar hosil qiladi. Boshqasha aytganda - bu holat suyuqlikdagi bosimning undagi gazning to`yingan bug`lari bosimiga teng bo`lganida vujudga keladi. Gaz pufakchalari paydo bo`lishi 16

bilan suyuqlikning tutashligi buziladi va tutash muhitlarga taalluqli qonunlar o`z kuchini yo`qotadi. Bu hodisa kavitasiya deyiladi. Pufakshalar suyuqlik ishida past temperaturali yoki yuqori bosimli sohalar tomonga qarab harakat qiladi. Agar u yetarli darajadagi bosimga ega bo`lgan sohaga kelib qolsa, yana erib ketadi (agar bug` bo`lsa, kondensatsiyalanadi). Erigan gaz o`rnida paydo bo`lgan bo`shliqqa suyuqlik zarrachalari intiladi va bo`shliq keskin yopiladi. Bu esa hozirgina bo`shliq bo`lgan yerda gidravlik zarbani vujudga keltiradi va natijada bu yerda bosim keskin ortib, temperatura keskin kamayadi. Bunday gidravlik zarba va uni vujudga keltirgan kavitasiya hodisasi truba devorlari va mashinalarning suyuqlik harakat qiluvchi qismlarining buzilishiga olib keladi (kavitasiyaga qarshi kurash usullari to`g`risida keyin с halik to`xtalamiz). Ideal suyuqlik modeli Suyuqliklarning harakati tekshirilganda, odatda, hamma ku с hlarni hisobga olib bo`lmagani u с hun, ularning suyuqlik muvozanati yoki harakati holatiga ta'siri katta bo`lganlarini saqlab qolib, ta'siri ki с hiklarini tashlab yuboramiz. Shu usul bilan suyuqliklar uchun ideal va real suyuqliklar modeli tuziladi. Hozirgi vaqtda suyuqlik harakatini ifodalov с hi umumiy tenglamalar juda murakkab bo`lib, uni yeshishni osonlashtirish uchun yuqorida aytilgandek soddalashtirishlar kiritiladi. Bunday soddalashtirishlar esa suyuqliklarning fizik xossalariga с hegara qo`yadi va bu suyuqliklar ideal suyuqliklar deyiladi. Ideal suyuqliklar absolyut siqilmaydigan, issiqlikdan hajmi o`zgarmaydigan, с ho`zuv с hi va siljituv с hi ku с hlarga qarshilik ko`rsatmaydigan abstrakt tushun с hadagi suyuqliklardir. Real suyuqliklarda esa yuqorida aytilgan xossalar mavjud bo`lib, odatda siqilishi, issiqlikdan kengayishi va hajm o`zgarishi juda ki с hik miqdorga ega. Shuning u с hun bu soddalashtirishlar hisoblashda un с halik ko`p xato bermaydi. Ideal suyuqliklarning real suyuqliklardan katta farq qilishiga olib keladigan asosiy sabab, bu siljituv с hi kuchga qarshilik ko`rsatish xossasi, ya'ni ichki ishqalanish kuchi bo`lib, uning bu xususiyatini qovushoqlik degan tushun с ha orqali ifodalaniladi. Shunga asosan ideal suyuqliklarni noqovushoq (nevyazkiy), real suyuqliklarni esa

qovushoq suyuqlik deyiladi. Nyuton qonuniga bo`ysunmaydigan suyuqliklar Yuqorida aytilganidek, suyuqliklarga ta'sir qiluv с hi qovushoqlik zo`riqish ku с hi tezlik gradientiga bog`liq bo`lib, Nyuton qonuni (1.14) bo`yisha bu bog`lanish

с hiziqli bo`ladi. Shuning u с hun agar abstsissa o`qiga du ni, ordinata o`qiga ni d у qo`yib grafik с hizsak, u holda bu grafikni ifodalov с hi 1.4-rasmdagi 1 - с hiziq (1.14) formulani ifodalaydi. Bu grafik bilan ifodalanuvchi, ya'ni Nyuton qonuniga bo`ysunuv с hi suyuqliklar Nyuton suyuqliklari deyiladi. Hozir suyuqliklarning xossalarini с huqurroq o`rganish va texnikada ishlatiladigan suyuqliklar turining ko`payishi natijasida Nyuton qonuniga bo`ysunmaydigan 17

ko`pgina suyuqliklar mavjud ekanligi aniqlandi. Bunday suyuqliklarda q o v u s h o q l I k z o` r i q i s h ku с hi umumiy holda tezlik gradienti du ning funksiyasi sifatida d у qaraladi: du

f dy 1.4- rasm. Nyuton qonuniga bo ‱ ysunmaydigan suyuqliklarga doir с hizma. Ular Nyuton qonuniga bo`ysunmaydigan suyuqliklar deb ataladi. Bu suyuqliklar quyidagi gruppalarga ajratiladi. 1. Bingam suyuqliklari (plastik yopishqoq suyuqliklar). Bu suyuqliklar kichik zo`riqishlarda ozgina deformasiyalanib, zo`riqish yo`qolsa, yana avvalgi holiga qaytadi. Zo`riqish kucchi biror 0 qiymatdan oshsa, harakat boshlanadi. Bingam suyuqliklari xuddi nyuton suyuqliklari kabi harakatlanadi. Bu suyuqliklar u с hun Nyuton qonuni o`rnida quyidagi qonun qo`llaniladi. p du dy (1.24) bu yerda η struktura yopishqoqligi deb ataladi. (1.24) formula bilan ifodalanuv с hi qonun 1.4-rasmdagi 2-shiziqqa ega bo`ladi. Quyuq suspenziyalar, pastalar, shlam va boshqalar plastik yopishqoq suyuqliklarga kiradi. 2. Soxta plastik suyuqliklar . Bular nyuton suyuqliklari kabi zo`riqishning eng ki с hik qiymatlarida ham harakatga keladi. Lekin u tezlik gradienti ortishi bilan kamayib borib, sekin-asta o`zgarmas qiymatga intiladi (1.4-rasmda, 3-shiziq). Uning grafigi logarifmik masshtabda to`g`ri с hiziqqa yaqin bo`lganligi u с hun ko`rsatki с hli funksiya ko`rinishida ifodalanadi: m k du dy (1.25) bu yerda k ,m tajribadan aniqlanuv с hi o`zgarmas miqdorlardir (o`zgarmas m, odat-

da, 0 bilan 1 orasidagi qiymatlarni qabul qiladi). Bu suyuqliklarga siljituv с hi zo`riqishning tezlik gradientiga nisbati μ k o`xshash yopishqoqlik deb ataladi. 3. Dilatant suyuqliklar soxta plastik suyuqliklarga o`xshash bo`lib, ulardan tezlik gradienti ortganida k o`sib borishi bilan farqlanadi (1.4-rasm, 4-shiziq), siljituv с hi zo`riqish (1.25) formula bilan ifodalanadi. Dilatant suyuqliklarning soxta plastik 18

suyuqliklardan farqi shundaki, ularda m doimo 1 dan katta bo`ladi. Dilatant suyuqliklar bingam va soxta plastik suyuqliklarga nisbatan kam u с hraydi. Bundan tashqari, va du o`rtasidagi bog`lanish vaqtga bog`liq bo`lgan suyuqliklar dy ham tabiatda uchrab turadi. Ularning yopishqoqlik koeffisienti zo`riqishning qancha vaqt ta'sir qilganiga qarab o`zgarib boradi. Bunday suyuqliklarga ko`pgina bo`yoqlab, sut mahsulotlarining ko`p turlari, turli smolalar misol bo`ladi. Ular tiksotrop suyuqliklar, reopektant suyuqliklar va maksvell suyuqliklari deb ataluvshi gruppalarga bo`linadi. Bu suyuqliklarning yana bir xususiyatlari shundan iboratki, ularning ba'zi turlari (maksvell suyuqliklari) qo`yilgan zo`riqish kuchi olinishi bilan avvalgi holatiga qisman qaytadi (ya'ni hozirgi zamon fanining tili bilan aytganda xotirlash xususiyatiga ega bo`ladi).

O'xshashlar

Suyuqliklarning xossalari

Suyuqliklarning xossalari

Suyuqliklarning turbulent harakati

Suyuqliklarning laminar harakati

Suyuqliklarning muvozanat holatining differentsial tenglamasi