Zardushtiylik dini falsafasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

114 KB

Ko'chirib olish

Zardushtiylik dini falsafasi Reja: 1. Vatanimiz hududidagi eng qadimiy falsafiy qarashlar, 2. Falsafa tarixi 3. Zardushtiylik taMimoti "Avesto"

Tarixni bilish, undan t ri va holis huiosalar chiqara olish inson ma'naviy ka m o l o t i u ch un m uh um . T ar i x buyuk muallim o' tmi shdan saboq beradigan tarbiyachidir. Gap eng qadimgi davir falsafasi haqida borar ekan, buhaqlqat yanada katta ahamiyat kasb etadi. Ayrimlar "Bizga ming yillar qarida yotgan madaniyat va falsafadan nima foyda, yaxshisi, buguning gapidan gapidan gapiring?" , " tmish qaridan tashbex izlagandan k ra,   b u g u n g i m u a m m o l a r u s t i d a b o s h q o t i r g a n m a q u l e m a s m i ? " , d e g a n hayollarga borish mumkin. Bir qarashda ularning gapida ham jon borga hshaydi. Ammo bir aniq: tmishni bilmasdan turib, kelajakni t ri    tasavvur etish mumkin emas. Zero, tmishsiz kelajak y q.   Shu ma'noda, biz falsafa tarixini azbaryi tmishga qiziqqanimiz uchun  rganmayapmiz. Biz uni  turli zamonlarda r y bergan xilma •- hil, voqea  hodisal ar ni ng falsaf iy fakir va ongda qanday aks etgani, ular qanday oyalarni tu ilishiga sabab b lgani,    qaysi ma'lumotlar insoniyat taraqqiyotiga qanday ta'sir k rsatgani, qaysi  mafkura odamzodni k proq rivojlanishi yoki manazzul tomon yetaklagani  kabi haqiqatlarni bilib olish uchun rganamiz. Tarixni rganmoq va saboq   olmoq har bir inson uchun zarurdir. B u f a l s a f a b i l a n s h u u l l a n a y o t g a n  m u t a h a s s i s u c h u n h a m , u n i rganayotgan talaba uchun ham birdek muhim  ahamiyatga ega. Tarixni falsafasiz t ri tushinib b lmagani kabi, falsafani   ham tarix haqiqatisiz t ri anglab b lmaydi.   Shul arni nazar da tuti b, quyi da bi z m am lakati mi z t ar ixi da m uayyan iz qoldirgan ayrim falsafiy qarashlar va ta'limotlar haqida qisqacha t xtalib  tamiz.  Falsafa tarixida makedoniyalik Aleksandr (eski zbek tilida Iskandar deyilgan)  istilosi va Grek - Baktirya davri falsafasi ham xalqimizning taraqqiyot tarixida muhim rin tutgan. Manbalarda Aleksandr q shini mahalliy xalqlarning qattiq   qarshiligiga uchragani, u "Avestoning" k pgina qismini yondirib yuborgani  haqida malumotlar bor. Bugungi kungacha ham ayrim tarixchilar "Avesto" ning tilini bilmagani, uni qiy olmagani sababli bu kitobning qadr - qimmatini  tushunmagan va uni yoqish t risida k rsatma bergan degan fikirlarni bayon  

etadilar. Aslida unday emas. Bu - tarixiy xaqiqatni garchand u kimga achchiq va kimlar uchundir ibratli b lsada hasp shlashdan boshqa narsa emas. Negaki,   Aleksandr z zamonida fanning otasi deb nom olgan falsafani fan darajasiga  yetkazgan, buyuk donishmand sifatida yeti iqlimda tan olingan unda 20 yil mobaynida muttasil ta'lim olgan edi. Shoh Filipning li Aleksandirni savodsiz  kitob qadrini tushunmaydigan bir kimsa deb tariflash tarix ta'limotiga t ri  kelmaydi.

Eramizdan avvalgi X asrdan eramizning VII asrlarigacha b lgan davr mahsuli b lgan diniy falsafiy ta'limotlar dan biri zardushtiylikdir. Bu ta'limotga  Zard sht asos slogan b lib, Sharq va arbda Zaratushtar, Zaroastr Nomlari    bilan mashhurdir. Manbalarga ko'ra, Zardusht eramlzdan avvalgi VI asrning birinchi yarida yashagan. Lekin uning tarixiy yoki afsonaviy shaxs ekanligi haqida aniq bir t xtamga kelgani y q. U zini pay ambar deb elon qilingan.     Lekin uning pay ambarligiga iloxiy asosga ega emas. Ya'ni, bu haqiqat ilohiy  kitoblarda z tasdi ini topmagan.   KLeyingi ylllarda olib borilgan tadqiqotlar shuni k rsatmoqdagi, bu  ta'limotVatanimiz xududida, xususan, Xorazm zaminida paydo bo'lgan.U z  davrida xalqni ezgulik va adolat oyalariga da'vat etish ,hayotbaxsh an'analarni  shakllantirish ,dehqonchilik vashahar madaniyatini rivojlantirish muhim ahamiyatga ega b lgan ,uning oyalari bilan bo liq qadriyatlar bugungi    ku ng ac ha y as ha b k el m o qd a x al qi m i z t ur m us h t ar zi ni ng z i g a x os  xususiyatlarinl belgilashda ulkan qimmat kasb etmoqda. Zard shtiylikning bosh kitobi "Avesto,,dir, Unda qadimgi xalqlarning dunyo  t risidagi tasavvurlari ,o'zigaxos qadriyat va urf odatlari aks etgan.Unda  olamning azaliy qarama qarshi kuchlari -yaxshilik va yomonlik, yoru lik va  zulmat,issiqlik va sovuqlik, hayot va lim borasidagi qarashlar z ifodasini   topgan. "Avesto"da shuningdek, tabiat falsafasi, tarix, etika, tibbiyotga oid ma'lumotlar ham berilgan. T ri, u "Avesto" ni tda kuyadirgan. Lekin buni kitobnmg qadrini   tushunmagani uchun emas, balki yerli halqlarni birlashishga davat etib turuvchi, ular e'tiqod q ygan milliy oyalar timsoli b lgan va z saltanatiga qarshi     muttasil kurash olib boruvchi vatanparvarlarni tarbiyalaydigan manba ekanini nazarda tutib, shu ishni amalgam oshirgan. Qolaversa, zini dunyodagi eng  rivojlangan hudud madaniyatini jahonga yoyish uchun masul deb bilgan, t riro i, sha madaniyatdan boshqasini tan olmagan mashhur jahongir uchun    zabt etilgan xalqning "Avesto"dek buyuk kitobi b lishi kutilmagan hol edi. U ,  yuqorida ta'kidlagandek, niaskur kitob omon tursa u ushbu zamin farzandlari

uchun zlikni anglash, binobarin, kuch -- qudrat manbai b lib qolaverishini  nihoyatda yaxsh tushingan.Aleksandrdan keyin yashagan Rim imperatorlari ham Misir va Vizantiyaga qarshi urush qilib, ularning yerini bosib olganida tub aholining madaniy boyliklarini y q qilgani, "Zabur" va "Tavrot" ning qadimgi  nushalarini kuydirib yuborgani yuqoridagi Misolning tasodifiy emasligidan dalolat beradi. Umuman, har qanday Sharoitda ham istemolchilarning birinchi ishi xalq va millatlarni z rlik bilan bosib olish, boyliklarni talash b lsa keyingi asosiy   faoliyati - millatni z tarixi va ananalaridan uzib q yish, madaniy merosini  

talon - taroj qilish, Uning madaniyatini y qotishdan iborat boladi. Tarixning bu achchiq sabo i mustamlakadan mahkamlashga intiladigan har qanday xalq  taraqqiyoti uchun eng muhim hulosa b lib xizmat qiladi.  Iskandarga qarshi kurashda halqimizning milliy qahramoni Spitamen beqiyos mardlik va jasorat k rsatadi. U Iskandarga qarshi ayovsiz qarshilik k rsalgan   vatanparvar lashkarboshlardan biridir. Aslida, uning qahramonligi sha davrdagi  z davlatchiligini, zi yashaydigan hudud dahilsizligini saqlab qolish uchun   olib borilgan kurashni timsolidir. Albatta, bu lashkar boshi ortidan xalq ergashsa, elning ozodlik va rnustaqillikga intilish tuy usi kuchli b lmasa, Spetarnenning   nomi bu qadar mashxur b lib ketmas edi. Negaki, inson naqadar kuchli,  tadbirkor va omadli b lmasin, agar xalq bilan birga b lib, uning dardlariga   darmon izlamasa, hurriyat oyalarini  bayroq qilib k tarmasa, haqiqiy milliy  qahramon b la olmaydi. Spetamen esa sha xalqimizmng ruhi, orzu - umidlari,   mustamlakachilarga qarshi matonati ramzi sifatida tariximiz qatiga mangu muhirlanib qolgan. Vatanini himoya qilish, erksevarlik, vatanparvarlik ajdodlarimizning qon - qoniga singib ketganligi Shiroq t risidagi tarixiy rivoyatda ham har taraflama ochib  berganligini eslatishmumkin. Markaziy Osiyoda yashagan avlod ajdodlarimizning falsafiy fikirlari haqida qimmatli maMumotlarga ega b lishimizda "Avesto" , "Behistun" , "Denkart" ,  "Bundahishn" singari yozma yodgorlik muhum tarihiy xujjatsifatida alohida ahamiyatga ega. "Avesto"da aks etgan asosiy falsafiy oyalar, diniy e'tiqotning yetakchi  tushunchalari tarixiy shaxs Zardusht (Zard st)nomi bilan bo liq. Uning nomiga   nisbatan din ham shunday nom bilan, ya'ni zardushtiylik deb ataladi. Zardusht, manbalarning k rsatishicha, taxminan miloddan avval 570 - yillarda  tugiigan va yetmish yetti yoshidaibodat qilayotgan cho ida dushman kohini  tamonidan orqasidan xanjar sanchib ldirilgan. Zardushtga qadar ajdodlarimiz  har xil diniy odatlarga ibodat qilib yashaganlar. Diniy etiqodlarning turli - tumanligi ibtidoiy munosabatlar rnini sinfiy jamiyat, qadimgi quldorlik  jamiyati ola boshlagan

payitda barcha qabilalarning yagona mafkura asosida uyushishlariga allaqachon t anoq b lib qolgan edL lkaning turli    qabilalarinibirlashtirish, ularni ilk buyuk davlatchilik oyasi  atrofida uyushtirish zaruryati tu ilib  qolgan edi. Ana shunday zaruriyatni tushinib yetgan il or  kishilardan biri sifatida Zardusht tarix saxnasida paydo b ldi. Zardusht k p   xudolik tasavvurlari, tabiat hodisalariga si inishga  qarshi chiqib, yakka xudolik oyasini tar ib qildi. Zardushtiylik juda qadimiy   dinlardan b lib, ibtidoiy  tuzumdan quldorlikka tila boshlagan payitlar Markaziy  Osiyoda paydo b la 

boshlagan va aloxida diniy dunyo qarash sifatida shkillangan. Zardushtiylik dinining qonun - qoidalari "Avesto" da bayon etilgan. "Avesto" kitobi eramizdan bir necha asrlar ilgari yuzaga kelgan. Manbalarning k rsatishicha, "Avesto" n ikki ming oshlanganmol terisiga oltin hariflar bilan   bitilgan ekan. Abu Rayxon Beruniyning " tmish xalqlardanqolgan yodgorliklar" asrida bu  haqda shunday deyilgan: "Doro ibn Doro xazinasida n ikki ming qoramol  terisiga tillo bilan bitilgan bir nusxasi bor edi " . Iskandar otash xonalarni vayron qilib, ularda xizmat etuvchilarni ldirgan vaqtda uni kuydirib yubordi. Shuning  uchun "Avesto" ning beshdan uch qismi y qolib ketdi. " Avesto " ttiz nask   (qisrn) edi. Majusidlar q lida n ikki nask chamasi qoldi.   "Avesto" da tmish ajdodlarimizning diniy tasavvurlari, koinot va yerdagi  dunyoning yaratilishi bilan bo liq afsona va rivoyatlar, Markaziy Osiyo, Eron va  Ozarbayjonning tarixi, ijtimoiy - siyosiy, iqtisodiy hayoti, geografiyasi, tabiyati, nabototi, ilim - fani z aksini topgan. Unda qadimgi Turon lkasining iqlimi,   suvi, hayvonot dunyosi, yer tuzilishi, sahrolari, to lari haqida qimmatli  maMumotlar berilgan. arazg ylik, hasad, fitna -- fasod, manmanlik "Avest    1 da qattiq qoralansa, va'daga vafo qilish, ahtga sadoqat, samimiyat, xolislik, zaro izzat - ikrom kabi  odamlar rtasida ustivor b ladigan ahloqiy qoidalar ulu lanadi. "Avesto"    dunyoni inson uchun sinov maydoni deb tushuntiradi. "Avesto" da odamlarni imonli b lishga, doimo pok -- toza yurishga, tanani  ozoda tutishga, harqanday yomon niyat vas zlardan tiyilishga, yomon  amallardan voz kechishga, noj ya ishlardan yuz girishga da'vat etdigan   ahloqiy qoidalar, diniy gitlar, falsafiy oyalar nihoyatda k p.    "Avesto" da qayd etilgan eng muhim falsafiy fikrlardan biri - insonlarni mehnat qllishga, z q llari   bilan moddiy boyliklar yaratib t q, farovon hayot  kechirishga da'vat etilganligidir. Zardushtiylikda inson chorvaning k payishiga,  yaylovlarning gullab - - yashnashiga yordam bergan taqdirda, tinmay mehnat qilgandagina hudoning inoyatiga noil b ladi deytladi. Zardusht hudo  Axuramazdadan, yer

yuzidagi eng yaxsh joy qayerda, deb s raganida, u inson  qayerdaki ziga uy tiklab  oilasi (xotin va farzandlari) ga podalariga rin ajratib  bersa, yem -- hashagi k p  b lib, chorvasi va itlari t q yashasa, uyida noz -   ne'matlar muhayyo b lib, xotini  va farzandliri farovon yashasa, uyda e'tiqodi sobit, olovi alangali, boshqa narsalari mo'1 •- ko'l b lsa sha manzil, sha    g sha ulu dir, muhtaramdir, deb   javob beradi. "Avesto" mehnat qilib boylik yaratib yangi joylarni obod qilib quruq va b z  yerlarni haydab, suvorib zlashtirgan, sut, g sht - yo , don - dun yetishtirib    jamiyat taraqqiyotiga yo'l ochib bergan, farovonlikni ta'mnlagan dexqonlar, charvodorlar, ovchilarni ulu laydi. 

Unda, masalan, yerga mehir q yib mehnat qilish zarurligihaqida aytilgan. Kimda - kim, ham ng q li bilan, ham chap q li bilan yerga ishlov bersa, yerga foyda    keltiradi. Yer ham undan zining har xil noz - ne'matlarini ziroatlarirri mo'1 -  ko'l hosilini ayamaydi, deyiladi kitobda. Zardushtiylik dini va uning "Avesto" kitobida dunyoning moddiy asosi deb hlsoblangan yer, tuproq, havo muqaddastirilashtiriladi. Yer va havo shunday e'zozlanadikiy, havoni bul ash, ifloslantirish, hayvonlar ligi uyoqda tursin,   odamlar jasadini ham yerga k mish, suvga oqizish, olovda yoqish gunohi azm  hisoblangan. Marhumlar yerni, suvni, havoni zaharlab q ymasliglari uchun  ularning jasadlarini mahsus sapol idishlarga k mish rasm b Igan.   "Avesto" da dexqonchilik bilan shu uilanish n ming marta ibodat qilish va   yuzlab jonivorlarni qurbonlikga s yishdan afzal hisoblangan. Unda aytilishicha,  ekin ekish - yerdagi yovuzlikiarga barham barish demakdir. alla yerdan unib  c h i q q a n d a d e y i l a d i " A v e s t o " d a d e v l a r l a r z a g a k e l a d i , a l l a r i b   olinyotganda devlar nola faryod qiladi, lla yanchib un qilinayotganda, ular  qocha boshlaydi, himiq qilayotganda esa devlar mahf b ladi. allaning mo'1 -   ko'1 b lishi, goyo devlarning labiga qizitilgan temir bosganday ularni  tumtaraqay qiladi. Islomgacha Markaziy Osiyoda buddizmning , hatto nasroniylik dinining ma'lum darajada tarqalganiga qaramay , diniy e'tiqod bobida zardushtiylik dini asosiy rin tutgan. Jahon dinlari keyingi ikki - ikki yarim ming yil Ichida qanchalik  takomillashayotgan ularning marosimlari, urf odatlari necho lik hilma  xillashgan, boyigan b lmasin ular barchasi zardushtiylik dining vorislari  hisoblanadi. VI - VIII asrlarda yaratilgan, qadimiy turkey tilda ziga xos hatda bitilgan  Urxun -- Enisey yodgorliklarida turkey xalqlarning falsafiy, ijtimoiy - siyosiy qarashlari, el - yurtiga muhabbati, qahramonliklari xorijiy basqinchilarga nafrati z ifodasini topgan.  732 yilda rnatilgan Kultegin bitigidagi barch voqealar aksi Bilga xoqon tilidan  (asli ismi M iliyon) bayon etiladi. M iliyon s nggi turk xoqonlaridan biri   

b lib, "Bilka - Qoon" - "Ulu xoqon" unvonini olgan. M iliyon juda k p    urushlar olib borib turk xoqonlgi davlati chegaralarini ancha kengaytirdi.

$Qadimgi Yunoniston falsafnsi. Qadimgi davr falsafasining yana bir silsilasi Yunonislonga tcgishlidir. Bu davrdagi falsafiy qarashlar - - antik davr falsafasi dcb yuritiladi. Uncla Milet f al s af i y m ak t a bi , E k y f al sa f i y m a kl ab i , Su qr ot , P i f ag oi \ A f l ot ur i , A ra sf u v a boshqalarning falsafiy, labiiy -- ilmiy, ijlimoiy -- ahloqiy taMimotlari rganiladi. Yunonistonda dastlabki falsaily taTimotlar eramizdan avvalgi VII-VI asrlar rtasida  Milet shahrida yuzaga kelgan va rivojlangan. Milct maktabi vakillari Fales, Anaksimandr, Anaksimenlardir. Uning asoschisi Fales (cramizdan avvalgi 624 — 547 yillarda yashagan). U Yimon fani va falsafasining asoschisi boMib, z davrining etuk  slyosiy arbobi, j rofi, faylasufi b lgan.'Fales taTimotiga k ra, tabiatdagi    turli- t um an j i s m v a ho di sa l a r da st l a bk i i b t i do — s uv da n p ay do b l ga n va ya na  su vg a aylanadi va bu moddiy birlik doimo zgarishda boMadi, Anaksimandr (Falcsning  shogirdi) eramizdan avvalgi VII asr oxiri va VI rtalarida yasiiab ijod ctgan. U  «Tabiat haqida» asarini yozgan, biroq asar bizgacha yotib kelmagan. Falcs olamning asosiga suvni q ygan b lsa, Anaksimandr dunyo - - chcksiz, gazsimon apcyrondan   iborat, issiqlik va sovuqlik, quruqlik va namlik apcyrondan ajralib chiqib, moddaning bir holatdan ikkinchi holatga tishini ta'minlaydi, dcb hisoblagan. Uning  taMimotmi zamondoshi, shogirdi Anaksimen davom cttirdi. Anaksimcn (eramizdan avvalgi 588-525 yillar) havo — olamning asosi, deb bilgan. Uningcha, havoning quyuqlashishidan suv, er, tosh kabi moddalar tashkil topgan, siyraklashishidan csa otov paydo$

boMgan. Yana bir yunon faylasufi Gcraklit (eramizdan avvalgi 520-460 yillar) Kichik Osiyoning arbiy qir o idagi Efes shahrida zargar oilasida dunyoga kelgan. U   stixiyali dialektikaga asos solgan, olov — olamning asosi, dcb bilgan. uning fikricha, olamda hamma narsa harakatda. «Oqar suvga bir soniyada ikki marta tushish mumkin emas, chunki suv Jiar daqiqada yangilanib turadi». Olamda tur unlik y q. Harakat   but un t abi at ga, bar cha ji sm va hodi sal ar ga xosdi r . Abadi y har akat — abadi y zgarishdir. Harakat qarama-qarshilik asosida sodir  b ladi. «Kurash hamma natsaning  otasi, hamma narsaning podshosidir», degan ckan Gcraklit. Bundan Geraklit kishilar rtasida urushlarni targMb qilgan ekan-da, dcya  xulosa chiqarish not ri. Gcraklitning  fikricha, doimiy zgarish, harakat va zaro   qarama-qarshi tomonlarga tish —jismlar  sifatining nisbiyligi bilan bo liq.  Masalan, dcngiz suvi inson isl moli uchun yaroqsiz b lsa, baliqlar uchun ayni   muddaodir. Geraklitning qarashlari falsafiy tafakkur rivojiga katta ta'sir k rsatgan,  Pifagor (erami/clan avvalgi 580-500 yillar) Yunonistonning Samos orolida yashab tgan. u qadimgi Yunonistonda diniy-mafkuraviy falsaily maktab, ya'ni  pifagorchilikka asos solgan. Pifagor zining siyosiy qarashlari tufayli podsho  Polikrct bllan cliiqisha olmagan va Samosni tark etib, janubiy Italiyaga k chib  kclgan, sha ercla z   uyushmasini tashkil etgan. Uningcha, dunyoni bilish jarayoni, avvalo, raqamlarni bilishdan boshlanishi kerak. Pifagorchilaming taMimotiga k ra, olamning asosida  - 2 -

modda bam, tabiat ham cmas, balki idcallashgan raqamlar yotadi; narsa va hodisalar aynan ana shu raqamhir mahsulidir. Pifagorcbilar birinchi boMib Yunonislonda tabiatdagi narsa va hodisalarni izohlashda miqdor kategoriyasini ilgari suradi, Pifagor zodagonlar oilasiga mansub boMgani bois aristokratiyani hlmoya qilgan. U «tartib» . t risidagi ta'limotini yaratib, faqat aristokratlar rnatgan lartib ijtimoiy hayotda  muhim rol ynaydi, degan. Uning fikricha, demokratiya bu tarlibotning bu/ilishidir.  Eley falsafiy maktabi namoyandasi Kscnolan (eramizdan avvalgi YI — V asr) shoir va faylasuf boMgan. U Kichik Osiyoda dunyoga kelgan. I l m olisli maqsadida Yunonistonga, janubiy Italiyaga sayobat qilib, umrining s nggi yillarini F,lcy shahrida  tkazgan. Tarixchi Diogen Laertskiyning yozishicha, Kscnofant «Tahiat  haqfda» asarining muallifidir. Afsuski, ushbu asarning yarmigina omon qolgan, xolos. u k pxudolikka hamda insonlarga xos sifatlarni hayvonlarga, simlik dunyosiga daxklor   deb biluvchi ta'Iimotga qarshi cbiqib, mifologiyani rad ctishga barakat qilgan, uning falsafiy ta'limotiga k ra, tabiat - zgarmas va harakatsizdir, «IIamma narsa crdan unib   chiqadl va pirovardida yana yerga qaytadi», Biz hammamiz erdan tu ilganmi/ va crga  aylanamiz». Ksenofan qadimgl yunon faylasuflaridan birinchi b lib, bilishning  imkoniyati va chegarasi haqida fikr yuritgan. Bu qadimgi yunon gnoscologiyasinlng rivojiga turtki b ldi.  Ksenofant ilgan surgan oyalar uning shogirdi Bley falsafiy maktabining koVga  k ringan namoyandalaridan biri, eramizdan avvalgi 504 yili tu ilgan Parmenid   tomonidan. rivojlantirilgan. Eley falsafiy maktabining namoyandalaridan biri Parmenidning shogirdi va d sti Zenon -(490-430 yillar) z ustozining taMimotini   himoya qildi va uni rivojlantirdi. Qadimgi Yunon madaniyatida sofistlar falsnfnsi katta oYm tuladi. Sofistlar antropologiya (inson haqidagi fan) va gnoscologiya (bilish t risidagi ^  i n ) muammolari bilan shug^ullangan. Sofistlar yangi kasblarning mohir ustalari, ya'ni qituvchilar, diplomatlar, notiqlar, sud mahkamalarida ishlovchi mutaxassislardan  iborat boMib, haqiqat, osoyishtalik, adolal rnatishga xizmat qilgan. ularning  taMImoti Suqrot falsafasiga ham ma'lum darajada ta'sir k rsatgan. 

Suqrot (eramizdan oldingi 469-399 yillar.) (asli — Sokrat) — qadimgi Yunon faylasufi. «Afinaning ijtimoiy hayotida faol ishtirok etgan, yoshlar tarbiyasi bilan shu ullangan, hurfikrli inson,  kamba aldan chiqqan/tosh y nuvchining   li, ta   bilimdon kishi sifatida mashhur boMgan. Uning hayoii fojiali tugagani l risidagi niisol falsafiy afsonaga aylanib kctgan. z   davrida Afmadagi hukmron tuzum tartib-qoidalariga qarshi chiqib, yangi llkrlarni ilgari surgani uchun ruhoniylar uni dahriylikda hamda yoshlarni axloqan buzishda ayblaganlar. Unga shunchaki ayb emas, siyosiy ayb q yilgan. Garchand qutilish imkoni  b lsa-da, qonun va jamiyat tartiblarini nihoyatda qattiq hurmat qilganligi bois, u  jazodan qochishni istamagan va bir qadah zabar ichib lgan. Suqrot va uning  tarafdorlari jamiyat qonunlariga, ular qanday b lishidan qatM nazar, s zsiz iloat etishni   - 3 -

$tar ib etganlari oyatda ibratlidir. Holbuki, Suqrot va uning shogirdlari Afinada amal  qilgan qonunlarni not ri va adolatsiz deb hisoblagan hamda ularn! qattiq tanqid  qilgan, ammo, shunday b lsa-da, ularga b ysungan. Shu ma'noda, Suqrot oVJnl   aybdor deb topgan sud hukmiga itoat ctgan va zini uning ixtiyoriga topshirgan.  «Aflotun mening d stim, ammo qonun  d sllikdan  ustun turadi» degan hikmalfi ibora sha davr ma'naviyatining yaqqol ifodasidlr.  Suqrot z taMimotini o zaki ravishda k cha-k yda, maydonlarda, xiyobonlarda     shogirdlari va izdoshlari bilan birga shakllantirgan va xalq ongiga singdirishga harakat qilgan, lekin bironta ham asar yozmagan. Uning falsafiy, axloqiy taMimotlari mohiyatini shogirdlari Ksenofant, Aristofan va Aflotunlarning asarlaridari bilib olishimiz mumkin. Ksenofant «Suqrot haqida esdaliklar» asarida z ustozi haqida iliq s zlar aytib, uni   olijanob, axloq-odob borasida haqqoniy fikr yuritgan inson sifatida ta'riflagan. Yoshlarning axloqini buzgan deb unga siyosiy ayb q yish — tuhinat ckanini alohida  ta'kidlagan. Aflotun esa uni chuqur mulohazali, insonni ulugMovchi donishmand, dcya ta'riflagan, uning falsafiy qarashlarini z asarlarida Suqrot nomidan bayon etgan.  Suqrotning fikricha, falsafaning markazida axloq masalalari turmo i lozim. .  Jamiyatning ravnaqi, tinchlik va osoyishtaligi, farovon hayoti axloq va odobning ahvoliga bo liq. Bu masalalar Sharq falsafasida ham katta rin tutganli bois xalqimi/,   buyuk allomalarimiz Suqrot nomini benihoya hurmat bilan tilga olgan, uning axloq- odob haqidagi pand-nasihatlariga amal qilgan, Suqrotning shogirdi Aflotun (asli — Platon) jahon falsafasi tarixida o*chmas iz qoldirgan buyuk allomadir. U nafaqat faylasuf olim, balki sarTatkor, shoir va dramaturg b lgan, z oyalarini dialoglar tarzida bayon qilgan. Aflotun 428 yil 21 mayda Dclos    orolida tu ilgan. zidan keyin 35 dan ziyod dialog shaklidagi asarlar yozib qoldirgan.   Arastuning u haqdagi maMumotlarini birdan-bir t ri dalil deb qarash mumkin. Chunki  Arastu Aflotunning eng yaqin d sti va shogirdi boMgan.  Aflotun «<j'oyal(ir diiuyosi \>a soyalar (lunyosi» taTunotlning asoschishlir. Uningcha, oya haqiqiy borliq, biz blladlgan va yashaydigan dunyo esa uning $

soyasidir. Haqiqiy o 'zgarish va laraqqiyot oyalor dimyoslga xos, soyalar dunyosidagi harakat esa uning aksidir. oyalar dimyosining qonunlyatlarini hamma ham  bilolmaydi: Ulanri biladigan zotlar nihoyatda kam itchraydi, ular ulkan aql egasi b ladi va tarixda chuqur nom qoldlradi. Aksarlyat kishilar esa  t soyalar dunyosi bllan kifoyalanadi. Aflotunning jamiyat va davlat t risklagi  taMimoti uning dunyoqarashida markaziy rinlardan birini tashkil etadi. U faqat antik davr falsafasi — ontologiya va  gnoscologiyaning klassigi boMib qolmay, nuimtoz antik siyosiy naznriya va pcdagogikanhig btliimloni liam boMgan. Aflotun ijtimoiy-siyosiy masalalarga doir . 4 -

«Davlat», «Qonunlar», «Siyosat» va «Kritiy» nomli asarlar yozib qoldirgan. «Oavlat» asarida jamiyat haqida, uning ideal siyosiy tuzumi t risidagi qarashlarini markaziy ta'limoti — oyalar nazariyasi bilan uzviy bo liq holda ilgari surgan. Uning fikricha,   davlatning t rtta shakli mavjud: teokraliya; oligarxiya; demokratiya; liraniya.  Aflotunning ideal davlat t risidagi orzulari neglzida adolat oyasi yotatli. Aflotun   aytganidek, jamiyat barcha a'zolarining odil jamiyatdagi qonunlarga b ysunishi  ijtimoiy taraqqiyolning asosiy garovidir. Aflotunning shogirdi va safdoshi Arastu (384 — 322 yiliar) (asli —• Aristolcl) qadimgi Yunonistonning buyuk faylasufi, zining bctakror, jahonni lol qoklirgan ilmiy  merosi bilan mashhurdir. n etti yoshida z ilmini osbirish maqsadida Afinaga kclib,   Aflotun asos solgan akademiyaga qishga kirgan va 20 yil davomida (Aflolunning  limiga qadar) shu erda tahsil olgan. Keyinchalik Makedoniya podshosi  Filippnin ll  taklifiga binoan, uning li Aleksandrga 3 yil muntazam ustozlik qilgan. Binobarin,  keyinchalik dunyoni zabt etib, jahongirlik maqomiga k tarilgan iskandarning  kamolotida Arastuning xizmatlari beqiyos boMgan. Filippning limidan keyin  Aleksandr taxtga tirgach, Arastu Afmaga qaytib kelib, 50 yoshlarida «Likkcy» nomli  maktab ochgan. Ilmiy faoliyatining samarali b Iishida, umuman, Yunonistondagi ilm-  fan rivojida Aleksandr tomonidan k rsatilgan himmat va ra batlar muhim ahamiyat   kasb etgan. Iskandar vaibtidan keyiu unga qarshi kuchlar bosh k tarib, ArasLuni  dahriylikda ayblashgan va sudga tortishgan. Suddan oldin Evbey oroliga k cliib ketgan  Arastu k p tmay sha erda vafot ctgan.    Arastu zabardast olim b lib, manliq, psixologiya, falsafa, axloq, notiqlik san'ati,  tabiiy fanlar b yicha lmas, bebaho asarlar yozib qoldirgan. Uning barcha asarlari   borliqni rganishga qartilgan. Mantiqqa oid asarlarining barchaslni «Organon»  («Qurol») nomli asariga jamlagan. Faylasuf barcha fanlarni ikki lurga — nazariy va amaliy fanlarga b lgan. Amaliy fanlar shogirdlarga yo'1-yo'riq k rsatishga, biror bir  

foydali ishni amalga oshirishga y naltirilgan. U nazariy fanlarni uch qismga - falsafa (metafizika), matcmatika va fizikaga ajratgan. Faylasuf olamdagi narsa va-hodisalar t rtta sababga ega. Bular — moddly sabab,  ya'ni modda (malcriya); shakliy sabab yoki shakl; yaratuvchi.sabab; pirovard sabab yoki maqsad sabablardir. Yaratuvchi sabab, Arastu talqinicha, harakat manbaidir. Masalan, ota va ona bolaning ul ayishi sababchisidir. Arastu pirovard sabab (maqsad sabab)  vositasida insonga xos b lgan maqsadni tabiat hodisalariga ham tatbiq etmoqchi  b Igan. Harakat olam singari abadiydir. Ayni paytda, olam zining abadiy sababi,   ya'ni harakatlantiruvchi kuchiga cgn. Arastuning jamiyat va davlat t risidagi taMimoti «Davlat», «Siyosat» kabi  asarlarida bayon etilgan. Uning fikricha, davlat boshqaruvi jamiyatning erkin va farovon hayoti uchun xizmat qilishi lozirti. Baxtli hayot mazmuni faqat moddiy moM-koMchilik bilan belgilanmaydi, balki seroblik ma'naviy boylik bilan uy un boMgandagina, jamiyat  baxtli hayot kechiradi. Davlatning boyligi, asosan, rtacha mulkka ega b lgan   - 5 -

fuqarolaming mehnati bilan ta'minlanadi. Arastuning bu boradagi qarashlari bugungi kunda Vatanimizda kichik va rta bizncs sohasini rivojlantirish yoMkla olib borilayotgan islohotlar mohiyatiga juda hamohangdir. Yunon falsafasida Dcmokritning qarashlari ham muhim rin tutadi. U haqiqiy borliq  — moddiy dunyo, abadiy va poyonsiz, chcksiz-chegarasiz reallikdir, olam mayda moddiy zarrachalardan, ya'ni atomlardan va b shliqdan iborat dcya taTim bcradi.  Atomlar va b shliq zaro yaxlit abadiy ibtidodir. Atomlar — b linmas va oVgarmas,    sifat jihatdan bir xil, uning miqdori shakH singari behisobdir. Harakat, dcgan edi Demokrit, atomlardaa iborat moddaning abadiy, tabiiy holatidir, Demokrit tasodifiyatni inkor etgan. U «na tabiatda na jamiyatda xech bir narsa tasodifan paydo bo'lmaydi», dcb yozgan. Demokritning falsafiy qarashlarida axloqiy taMimot muhim rin tutadi. Uning  bu boradagi qarashlari siyosiy qarashlari bilan uzviy bo liqdir,  Yaxshi boshqarilayotgan davlat — buyuk q r ondir. Davlat manfaatlari qolgan barcha   narsalardan ustun turmo i lozim.  M yor, deydi faylasuf, axloqning tabiat insonlarga irTom etgan kuch va qobiliyatga  mos kelishadadir, DonoHk uchta hosil kclliradi: yaxshi fikrlash; yaxshi s zlash; yaxshi  harakat qilish. Dcmokrilning axloqiy qarashlari z davridagi amaliy ma'naviy  munosabatlarning umumlashmasidir. Uning ta'limoti bugungi kunda insonlarni axloq- odobga, diyonatga da'vat etadi. Epikur (341-270 yiilar) — qadimgi Yunon mutafakkin. Demokrit ilgari surgan atomchilik ta'limotini yanada takomillashtirib, uni yuqori po onaga  k targan  va . tegishli qarashlar bilan boyitgan faylasuf. Epikur ta'limoticha, olam — moddiy, abadiy va cheksiz, Atomlar — b linmas, olam —-jism va b shliqdan iborat, deb yo^gan edi u.   Barchajismlarni Epikur ikki guruhga b lgan. Birinchi  guruhga jismlarni tashkil ctuvchi atomlarni kiritgan b Isa, ikkinchi guruhga atomlarning birlashishidan tashkil topgan  jismlarni kiritgan v Epikur ichki harakat qonuniyatini kashfetib, Demokrit ilgari surgan atdmcKilik taMimotiga ulkan hissa q shgan, Epikurning falsafiy-axloqiy taMimoti z   zamonasida il or ahamiyatga ega b lgan. Rohat-faro at, xursandchilik    deganda, kayf- safo,

maishat, shohona hayotni emas, balki jismoniy ezilish hamda ruhiy tashvishlardan xalos b lishni, ozodlikni tushunamiz, deydi Epikur, iming fikricha, davlat kishllarning  zaro  kelishuvi asosida luzilishi lo/im. Epikur ilgari surgan ijlimoiy kelishuv oyasi  keyinchalik XVIII asr frantsuz maVifatparvarlari hamda XX asr faylasuflari tomonidan davom ettirilgan. Epikur ta'limotini rimlik Lukrctsiy Kar (cramizdan avvalgi 99-55 yillar) davom ettirgan, U «Narsalarning tabiati to'g'risida» nomli asari bilan mashhur b lgan.  1 ' Yash'ash8an'rriaqsad, dcb yozgan Lukretsiy, baxtli hayot kcchirishdan iboratdir. Jamiyat ham, xuddi tabiat singari, z qonunlariga ega hamda tabiat qonuniyatlariga tayangan  holda rivoj topadi, deydi u. Uning falsafiy qarashlari z davri va rta asr falsafasiga   0'zta'sirini k rsatgan,  - 6 -

Uning fikricha, niodcla (matcriya) — abadiy. bir hokitdan ikkinchi holalga tib, shaklini zgartirib yashash — uning xossasi. Olamdagi barcha narsalar ikkiga --  oddiy va murakkab turga b Hnadi. Lukrclsiy Kar atom harakatining uchta turini  sanab tgan.  Bular — narsaning o irlikka cgn b lgani uchun t ri chi/iqli    harakati, narsaning zicha o ish harakati, narsaga turtki boMgan asosga qaratllgan   harakat. Lukrclsiyning nazariyasi mohiyatan sodda b lsa-da, tabiatshunoslikka  ulkan ta*sir k rsalgan. 

O'xshashlar

O’rta asrlar Yevropa falsafasi. Xristian dini va uni davlat mafkurasiga aylanishi, o’rta asr falsafasi, gnostika, apologetika, patristika, realizm, nominalizm kategoriyalari

Detyerminizm falsafasi

Borliq falsafasi

Fan falsafasi

Qadriyatlar falsafasi