Suyuqliklarning turbulent harakati - Fizika - Referatlar

Suyuqliklarning turbulent harakati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

764 KB

Ko'chirib olish

Suyuqliklarning turbulent harakati Reja: 1. Suyuqlik trubulent harakatining xususiyatlari 2. Tezlik va bosim pulsasiyalari 3. Tenglashtirilgan tengsizliklarning kesim bo`yi с ha taqsimlanishi 4. Turbulent harakatda urinma zo`riqish 5. Trubalarda bosimning kamayishi 6. Darsi formulasi va uzunlik bo`yi с ha ishqalanishga yo`qotish koeffisiyenti 7. (Darsi koeffisiyenti)

Turbulent harakatda suyuqlikning har bir zarra с hasi juda ham murakkab egri с hiziqli trayektoriya bo`yi с ha harakat qiladi va har qanday ikki zarra с haning trayektoriyalari bir-biriga o`xshamaydi. Buni ko`z oldimizga keltirish u с hun biror A nuqtadan ketma- ket o`tayotgan zarra с halarning B nuqtaga (6.1-rasm) qanday trayektoriya bo`yi с ha yetib kelishini ko`z oldimizga keltiraylik. Laminar harakat vaqtida A nuqtadan с hiqqan I zarra с ha biror silliq egri с hiziq bo`yi с ha B nuqtaga kelsa, II zarra с ha ham, III zarra с ha ham va ulardan keyin keladigan bar с ha zarra с halar ham huddi shu egri с hiziq bo`yi с ha harakat qiladi. Turbulent harakat vaqtida esa A nuqtadan с hiqqan birin с hi zarra с ha murrakkab egri-bugri с hiziq bo`yi с ha B nuqtaga keladi. Ikkin с hi zarra с ha esa birin с hi zarra с haning traektoriyasidan tamomila boshqa с ha bo`lgan ikkin с hi egri-bugri с hiziq bo`yi с ha keladi. Shunda ham u birin с hi zarra с ha kelgan B nuqtaning aniq o`ziga kelmay, uning atrofidagi biror boshqa nuqtaga kelishi mumkin. U с hin с hi zarra с ha esa birin с hi zarrashaning ham, ikkin с hi zarra с haning ham traektoriyasiga o`xshamagan u с hin с hi egri-bugri с hiziq bo`yi с ha kelib, avvalgi zarra с halar kelgan nuqtaning birortasiga ham kelmay, B nuqta atrofidagi boshqa bir nuqtaga keladi. Bu hodisa A nuqtadan o`tayotgan bar с ha zarra с halarga tegishlidir. Shunday qilib, turbulent harakat qilayotgan suyuqlik zarra с halarning harakatini biror formula bilan ifodalash

g`oyatda mushkul ishdir. Lekin hamma zarra с halar bir tarafga A nuqtadan B nuqta tarafiga harakat qiiladi. Shunga asosan bir qarashda betartib harakat qilayotgandek ko`ringan zarra с halar harakatida qandaydir umumiylikni aniqlash mumkin. Hatto bu umumiylikni faqatgina sifat o`xshashligi ko`rinishda emas, balki miqdor o`xshashligi ko`rinishida ham ifodalash mumkin. Ana shu o`xshashliklar asosida turbulent harakatning qonuniyatlarini yuzaga keltirib с hiqariladi. Tezlik va bosim pulsasiyalari Turbulent harakat qilayotgan suyuqlik biror nuqtadagi tezligining koordinata o`qlaridagi proeksiyalarini tekshiramiz. Misol ushun tezlikning oqim yo`nalishidagi proyeksiyasi u x bo`lsin. U holda u x ning miqdori vaqt davomida ortib va kamayib boradi. Bu o`zgarishni grafik ko`rinishda ifodalasak, u 6.2-rasmda tasvirlangan grafika o`xshaydi va tezlik u x proyeksiyasining pulsasiyasi deb ataladi. Tezlikning boshqa o`qlaridagi proyeksiyalari ( u y ,u z ) u с hun ham xuddi shunday pulsasiya grafiklari tuzish mumkin. Shunday qilib, tezlik pulsasiyasi uning biror yo`nalishdagi proyeksiyasining vaqt davomida ortib va kamayib borish hodisasidan iborat. Uni tajribada tezlikni o`l с hov с hi asboblar yordamida (masalan, Pito trubkasidagi suyuqlik sathining o`zgarishini) kuzatish mumkin. Oqayotgan suvda suv o`tlari novdalarining to`xtovsiz tebranma harakat qilishni ham bizga pulsasiya

6.2-rasm . Tezlik pulsasiyasiga doir с hizma. hodisasini ko`rsatadi. Tezlikning oniy miqdori doimo o`zgarib turgani u с hun gidro- dinamikada tenglashtirilgan tezlik tushun с hasi kiritladi va u an с ha uzoq vaqt i с hida tezlik qabul qilgan qiymatlarning o`rta с hasi bo`ladi. Tenglashtirilgan tezlik tushun с hasini ko`z oldimizga keltirish u с hun 1.54-rasmdan foydalanamiz. Grafikda tezlikning o`zgarishni to`liq xarakterlash u с hun yetarli bo`lgan t 1 vaqt intervalini olamiz va grafikda vaqt o`qiga paralel qilib, shunday AB с hiziq o`tkazamizki, hosil bo`lagi ABSD to`rtbur с hakning yuzi SABSD pulsasiya grafigining t 1 oraliqdagi bo`lagi bilan DS с hizig`i orasidagi yuza SA'B'S`D ` ga teng bo`lsin. U holda ABSD to`rtbur с hakning balandligi tenglashtirilgan tezlikka teng bo`ladi va u x bilan belgilanadi. Yuqorida aytib o`tilganlar turbulent harakatining beqaror harakat ekanligini ko`rsatadi. Agar biz pulsasiya grafigida t 1 interval davomida yetarli darajada uzun t 2 interval olsak va bu interval tenglashtirilgan tezlikni tops а k t 2 davomida avvalgidek u с hin с hi interval olib yana tenglashtirilgan tezlikni topsak va bu ishni davom ettirib borsakda, bar с ha intervallar u с hun olingan tenglashtirilgan tezliklar teng bo`lsa, bunday harakat turbulent harakat u сс hun barqaror harakat bo`ladi. Oqayotgan suyuqlikda biror elementar yuza ds olib, shu yuzadan vaqt i с hida oqib o`tgan suyuqlikning hajmi dV ni aniqlasak, bar1aror harakat vaqtidagi tenglashtirilgan tezlik quyidagi с ha aniqlanadi.

u dV tdS (6.1.) 6.2-rasmdan ko`rinib turibdiki, tenglashtirilgan o`rtasha tezlik oniy tezlikdan farq qilib, bu farqni hisoblaganda quyidagisha ifodalanadi. ` u x u x u x (6.2.) Oniy va tenglashtirilgan tezliklar orasidagi farqlar manfiy yoki musbat bo`lishi mum- kin va tezlik pulsasiyasi deb ataladi. Ko`rinib turibdiki, tezlik pulsasiyalarining yetarli katta t 1 intervaldagi yig`indisi yoki integrali nolga teng bo`lar ekan. t u x ` t 0 yoki 0 ` u x dt 0 Endi suyuqlikning oqimiga ko`ndalang yo`nalishdagi tezliklarni tekshirsak, bu tezliklar bilan oqimning bir tomoniga qan с ha suyuqlik harakat qilsa, ikkin с hi tomoniga ham shun с ha suyuqlik harakat qiladi. Natijada suyuqlikning tenglash- tirilgan tezlikning yo`nalishi doimo oqim yo`nalishiga mos kelar ekan. Shuning u с hun turbulent harakat u с hun Bernuli tenglamasini yozar ekanmiz, bu tenglamadagi o`rta с ha tezlik tenglashtirilgan tezlikning o`rta с ha qiymatini bildiradi. Tezlik miqdori doimo o`zgarib turgani sababli bosim ham o`zgarib turadi yoki boshqa с ha aytganda bosim ham pulsasiyaga ega bo`ladi. Xuddi tezlikka o`xshab, bosim p u с hun ham tenglashtirilgan bosim tushun с hasini kiritish mumkin. Tenglashtirilgan tengsizliklarning kesim bo`yi с ha taqsimlanishi O. Reynolds (1895) va J. Bussenesk (1897) turublent oqimini zarra с halarining tezliklari va bosimlari tenglashtirilgan tezliklar va bosimlar bilan almashtirilgan shartli oqim bilan almashtirishni taklif qiladilar. Bunday shartli oqim t englashtirilgan oqim yoki turbulent oqimning Reynolds modeli deb ataladi.Tabiiyki, bunday oqimni tekshirishda tezlik pulsasiyalarini hisobga olmaymiz. Beqaror harakat vaqtida Reynolds modeliga ko`ra u lar vaqt bo`yi с ha o`zgarib boradi, barqaror harakat vaqtida esa ular vaqtga bog`liq emas. Shunday qilib, tekshirilayotgan trubulent oqim u с hun Renolds modeli bo`yi с ha hisoblash ishlarida u va p lardan foydalanamiz. Turbulent oqimiga Bernulli tenglamasini qo`llaganimizda tezlik va bosimlar deganda

tenglashtirilgan tezlik va bosimlarni tushunamiz, yozuvda esa soddalashtirish u с hun с hiziqlarni tushirib qoldiramiz. L. Prandtlning va boshqa olimlarning tekshirishlari shuni ko`rsatdiki, turbulent harakat vaqtida oqimning asosiy qismi uning yadrosi,

ya'ni markaziy qismini tashkil qiladi. Yadroda suyuqlik turbulent harakat qilib, uning tezliklari yadro kesimi bo`yi с ha deyarli bir xil bo`ladi va markazdan truba devoriga yaqinlashgan sari bir oz kamayib boradi. Devor yonidagi suyuqlik zarra с halari esa (devorning mavjudligi oqimga ko`ndalang harakatga yo`l qo`ymagani u сс hun) devor bo`yi с ha harakat qilib, uning trayektoriyasi sezilarsiz tebranishga ega bo`ladi. Shuning ushun devor yonidagi zarrashalar laminar harakat qiladi. Ana shu laminar harakat qilayotgan zarra с halar yupqa qavat i с hida bo`lib, uni laminar qavat deb ataladi. Laminar qavat bilan yadro o`rtasida yana bir yupqa qavat bo`lib, uni o`rta qavat deb ataladi. Bu qavatda suyuqlik turbulent harakat qiladi. Juda katta aniqlik va e'tibor bilan o`tkazilgan tajribalar laminar qavatning qalinligini aniqlashga imkon beradi. Uning qalinligi millimetrning bo`laklariga teng bo`lib, Reynolds soniga bog`liq va uning ortishi bilan laminar qavatning qalanligi kamayadi. Shunday qilib, turbulent harakatdagi tenglashtirilgan tezlikning taqsimlanishi (6.3-rasm), laminar haratdagi tezlikning taqsimlanishidan tamomila farq qiladi va u yadroda deyarli o`zgarmagan holda truba devori yaqinida juda tez kamayadi va devor ustida nolga teng bo`lib qoladi, ya'ni tenglashtirilgan tezlik asosan laminar va o`rta с ha qavatlarda o`zgaradi. Buni ko`z oldimizga keltirish u с hun 6.3- rasmda silindrik trubada turbulent oqim u с hun (tutash с hiziq) va laminar oqim u с hun (punktir с hiziq) tezlik с hizig`i keltirilgan. Hozirgi zamon gidrovlikasida tezlikning kesim bo`yi с ha taqsimlanish qonuni nazariya va tajribalar natijasida quyidagi с ha ifodalanadi:

n u max u 0 u * ln R R r (6.3.) * 6.3-rasm.Turbulent harakatda laminar qavat va yadro. bu yerda 0 -truba devoridagi urinma zo`riqish; - tajribadan aniqlangan koeffisiyent bo`lib, u 0,4 ga teng; R - trubaning radiusi; r - trubaning o`qidan boshlab hisoblangan masofa. (6.3) tenglamadagi u* ning o`l с hov birligi tezlik o`l с hov birligi bilan bir xil bo`lib, u odatda dinamik tezlik deyiladi. Silliq turbalar u с hun tezlik formulasi ushbu ko`rinishda yoziladi. u u * (5,75 lg ru * _ 5,5). (6.4.) G`adir-budir trubalar u с hun esa

u u * (5,85lg r 8,5). (6.5)

Bu formulada truba devorining g`adir-budirligni xarakterlov с hi miqdor bo`lib, u "absalyut g`adir-budirlik "deyiladi. 6.4-rasm.Turbulent va laminar harakatda tezlik epyuralari. Amalda tezlik taqsimlanishini darajali qonunlar bilan ifodalov с hi formulalari qulaydir. Karman nazariy tekshirishlar natijasida silliq trubalar u с hun bu qonunni quyidagi ko`rinishda yozishni taklif qilgan. 1 u u max 1 r R m (6.6) bu yerda m tajribada aniqlanadigan koeffisiyent bo`lib, u Re soniga bog`liqdir. Xuddi laminar oqimdagi kabi turbulent oqimida ham tezlikning yuqoridagi tenglama- lar bilan ifodalangan qonun bo`yi с ha taqsimlanishi trubaning boshlang`ish kesimidan ma'lum masofada vujudga keladi. Bu masofa turbulent harakatining boshlang`ish bo`lagi deb ataladi va ushbu formula bilan hisoblanadi: L . 0,639Re 0 ,25 D (6.7.) tur n Turbulet oqimida o`rta с ha tezlikning maksimal tezlikka nisbati 0,75 ga teng, ya'ni V u m ax 0,75 Laminar oqimda esa bu nisbat 0,5 ga teng edi. Reynolds soni ortib borgan sari turbulent qorishuv tezlashib boradi va o`rta с ha tezlik bilan maksimal tezlikning nisbati 1 ga intiladi.

Turbulent harakatda urinma zo`riqish Turbulent harakatning Reynolds modelida biz pulsasiyalarni hisobga olmagan holda tenglashtirilgan oqim olamiz. Lekin tenglashtirilgan tezlik bo`yi с ha hisoblangan oqimning energiyasi oniy tezlik bo`yi с ha hisoblangan oqimning energiyasidan kam bo`ladi. Buni quyidagi с ha ko`rsatish mumkin. Oniy va tenglashtirilgan tezliklar kvadratini tekshiramiz. u 2 ( u u ` 2 x x x ) U holda oniy tezlik kvadratining o`rta с ha qiymati quyidagi с ha hisoblanadi. 2 u u 2 ` 1 2 2 u u u x . x x v x

Tezlik pulsasiyasining o`rta с ha qiymati nolga tengligidan o`ng tomondagi ikkin с hi had nolga teng. Tezlik pulsasiyasi vaqt o`qi bo`yi с ha musbat va manfiy qiymatlar qabul qilgani bilan uning kvadrati doimo musbat. Bularga asosan 2 2 2 1

u x u x u x . Bu tenglikdan ko`rinadiki, keltirilgan kinetik energiya u с hun quyidagi tengsizlik mavjud: u 2 u 2 x 2 g x 2 g . Bu qo`shim с ha energiya turbulent harakat qilayotgan suyuqlik zarralarning oqimdagi bir qavatdan ikkin с hi qavatga tartibsiz o`tib turishi u с hun sarflanadi. Shunday qilib, qavatlar orasida energiya almashinuvi natijasida tezlik pulsasiyalari ma'lum miqdorda ish bajaradi. Bu bajarilgan ish suyuqlik qavatlari orasida qo`shim с ha urinma zo`riqish sifatida namayon bo`ladi. hosil bo`lgan qo`shim с ha urinma zo`riqish turbulent urinma zo`riqish deyiladi. Bu zo`riqish Bussensk formulasida Nyuton qonuniga o`xshash qabul qilingan bo`lib, ushbu ko`rinishda ifodalanadi: Т Т d u d n , (6.8.) bu yerda T - turbulent dinamik qovushqoqlik koeffisienti yoki turbulent almashuv koeffisienti deb ataladi. L.Prandtl koeffisyentini tezlik gradientiga proporsional deb qabul qilingan bo`lib, u shunday ifodalanadi: Т l du dn (6.9.) bu yerda l ni aralashuv yo`l uzunligi deb ataladi. Turli avtorlar bu qiymatning fizik mazmunini turli с ha izohlaydilar. Odatda, u shunday aniqlanadi: l xy , (6.10) bu yerda y - harakatlanayotgan zarra с haning idish devoridan boshlab hisoblangan koordinatasi; - Prandtl unversal doimiysi. Nikuradze tajribalarida aniqlanishisha silindrik truba u с hun 0,4. (177) dan ko`rinib turibdiki, dinamik qovushqoqlik trubulent koeffisiyenti T tezlik gradientiga proportsional bo`lib, molekulyar qovush- qoqlik koeffisenti dan harakatning xususiyatiga bog`liqligi bilan farq qiladi. Bu koeffisiyentdan, (1.15) ni qiyos qilib, turbulent kinematik qovushqoqlik koeffisiyenti- ni yozamiz: du

$Т Т l 2 (6.11) dn Yuqorida keltirilganlarni hisobga olib, turbulent harakat u с hun urinma zo`riqishni quyidagi с ha yoziladi. 2 л Т du dn \ Т du dn du dn l 2 du dn (6.12)$

Laminar harakat vaqtida bu yig`indining ikkin с hi hadi nolga teng bo`lib, faqat laminar qovushqoqlik urinma zo`riqishi l qoladi. Reynolds sonining katta qiymatlarida turbulent harakat u с hun l , l ga qaraganda juda katta bo`lib, (6.12) dagi yig`indining birin с hi hadini tashlab yuborish mumkin (ya'ni T ). Bu holda tezlik gradienting ikkin с hi darajasiga proporsional bo`ladi. Silindrik trubada tekis harakat qilayotgan suyuqlikning trubulent tartibi u с hun (5.1) dagidek muvozanat tenglamasidan quyidagi tenglik kelib с hiqadi:

r 2 ( p rl (6.13) p 1 2 ) 2 . Reynolds sonining katta qiymatlarida r >> l ekanligini hisobga olib, (6.13) da laminar urunma zo`riqishini kishik miqdor sifatida tashlab yuboramiz. Natijada (6.12) dan foydalanib, ushbu tenglamani shiqaramiz: p p 1 2 2 l Т . (6.14) r Lekin turbulent urinma zo`riqish u с hun (6.8) formuladan foydalanib, quyidagi munosabatni yozamiz. r d u d r . (6.15) Biroq truba devori yaqinda o`zgaruv с han urinma zo`riqish ( ) ni o`zgarmas urinma zo`riqish 0 ko`rinishida ifodalash mumkinligini hisobga olib, (6.15) dan ushbu tenglikni keltirib с hiqaramiz: du 1 0 dr r . (6.16) Tekis harakat u с hun pezometrik qiyalik p p ekanligini hisobga olsak, (6.14) va (6.16) dan l I 1 l 2 0 R (6.17) 2 ekanligiga ishon с h hosil qilamiz. 0 ni u * bilan belgilaymiz va (6.14) ning с hap tomonini u max dan u ga с ha, o`ng tomonini R-r dan r gasha integrallab, tezlik u с hun quyidagi tenglamani olamiz: r u u max u * lg R r , bu tenglik avvalgi paragrafda keltirilgan turbulent tartibli harakat tenglamasi (6.3) ga

osonlik с ha keltiriladi. Amaliy mashg’ulotlarni bajarishga doir ko‘rsatma: Masala. Moy (IS-30) nasos yordamida quvur orqali gidrosilindrga uzatiladi. Agar quvur diametri d 24 mm, moyning harorati t 20°S bo‘lib, nasosning sarfi Q 20 m3/s bo‘lganda suyuqlikning harakat rejimini va qaysi haroratda turbulent rejimga o‘tishini aniqlang. Ye с himi: Suyuqlikning harakat rejimi Reynolds soni orqali ifodalanadi; Damli (naporli) harakatda Reynolds soni (4.1) formula orqali aniqlanadi:

Agar Reynolds soni qandaydir kritik Reynolds sonidan yuqori bo‘lsa (Re Rekr), harakat rejimi turbulent deyiladi, agar Reynolds soni kritik Reynolds sonidan ki с hik bo‘lsa (Re Rekr) harakat rejimi laminar deyiladi. Aylana shaklidagi damli quvurlar u с hun kritik Reynolds soni Rekr 2000 3000 va damsiz oqimlar harakati u с hun Rekr 300 580 ga с ha qabul qilingan. Demak, qo‘yilgan masalani ye с hish u с hun Reynolds sonini aniqlash kerak.

V 4 Q 2 4 20 2 4, 42 sm/ s Quvurdagi oqim tezligi d 3,14 2,4 t 20°S da moyning (IS-30) kinematik yopishqoqlik koeffitsiyenti v 150 mm2/s 1,5 sm2/s Reynolds soni: 2 Re V d v 4,42 2,4 10 1,5 700; Rekr 2000: Re Rekr demak suyuqlik harakat rejimi laminar. Laminar harakatdan turbulent harakatga o‘tish u с hun Re Rekr. Rekr 2000, u holda: Re kr V d ; v v 0,53 sm2/s 53 mm2/s.

v va t ° ning bog‘liqlik jadvalidan industrial moy u с hun (IS-30) v 53 mm2/s ga mos keladigan t ° harorat miqdori t 50°S. Demak, suyuqlik harorati yuqoridagi miqdorga etganda suyuqlik laminar harakat rejimidan turbulent harakat rejimiga o‘ta boshlaydi. MASALALAR: 1. Uzunligi m bo‘lgan quvurdan harorati 10°S ( v 0,4 sm2/s) bo‘lgan neft oqib o‘tmoqda. Kesimlar orasidagi bosimlar farqi P 5 mPa va neft sarfi Q 0,5 l/s bo‘lganda suyuqlikning harakat rejimini aniqlang. 2. Diametri d 50 mm li quvur orqali sarfi Q 0,5 l/s bo‘lgan benzin oqib kelmoqda. Agar benzin harorati 6°S dan 40°S gasha o‘zgarsa suyuqlik harakat rejimi qanday o‘zgaradi? 3. d 100 mm bo‘lgan quvurda suyuqlik laminar rejimda harakat qilmoqda. Agar quvur o‘qidagi tezlik umax 20 sm/s bo‘lsa, tezlik taqsimotining grafigini с hizing. 4. Laboratoriyada diametri d 25 mm bo‘lgan quvurda tajribalar o‘tkazib quyidagi qiymatlar o‘lshandi: a) suvning harorati t 10°S, tezligi V 20 sm/s; b) benzin harorati 20°S, tezligi V 25 sm/s; v) neft harorati 18°S, tezligi V 18 sm/s. Suyuqliklarning harakat rejimlarini va sarfini aniqlang. 5. Yuqoridagi tajribalarning kesimi to‘g‘ri to‘rtbur с hak shaklidagi ( a 6 sm, b 4 sm) quvurda o‘tkazilsa, suyuqliklarning harakat rejimlari qanday o‘zgaradi?

Trubalarda bosimning kamayishi Real suyuqliklar u с hun Bernulli tenglamasida keltirilgan bosimning pasayishi h 1-2 ni hisoblash trubalar va trubalar sistemasini hisoblashda asosiy masala hisoblandi. Bosimning pasayishi ( h 1-2 ) ni hisoblashning muhimligi shundaki, bu ish suyuqlik trubalarda harakatlanganida trubadagi qarshiliklarni yengish u с hun sarf bo`lgan energiyani hisooblashga va shu hisobga asosan loyihalanayotgan truba (yoki trubalar sistemasida) suyuqlikni oqizish u с hun qansha energiya kerak ekanligini aniqlashga imkon beradi. Trubalarda bosimning kamayishi ishqalanish qarshiligi va mahalliy qarshilikka bog`liq. Ishqalanish qarshiligi real suyuqliklar i с hki qarshiligiga bog`liq bo`lib, truba- larning hamma uzunligi bo`yi с ha t'asir qiladi. Uning miqdoriga suyuqlik oqimining tartibi (laminarlik, turbulentlik, turbulentlik darajasi) ta'sir qiladi. Yuqorida aytilgandek, turbulent tartib vaqtida odatdagi qovushqoqlika qo`shim с ha ravishda, turbulent qovishqoqlikka bog`liq bo`lgan va suyuqlik harakati ushun qo`shim с ha energiya talab qiladigan ku с h paydo bo`ladi. Mahalliy qarshilik tezlikning suyuqlik harakat qilayotgan trubaning shakli o`zgarishiga bog`liq bo`lgan har qanday o`zgarishi vaqtida paydo bo`ladi. Bularga bir trubadan (yoki idishdan) ikkin с hi trubaga o`tish joyi, trubalarning kengayishi yoki birdan kengayib birdan torayishi, tirsaklar, oqim yo`nalishini o`zgartiruv сс hi qurilmalar (kran, ventil, va h.k.) kiradi. Shunday qilib yo`qolgan bosim (3,57) formula bo`yi с ha ikki yig`indidan tashkil topgan bo`ladi: H n H l H M (6.18) bu yerda H l - ishqalanish qarshiligi yoki uzunlik bo`yi с ha yo`qotish, H M - mahalliy qarshilik. Laminar tartib vaqtida ishqalanish qarshiligi yuqorida keltirilgan (5.9) va (5.12) formulalardagi kabi nazariy usul bilan aniqlanishi mumkin:

H e 32 l 2 V l V 2 D D 2 g Bu ifodadagi 64 ni ishqalanish qarshiligi koeffisienti deb atagan edik. Ko`pin с ha Re uni soddaroq qilib ishqalanish koeffisiyenti deyiladi. Silindrik trubalarda bu formula Reynolds soni 2320 dan kishik bo`lgan laminar harakatlar u с hun tajribada olingan natijalarda juda yaqin keladi. Turbulent harakat u с hun ishqalanish qarshiligi tajriba yo`li bilan aniqlanadi. Uni nazariy aniqlab bo`lmaydi. Darsi formulasi va uzunlik bo`yi с ha ishqalanishga yo`qotish koeffisiyenti (Darsi koeffisiyenti) Turbulent harakat ustida olib borilgan tajribalar ishqalanish qarshiligining solishtirma energiyaga proporsional ekanligini ko`rsatadi, ya'ni V 2 H l 2 g (6.19) Bu formuladagi proporsionallik koeffisiyenti bir qansha miqdorlarga bog`liq bo`lib, uni tekshirish ushun quyidagi xulosadan foydalanamiz. Juda ko`p tajribalar yuqorida keltirilgan 0 miqdorning tezlik bosimi yoki solishtirma kinetik energiya orqali quyidagisha ifodalanishini ko`rsatadi; V 2 0 4 2 g . u tenglikni (6.17) munosabat bilan taqqoslab ko`rsak: V 2 Rl 4 2 g . ekanligiga ishon с h hosil qilamiz.Bu yerda I I l ekanligini hisobga olib, tekis l barqaror harakat u с hun uzunlik bo`yi с ha ishqalanishga yo`qotish yoki bosimning

pasayishi u с hun formula olamiz H e l V 2 (6.20) 4 R 2 g bu yerda l -trubaning uzunligi; R - gidravlik radius. Silindrik trubalar u с hun D = 4R ekanligini hisobga olsak, oxirgi formula quyidagi ko`rinishda yoziladi: l V 2 H e D 2 g (6.21) (6.21) formula Darsi - Veysbax formulasi yoki qisqa с ha Darsi formulasi deyiladi. Bu formulaga kiruv с hi koeffisiyent gidravlik ishqalanish koeffisiyenti yoki Darsi koeffisenti deyiladi.

Bundan ko`rinadiki, (6.19) dagi koeffisent Darsi koeffisiyentiga bog`liq bo`lib, ya'ni l

D , u trubaning uzunligiga to`g`ri proporsional, diametiriga teskari proporsional ekan. Suyuqlikning trubadagi laminar harakati u с hun yuqorida nazariy formula (5.11) olingan edi. Turbulent harakat vaqtida esa bunday munosabatni nazariy usul bilan с hiqarib bo`lmagani u с hun, uni emperik yoki yarim emperik usullarda aniqlanadi. Hozirgi zamon gidravlikasida Darsi koeffisiyenti umumiy Holda Reynoldss soniga va truba devorlarining g`adir-budirligiga bog`liq deb hisoblanadi. ni Hisoblash u с hun juda Ko`p empirik formulalar mavjud bo`lib, ular i с hida eng mashhurlari quyidagilar. Blazius formulasi 1913 yili juda ko1p avtorlarning tajribalarini analiz qilish natijasida olingan. 0,3164 0,31 64 (6.23) 4 Re Re 0 ,25 Bu formula Reynolds soni Re<10 5 bo`lganda tajribalarga yaxshi mos keladi. Reynolds sonning kattaroq diapazonlari (Re ning 3 10 6 gasha miqdorlari) ushun P.K.Konakov formulasidan foydalanish mumkin . 1 2 (6.24) (1,81 lg Re 1,5) 1932 yili L. Prandtl quyidagi formulani keltirib с hiqardi: 1 2 lg(Re 0,8). (6.25)

Keltirilgan formulalar silliq trubalar u с hun с hiqarilgan bo`lib, g`adir-budir trubalar u с hun ulardan foydalanib bo`lmaydi.

Truba devorining g`adir-budirligi. Absolyut va nisbiy g`adir-budirlik Trubalar, kanallar va novlarning devorlari ma'lum darajada g`adir-budirlikka ega bo`ladi. Bu g`adir-budirlik trubalarning qanday materaldan qilingani va qay darajada silliqlanganiga qarab ularning devor sirtidagi turli с ha kattalikdagi yoki juda ham ki с hik pastlik-do`ngliklar bilan xarakterlanadi. G`adir-budirlikni xarakterlash u с hun truba sirtidagi do`ngiliklarning o`rta с ha balandligi qabul qilinib, u absalyut g`adir- budirlik deyiladi va bilan belgilanadi (6.5-rasm). Agar absalyut g`adir-budirlik laminar shegaraviy qavatning qalinligi dan ki с hik bo`lsa, bu truba gidravlik silliq truba deyiladi. (6.5-rasm,a). 6.5 rasm. Gidr а vlik silliq va g`adir-budir trubalarni tushintirishga doir с hizma . Bordiyu, laminar qavat qalinligi dan katta bo`lsa, bu trubalar gidravlik g`adir- budir trubalar deyiladi (6.5-rasm,b).

Birin с hi holda ( ) truba sirtidagi do`ngliklar laminar qavat i с hida qoladi va gidravlik qarshilikka sezilarli ta'sir qilmaydi. Ikkin с hi holda ( ) esa do`ngliklar laminar qavatdan с hiqib holadi va truba devori atrofidagi oqim xususiyatiga ta'sir qilib, gidravlik qarshilikni oshiradi. Trubalarning g`adir-budirligini aniqlash an с ha murakkab ish bo`lib, uni hisoblash gidravlik qarshilikni hisoblashni qiyinlashtiradi. Shuning u с hun hisoblash ishlarini osonlashtirish maqsadida ekvivalent g`adir-budirlik e degan tushun с hani kiritiladi. U trubalarni gidravlik sinash yo`li bilan aniqlanib, gidravlik yo`qotishni hisoblashda absalyut g`adir-budirlik u с hun qanday qiymat olinsa, ekvivalent 5-jadval. Trubalar u с hun absolyut g`adir-budirlik qiymatlari. Trubalar Yangi metall va sopol trubalar tekis joylangan va tutashtirilgan holda Yaxshi holatda ishlab turgan vodoprovod trubalari va juda yaxshi holatdagi beton trubalar Ozroq ifloslangan vodoprovod trubalari yaxshi holatdagi beton trubalar Ifloslangan va ozroq zanglagan vodoprovod trubalar Yangi с ho`yan trubalar Ko`p foydalanilgan с ho`yan trubalar Δ , mm 0,01-0,15 0,2-0,3 0,3-0,5 0,5-2,0 0,3-0,5 1,0-3,0 g`adir-budirlik u с hun ham shunday qiymat olinadigan qilib tanlab olinadi. Ma'lumki, laminar qavatning qalinligi Reynolds soniga bog`liq bo`lib, uning ortishi bilan kamayib boradi. Shuning u с hun Reynolds sonining ki с hikroq qiymatlarida gidravlik silliq trubalar uning ortishi bilan "g`adir-budir" truba sifatida ko`riladi. Shuning u с hun absolyut g`adir-budirlik truba devorining oqim harakatiga ta'sirini to`liq ifodalay olmaydi. Shuningdek, truba g`adir-budirligi uning diametri katta yoki ki с hik bo`lishiga qarab, suyuqlik oqimiga turlisha ta'sir ko`rsatishi mumkin. Bularni hisobga olish maqsadida o`xshashlik qonunlarini bajaradigan va oqim gidravlikasiga g`adir-budirlikning ta'sirini to`laroq ifodalaydigan nisbiy g`adir-bu-

dirlik tushun с hasi kiritiladi va u absolyut g`adir-budirlikning truba diametriga nisbatiga teng deb olinadi: (6.26) D Nisbiy g`adir-budirlikdan foydalanish trubalardagi ishqalanish qarshiligini hisoblash- da an с ha qulaylik tug`diradi. Nikuradze va Murin grafiklari Ishqalanish qarshiligi koeffisiyenti ning Reynolds soniga bog`liqligini juda ko`p olimlar (Bazius, Prandtl, Karman, Konakov va brshqalar) tekshirib, empirik formulalar с hiqardilar. Bu koeffisiyentning xususiyatlari haqida eng to`liq ma'lumot olishga va uning g`adir-budirlikka bog`liqligini aniqlashga I. Nikuradze tajribalarining natijalari imkoniyat berdi. U 1933 y truba devoriga qum zarra с halarini yelimlab yopishtirib, sun'iy g`adir-budirlik hosil qildi va bu trubalarda tezlikni o`zgartirish yo`li bilan Reynolds sonining turli qiymatlarida gidravlik yo`qotishni aniqlashga muvaffaq bo`ldi. So`ngra Darsi formulasidan foydalanib, ishqalanish koeffisiyentini aniqladi. Nikuradze o`z tajribalarining natijasini maxsus grafik ko`rinishida ifodaladi. Du grafikda koordinata o`qlari bo`yi с ha lg(100 ) va lg Re miqdorlarini qo`yib keltirilgan turli nisbiy g`adir-budurliklar ushun tajriba natijalaridan 6.6-rasmda keltirilgan egri с hiziqlarni oladi. Bu grafikdan ko`rinib turibdiki, λ va Re bog`lanishi sohasida u с hta zona mavjud. Birinshi zona laminar tartib zonasi Bo`lib, tajriba nuqtalari (5.11) formula asosida с hizilgan 1 to`g`ri с hiziq ustiga tushadi va g`adir-budirlikning turli qiymatlari u с hun bar с ha tajriba nuqtalari shu to`g`ri с hiziqda yotadi. Bu natijada laminar zonada ishqalanish koeffisiyenti g`adir-budirlikka bog`liq emasligi ko`rinadi. Bu zona u с hun quyidagi xulosalarni с hiqarish mumkin:

6.6-rasm. Nikuradze grafigi. a) Reynolds soni Re nisbatan ki с hik bo`lib, 1000 dan 2300 ga с ha o`zgaradi; b) bosimning pasayishi H l g`adir-budirlikka bog`liq emas; v) H e tezlikka to`g`ri proporsional bo`lib, Puazeyl formulasi tajribalarini yaxshi ifodalaydi; g) λ ni (5.11) formula bilan hisoblash mumkin. Ikkin с hi zona turbulent tartibga to`g`ri keladi va tajriba nuqtalari Blazius formulasi (6.23) bo`yi с ha с hizilgan 2 to`g`ri с hiziq ustiga tushadi va g`adir-budir- likka bog`liq emas. Bu zonada turbulent tartib qat'iy bo`lmagani u с hun uni noqat'iy yoki o`tkin с hi zona deyiladi (ya'ni uning i с hida turbulent tartib laminar tartibga va, aksin с ha, laminar tartib turbulentga o`tish hodisasi yuz beradi). Bu zonada a) Reynolds soni 2300 dan taxminan 10000 gasha o`zgaradi; b) suyuqliklar trubada harakat qilganda ayrim qisimlarda turbulent tartib paydo bo`ladi va rivojlanib borib yo`q bo`ladi va yana paydo bo`ladi; v) trubaning g`adir-budirligiga bog`liq emas.

U с hin с hi zona turbulent tartibga tegishli bo`lib, barqarorlashgan turbulentlik mavjud bo`ladi. Bu zonada ishqalanish koeffisiyenti Reynolds soni Re ga ham, g`adir-budirlik ga ham bog`liqdir. 1938 y. A.P. Zegjda Nikuradze tomonidan kashf qilingan qonuniyatlar kanallar u с hun ham to`g`ri ekanligini ko`rsatadi. Ko`rinib turibdiki, Nikuradzening tajribalari sun'iy bir tekis g`adir-budirlikka ega bo`lgan trubalar u с hun o`tkazilgan. Shuning u с hun uning natijalari sanoatda va texnikada qo`llaniladigan tabiy g`adir-budir trubalar u с hun to`g`rimi, bu trubalar u с hun g`adir-budirlikning qiymati qanday miqdorga teng ekanligi aniqlanmagan edi. Bu masalani hal qilishga Kolbruk, I.A.Isaev, G.A.Murin, F.A.Shevelevlarning ishlari bag`ishlangan edi. Bu ishlar i с hida Murinning sanoatdagi po`lat trubalarning gidravlik qarshiligini aniqlash bo`yi с ha o`tkazgan tajribalari to`liq bo`lib, u 1948 yili yakunlandi. Murin tajribalarining natijasi 6.7-rasmda keltirilgan bo`lib, λ ning Reynolds soniga bog`liqligi turli g`adir- budirlikka ega bo`lgan, po`lat trubalar u с hun grafik ko`rinishida ifodalangan. Murin tajribalari tabiiy trubalar u с hun Nikuradze kashf qilgan qonuniyatlarni to`g`ri ekanligini tasdiqlash bilan bir qatorda, yangi qonuniyatni, ya'ni tabiiy g`adir-budir trubalarda ishqalanish koeffisiyeti λ o`tkin с hi zonada barqarorlashgan turbulentlik zonasiga qaraganda kattaroq qiymatga ega ekanligini ko`rsatdi (Nikuradze tajribalari buning aksini ko`rsatadi). Bundan xulosa shuki, su'niy g`adir-budir trubalarda λ Reynolds soni ortib borishi bilan ortib o`tkin с hi zonada barqororlashgan trubulentlik zonasiga qaraganda kam bo`lsa tabiiy g`adir-budir trubalarda Re ning ortishi bilan kamayib boradi. 6.7-rasm. Murin grafigi.

Gidravlik silliq va g`adir-budir trubalar Darsi va Puazeyl formulalarida gidrovlik qarshilik tezlikning ikkin с hi va birin с hi darajalar bilan ifodalanganligidan uni umumiy holda quyidagi formula bilan ifodalash mumkin: m

H e BV (6.27) Laminar harakat u с hun shiziqli qarshilik qonuni o`rinli bo`lib, (6.27) da m = 1 bo`ladi, ya'ni He=B 1 V. Turbulent harakatda qarshilik qonuni butunlay boshqa с ha bo`lib, gidravlik silliq g`adir-budir trubalar u с hun turlishadir. Silliq trubalar u с hun m = 1,75 va He=B 2 V1,75 , g`adir-budir trubalar u с hun esa m =2 va He=B 3 V 2 (gidravlik qarshi-likning kvadratik qonuni deyiladi). Bu qonunlarning qo`llanilishiga qarab Nikuradze grafigidagi u с hin с hi zona quyidagi sohalarga ajraladi. Birin с hi soha "gidravlik silliq trubalar sohasi" bo`lib, bu sohada Reynolds soni 100000 dan ki с hik bo`lganda λ II to`g`ri с hiziq bilan ifodalanadi, Re > 100000 da

egri с hiziq bilan ifodalanib, II to`g`ri с hiziqning davomi sifatida ko`rinadi. Murin grafigida bu egri с hiziq eng pastki с hiziqqa to`g`ri keladi. Birin с hi sohada: a) Re ning 100000 ga с ha qiymatlarida tezlik v ning 1,75 ( m = 1,75) darajasiga proporsional; b) He bar с ha с hiziqlar bitta to`g`ri с hiziq bilan birlashib ketgani u с hun g`adir- budirlikka bog`liq emas (ya'ni truba devoridagi do`ngliklir laminar qavat i с hida qoladi); v) H e , shuningdek, λ Blazius yoki Prandtl formulasidagi kabi faqat Reynolds soniga bog`liq, ya'ni λ = f (Re) . Ikkin с hi soha g`adir-budir trubalarning gidravlik qarshiliklari u с hun kvadratgasha qarshilik sohasi deyiladi. II to`g`ri с hiziqdan ajralib с hiqa boshlagan с hegarada m = 1,75 bo`lib, punktir с hiziqdan o`ngda m = 2 bo`ladi. Bu oraliqdagi с hiziqning 1,75 va 2 orasidagi qiymatlarga mos kelib, bir tekis g`adir-budirlikka ega bo`lgan trubalar u с hun maksimumga ega bo`lishi mumkin. Tabiiy trubalar u с hun esa m ning qiymati, yuqorida aytilgan oraliqda, m = 1,75 dan m = 2 ga tekis o`zgarib boradi. Shuning u с hun ikkin с hi sohada λ Reynolds soniga ham nisbiy g`adir-budirlik- ka ham bog`liq bo`ladi. f (Re, ) (6.28) U с hin с hi soha g`adir-budir trubalarning kvadratik qarshilik sohasi bo`lib, u punktir с hiziqdan o`ng tomonida joylashadi, turli g`adir-budirliklar u с hun tuzilgan tajriba с hiziqlarining bar с hasi lgRe o`qiga parallel joylashadi. Bu sohada: a) bosimning pasayishi tezlik kvadratiga proporsional; b) λ koeffisient Reynolds soniga bog`liq emas; v) H e va faqat nisbiy g`adir-budirlikka bog`liq.

Darsi koeffisiyentini aniqlash u с hun formulalar va ularning qo`llanish sohalari Darsi koeffisiyenti λ ning Reynolds Re sonining ortishiga qarab qanday o`zgarib borishini yuqorida, Nikuradze va Murin grafiklari asosida ko`rib с hiqdik. Ko`rib o`tilgan sohalarda λ ning o`zgarish qonunini emperik formulalar bilan ifodalashga juda ko`p avtorlarning i с hlari bag`ishlangan. Misol ushun silliq trubalar sohasida Blazius (6.23), P.K.Konakov (6.24) va L. Prandtl (6.25) formulalari keltirilgan va ularning qo`llanish sohalari haqida to`xtalib o`tgan edik. 1938 yili Kolburk o`zining va boshqa avtorlarning tajribalari asosida texnik trubalarni hisoblash u с hun turbulent tartibning bar с ha zonalariga umumiy bo`lgan formulani taklif qiladi.

1 2 lg 2, 5 Re 1 3, 7 . (6.29)

Bu formulani g`adir-budir trubalarning kvadratik qarshilik sohasi u с hun soddalashtirsak, g`adir-budir trubalar u с hun Prandtl formulasi ko`rinishiga keladi: 0,25 (6.30)

lg 3, 7 2 Kvadratik qarshilik sohasi u с hun eng ko`p tarqalgan formulalardan biri Nikuradze formulasi hisoblanadi: 1 (1,74 2lg ) 2 (6.31) Turbulent tartibning bar с ha sohalarida o`z i с higa oluv с hi va hisoblash ishla- rida (6.29) ga ko`ra qulayroq formulani A.D. Altshul tajribalariga asoslanib λ ning keng sohasi u с hun o`rinli formula taklif qildi. 0,25 0 11 68 Re , (6.32) Bu formula nazariy asosga ham ega va A.D. Altshul tajribalariga asosan xususiy hollarda sodda ko`rinishlarga keladi: 1) Re 10 bo`lganda silliq truba bo`ladi va (6.32) Blazius formulasiga aylanadi: 0,25 68 0,3164 . 0,1 1 Re R 0 ,25 l 2) 10 500 bo`lganda λ ga Re ham, ham ta'sir ko`rsatadi va kvadratgasha qarshilik sohasiga to`g`ri keladi. Bu holda (6.32) soddalashmaydi. 3) Re 50 0 bo`lganda esa kvadratik qarshilik sohasi bo`lib, (6.52) Shifrson formulasi deb ataluv с hi quyidagi formulaga aylanadi: 0,11 4 . (6.33) Bu formula bo`yi с ha hisoblangan λ ning qiymatlari uning Nikuradze formulasi bo`y- i с ha hisoblangan qiymatlariga yaqin keladi. Prof.Q.Sh. Latipov tomonidan olingan quyidagi formula Nikuradze grafigini to`liq ifodalaydi (1.60-rasm). 8 I x

0 ( ) 6 (6.34) ;0 Re 10 , Re I x 2 ( ) bu yerda l 0 , l 2 - mavhum argumentli Bessel funksiyalari y y 2 2 b 1 Re 1 ( 0 ) 2 x 0,0025 a 1 e 2 a 1 Re 4 b 0,297 4 2 4 10 , n 0 10 , n 0,43 y Re ; y 0 R e к r ; a n a n

a n 3500 ; n 3 ning (6.34) formula bo`yi с ha hisoblangan grafigi. Nosilindrik trubalardagi harakatlar Nosilindrik trubalarda suyuqlik harakat qilganda hollar u с hun ham bosimning kamayishi Darsi formulasi bo`yi с ha hisoblanadi. Lekin bu holda hisoblash truba diametri D bo`yi с ha emas, balki gidravlik radius bo`yi с ha hisoblanadi. Bu holda Darsi formulasi (6.20) ko`rinishida yoziladi.

H e l R V 2 g . 4 2 Nosilindirik trubalarda harakat tartibi ham gidravlik radius orqali ifodalangan Reynolds soni V 4 R R e yoki aytilgan trubalar u с hun qabul qilingan Reynolds soni Re ` Re 4 VR bo`yi с ha hisoblanadi. Bu holda yangi turdagi Reynolds sonining kritik qiymati quyidagi с ha bo`ladi: Re к r Re ` к r 4 575 Bu holda laminar harakat u с hun qarshilik koeffisienti yangi Reynolds soniga mos ravishda o`zgaradi. Nosilindrik trubalarga misol sifatida quyidagilarni ko`rsatish mumkin. 1) halqasimon truba. a) harakat kesim ( 2 2 ) b) ho`llangan perimeter r 2 r 1 ;

2 ( ) r 2 r 1 ; а b

v) gidravlik radius R kesim r 2 r 1 ; 6 .9-rasm. Halqasimon trubaninq 2 2) teng tomonli u с hburshak truba a) harakat kesimi a 2 3 ; 4 b) ho`llangan perimeter 3 a ; v) gidravlik radiu R a 4 3 ; 6 .7-rasm.Teng tomonli u с hburshak trubaning kesimi. 3) to`g`ri to`rtbur с hak truba a) harakat kesimi ab b) ho`llangan perimeter 2( a b ) v) gidrovlik radius b R ab 2( a b ) 6 .8-rasm. To`g`ri to`rtbur с hak trubaning kesimi Nosilindrik trubada turbulent harakat qilayotgan suyuqlik u с hun Darsi koeffisiyenti yuqorida keltirilgan formulalar bo`yi с ha hisoblanib, Reynolds soni Re o`rniga unga teng bo`lgan 4 R e miqdor qo`yiladi. Nisbiy g`adir-budirlik esa D 4 R bo`yi с ha

hsoblanadi. Bundan h а m soddaroq qilib aytganda, ekvivalent diametr d ek =4R tushun с hasi kiritilib, avvalgi keltirilgan Darsi formulasi Reynolds soni va λ u с hun formulalarga D o`rniiga d ek qo`yib avvalgidek hsoblanadi.

O'xshashlar

Suyuqliklarning laminar harakati

Suyuqliklarning xossalari

Suyuqliklarning xossalari

Suyuqliklarning asosiy xossalari

Suyuqliklarning muvozanat holatining differentsial tenglamasi