O’rta asrlar Yevropa falsafasi. Xristian dini va uni davlat mafkurasiga aylanishi, o’rta asr falsafasi, gnostika, apologetika, patristika, realizm, nominalizm kategoriyalari - Falsafa - Referatlar

O’rta asrlar Yevropa falsafasi. Xristian dini va uni davlat mafkurasiga aylanishi, o’rta asr falsafasi, gnostika, apologetika, patristika, realizm, nominalizm kategoriyalari

Yuklangan vaqt:

24.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

52.90625 KB

Ko'chirib olish

O’rta asrlar Yevropa falsafasi. Xristian dini va uni davlat mafkurasiga aylanishi, o’rta asr falsafasi, gnostika, apologetika, patristika, realizm, nominalizm kategoriyalari Reja: 1. Falsafa jahon xalqlari madaniyatining tarkibiy qismi. Dunyoqarash tushunchasi, uning mohiyati va mazmuni. 2. Qadimiy Sharq va Antik dunyo falsafasi. Markaziy Osiyodagi falsafiy fikrlar uning jahon madaniyatida tutgan o’rni. 3.O’rta asrlarda va yangi davr Yevropadagi falsafiy fikrlar. XX asrda shakllangan falsafiy ta’limotlar.

Falsafa jahon xalqlari madaniyatining tarkibiy qismi. Dunyoqarash tushunchasi, uning mohiyati va mazmuni. Falsafaning predmeti - insonda bilishga qiziqish uyg’otadigan, mifologiya, din yoki fan javoblaridan qoniqmagan kishining o’ziga ma’lum bilimlar va tajriba,, muayyan e’tiqod, ishonch va intuitsiyaga tayangan holda oqilona asoslangan javoblar berishga harakat qiladigan, savollar tug’diradigan har qanday ob’ektiv va sub’ektiv borliqdir. Boshqacha aytganda, inson o’z qiziqishi ob’ekti haqida muayyan tasavvur hosil qilish maqsadida savol berishga asos bo’lishi mumkin bo’lgan hamma narsa falsafaning predmetidir. Shu munosabat bilan u yoki bu odamning falsafiy qarashlari haqida va hatto uning falsafasi to’g’risida so’z yuritish mutlaqo o’rinli bo’ladi va bunga biz kundalik hayotda tez-tez duch kelamiz. Biroq ayni holda bizni fan sifatidagi, ayrim insonning emas, balki butun jamiyatning rivojlanish mahsuliga aylangan ijtimoiy hodisa sifatidagi falsafa qiziqtiradi va ayni shu sababli yuqorida keltirilgan ta’rifda «inson» tushunchasi yig’ma ma’noda qo’llanilgan. Bu erda shuni ta’kidlab o’tish lozimki, garchi falsafaning predmetiga biz umumiy nuqtai nazardan ancha keng ta’rif bergan bo’lsak-da, ayrim tarixiy davrlarda odatda u yoki bu sabablarga ko’ra muayyan masalalar doirasi falsafiy tadqiqotlarda birinchi o’ringa chiqadi. Masalan, qadimgi YUnonistonda kosmotsentrizm ilk falsafiy ta’limotlarning o’ziga xos xususiyati bo’lib, bunda asosiy e’tibor «kosmos», «tabiat»ni anglab etishga qaratilgan. Keyinchalik, qadimgi yunon shahar-polislari ravnaq topgan davrda faylasuflar diqqat markazidan ijtimoiy muammolar, axloq, davlat qurilishi masalalari o’rin oldi. Evropada xristianlikning, SHarqda islom dinining vujudga kelishi va mustahkamlanishi natijasida o’rta asrlar falsafasi teotsentrik (yunon. theos – markazdan o’rin olgan xudo) xususiyat kasb etdi, ya’ni Xudo va u yaratgan olam falsafiy qiziqishlarning asosiy predmetiga aylandi. Uyg’onish davrida falsafa san’at (estetika)ga va ko’p jihatdan insonga murojaat qilindi.. YAngi davr deb nomlanuvchi XVII-XVIII asrlarda falsafa tobora kuchayib borayotgan fan bilan

uzviy bog’landi, natijada falsafiy tadqiqotlarning diqqat markazidan bilish va ilmiy metodlar masalalari o’rin oldi. XIX asrning ikkinchi yarmida yuz bergan «klassik falsafa» va oqilonalik inqirozi irratsionallik, intuitivlik, ongsizlik muammolarini namoyon etdi, XX asrning birinchi yarmida ular «noklassik falsafa» tahlilining asosiy predmetiga aylandi, bu esa, o’z navbatida, matnlar mantig’i, tili, ularni talqin qilish va sharhlashga alohida qiziqish uyg’onishiga olib keldi. XX asrning so’nggi o’n yilliklarida hozirgi madaniyatdagi inqiroz hodisalarini va yangi axborot texnologiyalarining, shuningdek ommaviy kommunikatsiya vositalarining jadal sur’atlarda rivojlanishi bilan belgilangan muammolarni kun tartibiga qo’ygan postnoklassik falsafa shakllandi. Bu falsafa vakillari «tarixiy rivojlanishning tugallanganligi», barcha ma’nolar va g’oyalar «aytib bo’linganligi» haqida mushohada yuritib, inson yangi axborotga ishlov berishga qodir emasligiga e’tiborni qaratar ekan, notizimlilik, Evropa an’anaviy falsafiy bilimining negizlari , qadriyatlari va chegaralarini o’zgartirish g’oyasini ilgari surdilar. Nihoyat, XX-XXI asr chegarasida eng yangi falsafada birinchi o’ringa chiqqan va eng muhim mavzular qatoridan o’rin olgan yana bir mavzu globallashuv jarayonlarining mohiyatini va ularning rivojlanish yo’nalishini aniqlashga alohida e’tibor qaratildi. Bu jarayonlar hozirgi vaqtda jamiyat hayotining deyarli barcha jabhalarini qamrab oldi va davrimizning olamshumul muammolarini yuzaga keltirdiki, ularning nazariy va amaliy echimini topish bu muammolarni falsafiy darajada anglab etishni ham nazarda tutadi. Xalqaro miqyosda alohida e’tibor berish va kelishilgan harakatlarni taqozo etuvchi eng muhim muammolar qatoriga ekologiya, demografiya, xavfsizlik, xalqaro jinoyatchilik, energetika resurslari, qashshoqlikka chek qo’yish muammolarini kiritish mumkin. Ko’rib turganimizdek, falsafaning predmetini qandaydir bitta, qat’iy cheklangan, muayyan masalalar doirasi bilan bog’lash mumkin emas. U vaqt omiliga va ob’ektiv sabablar to’plamiga qarab, doim u yoki bu muammo yoki ularning muayyan majmui tarzida birinchi o’ringa chiqadi. Ammo bu

boshqa mavzular, masalalar va muammolar o’z ahamiyatini yo’qotadi va falsafa chegarasidan chetga chiqadi, uning tahlil predmeti bo’lmay qoladi, degan ma’noni anglatmaydi. Bosh mavzularni ikkinchi, uchinchi yoki undan ham keyingi o’ringa surib qo’yadi, ular muayyan davrda va tegishli sharoitda falsafiy tahlil diqqat markazidan o’rin olish yoki falsafiy muammolarning ustuvor yunalishi bo’ylab yuqoriga ko’tarilish uchun o’z vaqtini «kutib», go’yoki panada turadi, desak, to’g’riroq bo’ladi. Ayni shu sababli biz falsafa tarixida qiziqishlardagi ustuvorliklarning muttasil o’zgarishini, u yoki bu masala bosh masalaga aylanishi, falsafiy hamjamiyatning asosiy e’tibori ma’lum vaqt mobaynida unga qaratilishini ko’ramiz. Falsafiy bilimning tuzilishi. Falsafa o’z shakllanishi va rivojlanishining qadimgi davridayoq, tabiat, inson, jamiyat va ma’naviyatni, shuningdek sababiy bog’lanishlar, qonunlar va shu kabilarni bilish sohasida yuksak natijalarga erishdi va oqilonalik nuqtai nazaridan odamlarning dunyo haqidagi umumiy tasavvuriga aylandi. Ammo olamning cheksiz darajada rang-barangligi va serqirraligi tufayli o’sha davrdayoq parchalanmagan falsafiy bilimlar va tasavvurlardan ayrim bo’limlar ajralib chiqa boshladi, vaqt o’tishi bilan rivojlanib, ancha aniq shakl-shamoyil kasb etdi va yangi bilimlar bilan to’ldirildi. Pirovard natijada ular falsafiy bilimning tuzilishini (strukturasini) tashkil etdi. Falsafiy yo’nalishlar, tadqiqot olib boradigan sohasiga ko’ra, o’ziga xos bo’lib, asosiylari quyidagilardir: Ontologiya — olam, inson va jamiyatning obyektiv-universal mohiyati to’g’risidagi falsafiy ta’limotdir. Boshqacha aytganda, u borliq to’g’risidagi, insonning olamga bo’lgan munosabati haqidagi falsafiy bilim sohasidir. Gnoseologiya — bilish falsafasi bo’lib, olamni anglash, bilish nazariyasi, bilishning shakli, usullari va imkoniyatlari to’g’risidagi ta’limotdir.Aksiologiya — qadriyatshunoslik yoki qadriyatlar to’g’risidagi falsafiy ta’limot. Praksiologiya — insonning predmetli-o’zgartiruvchan, amaliy faoliyati to’g’risidagi falsafiy ta’limot. Metodologiya — bilish va o’zgaruvchan

faoliyat usullari to’g’risidagi ta’limot. Logika — tafakkur shakllari (tushuncha, hukm, xulosa) va tafakkur vositalarini (ta’rif, qoida, muhokama, tafakkur qonuniyatlari), ularning mazmunidan qat’i nazar, xolis o’rganuvchi ta’limot. Etika — axloq falsafasi, insoniyatning axloqiy tamoyillari , talab va tartib- qoidalari to’g’risidagi fan. Estetika — nafosat falsafasi, jamiyat va inson hayotida go’zallikning o’rni, qonun-qoidalari to’g’risidagi qarashlar majmuyi.Falsafiy muammolar mohiyatini tushunib etish, ularning eng muhimlarini aniqlash va nihoyat, falsafiy bilimlar bilan oshno bo’lish – ko’rsatilgan bo’limlarni sinchiklab o’rganish, bunda ularga yaxlit bir butunning tarkibiy qismlari sifatida yondashish demakdir. Pirovardda biz falsafaning o’ziga xos tili, o’z yondashuvlari va metodlari, nihoyat, tabiat, jamiyat va tafakkurga oid eng muhim aloqalar, xossalar va qonunlarni o’zida aks ettiruvchi umumiy tushunchalar – kategoriyalar tizimi vujudga kelganining guvohi bo’lamiz. Bunda falsafadagi har bir bo’lim yoki yo’nalish ham o’z tushunchalar apparatiga, ya’ni bilimning faqat shu sohasiga xos bo’lgan va uning asosiy mohiyatini yoritib beradigan kategoriyalar tizimiga egadir. Falsafada ko’rib chiqilgan mavzular bilan bir qatorda shunday bilim sohalari ham mavjudki, ular qolgan barcha bilim sohalariga kirib boradi, ular bilan uyg’unlashadi va ularni to’ldiradi. Masalan, tabiat, jamiyat, inson va uning tafakkurida yuz beruvchi harakat, rivojlanish va o’zgarishlar haqidagi falsafiy ta’limot – dialektika ana shunday bilim sohalaridan biri hisoblanadi. Ob’ektiv sabablarga ko’ra falsafiy bilimning ayrim sohalari sezilarli darajada rivojlandi va vaqt o’tishi bilan mustaqil falsafiy fanlarga aylandi. Bunday bilim sohalari qatoriga, masalan, insonning bilishni amalga oshirish shakllari, qonunlari va usullarini o’rganadigan fan - mantiqni; ma’naviyat va axloq haqidagi ta’limot – etikani; go’zallik qonunlariga muvofiq ijodning mohiyati va shakllari haqidagi fan – estetikani kiritish mumkin. SHu ma’noda falsafa tarixi fani alohida diqqatga sazovordir, zero u, mohiyat e’tibori

bilan, nafaqat falsafiy, balki tarixiy fan hisoblanadi. Ayni vaqtda u falsafiy bilim tarkibiga ham kiradi, chunki falsafiy tafakkurning vujudga kelishi, shakllanishi va rivojlanishini, falsafiy g’oyalar evolyusiyasi va xususiyatini turli faylasuflar, yo’nalishlar, oqimlarning ta’limotlarida qanday tavsiflangani nuqtai nazaridan o’rganadi. Falsafa tarixi fanida falsafiy ta’limotlarni tizimga solish va tasniflashga, matnlar, tarixiy sanalarni tahlil qilishga, daliliy material, biografik ma’lumotlar yig’ishga alohida e’tibor beriladi. SHu munosabat bilan dunyoqarashni kengaytirish va teranlashtirishga, o’z falsafiy yondashuvlarini yaratishga qaratilgan falsafani o’rganish, uning tarixi , asosiy namoyandalari va eng muhim falsafiy asarlari bilan albatta tanishishni nazarda tutadi. Falsafaning asosiy funksiyalari. Falsafa u yoki bu muammolarni hal qilar, qonunlar, muayyan tamoyillarni ta’riflar yoki gipotezalar, g’oyalar va nazariyalarni ilgari surar ekan, ayni vaqtda (ba’zan shu tariqa) har xil funksiyalarni bajaradi. Falsafaning muhim funksiyalaridan dunyoqarashni shakllantirish, bilish, metodologik, integrativ, madaniy, aksiologik, axloqiy va tarbiyaviy funksiyalarni qayd etish mumkin. Ularning barchasi bir-biri bilan uzviy bog’liqdir. Bu funksiyalarning roli va ahamiyati falsafaning amal qilish sohasi, u hal qilayotgan vazifalar darajasi va xususiyati bilan belgilanadi. Dunyoqarashni shakllantirish funksiyasi insonning dunyoga munosabati, uning o’z-o’zini va o’zini qurshagan borliqni tushunishi, shuningdek turli voqealar , hodisalarni va o’z burchini qanday talqin qilishi avvalo va bevosita uning dunyoqarashiga bog’liq bo’ladi. YUqorida ko’rsatib o’tilganidek, inson dunyoqarashida e’tiqodlar va bilimlar, tuyg’ular va emotsiyalar, oqilonalik va irratsionallik, tajriba, intuitsiya va hokazolar chambarchas bog’lanadi. Ayni shu sababli falsafasiz dunyoning yaxlit manzarasini yaratish mumkin emas, chunki, «hamma narsaga aralashadigan» falsafagina dunyoqarashning o’zaro bog’lanmagan turli «parchalari»ni birlashtirib, shu tariqa odamlarning butun borliqqa nisbatan umumiy, izchil va mantiqan to’g’ri munosabatini yaratish imkonini beradi. Bunda falsafa ayrim ikir-chikirlar, ahamiyatsiz tafsilotlarni

mavhumlashtiradi va umumiy aloqalarga, turli narsalar va hodisalar xossalarining birligiga e’tiborni qaratadi va shu tariqa o’zining bosh funksiyasi – dunyoqarashni shakllantirish funksiyasini bajaradi. Falsafaning gnoseologik funksiyasi tajribada sinash, tavsiflash yoki shak- shubhasiz inkor etish mumkin bo’lmagan, ya’ni fan ochib berish, tadqiq etish va tahlil qilishga qodir bo’lmagan narsalar va hodisalarni oqilona yo’l bilan tushuntirishga harakat qilishdir. Falsafa u yoki bu mohiyati aniqlanmagan yoki kam o’rganilgan hodisalarni tushuntirishga nisbatan o’z yondashuvlari, nazariyalari va gipotezalarini taklif qilar ekan, ularni bilishga bo’lgan qondirilmagan qiziqish o’rnini muayyan darajada to’ldiradi, shu tariqa mifologik va diniy fantaziyalarga kamroq o’rin qoldiradi. Falsafa gnoseologiyada hal qiladigan boshqa bir muhim vazifa «Haqiqat nima?», «Uning mezonlari qanday?», degan masalalar bilan bog’liq, zero har qanday bilish jarayoni oxir-oqibatda, u yoki bu tarzda haqiqatning tagiga etishga qarab mo’ljal oladi, bu esa eng muhim masaladir. Metodologik funksiyasi u yoki bu maqsadga erishishning muayyan usulini, shuningdek borliqni nazariy va amaliy o’zlashtirishga qaratilgan usullar yoki amallar majmuini anglatadi. (bu tushuncha yunoncha methodos – yo’l, tadqiqot, tekshirish so’zidan kelib chiqqan). Boshqacha qilib aytganda, bu faylasuf yoki olim o’zi o’rganayotgan predmetning tadqiqot yo’lidir. Odatda metodologiya muammolari falsafa doirasida o’rganilgan, biroq ayrim fanlar vujudga kelishi bilan falsafiy (umumiy) metodlar bilan bir qatorda muayyan, ayrim ilmiy metodlar ham rivojlana boshladi. Falsafaning boshqa bir muhim metodologik funksiyasi falsafada ham, ayrim fanlarda ham muhim rol o’ynaydigan har xil kategoriyalarni ishlab chiqishdan iborat. Kezi kelganda yana shuni ham ta’kidlab o’tish lozimki, falsafa o’ta keng tushunchalar, ya’ni kategoriyalar bilan ish ko’rar, ularni ta’riflar ekan, metodologik funksiya bilan bir vaqtda dunyoqarashni shakllantirish funksiyasini ham bajaradi.

Falsafaning integrativ funksiyasi real borliqning yangi ob’ektlari va hodisalari insonning nazariy tadqiqotlari sohasidan o’rin olishi, shuningdek ilgari ma’lum darajada anglab etilgan narsalar va hodisalarni yanada chuqurroq o’rganishga bo’lgan ehtiyoj ilmiy bilim o’z rivojlanishining dastlabki bosqichlaridayoq tabaqalanishiga turtki beradi. Buning natijasida ayrim fanlar paydo bo’lib, ular nafaqat o’z tadqiqot ob’ekti va predmetini ajratdi, balki o’zining faqat mazkur fanga xos bo’lgan tili, kagegoriyalar apparati va hokazolarni yaratdi. Ammo bu yo’lda jiddiy xavf ham mavjud bo’lib, u shundan iboratki, fanlarning ajralishi natijasida ular o’rtasidagi aloqalar susayadi, ular murakkab kompleks vazifalarni echishda faol o’zaro aloqa qilish qobiliyatini yo’qotadi. Qarama-qarshi jarayon – ilmiy bilimlarning integratsiyalashuvi va u yoki bu muammolarni echish uchun kuch-g’ayratni birlashtirish jarayoni bu xavfning oldini olish imkonini beradi.Murakkab kompleks muammolarni tadqiq etuvchi hozirgi zamon fanida ba’zan ayrim ilmiy fanlarning vakillari boshqa fanlarning vakillarini faqat ular turli tillarda, ya’ni har biri o’z fanining tilida gapirgani bois tushunmaydi. Bu jihatdan falsafa ular uchun amalda bog’lovchi bo’g’inga, birlashtiruvchi asosga aylanadi, chunki u o’z tahlilida fanlararo muloqotga va mazmuni ayni bir kontekstda turli fanlar tomonidan qabul qilinadigan va qo’llaniladigan fundamental tushunchalarni yaratishga qarab mo’ljal oladi. Murakkab ob’ektlarni kompleks tadqiq qilishda har bir muayyan fan o’z predmetidan kelib chiqadi. Bu predmet doirasi unga o’rganilayotgan ob’ektni yaxlit ko’rish, uning aloqalarini aniqlash imkonini bermaydi. Bu vazifani hal qilishga ham faqat falsafa qodir bo’lib, u butun vaziyatni yaxlit ko’rish imkonini beradi va bu jihatdan nafaqat fanlar o’rtasida, balki inson faoliyatining ayrim jabhalari, masalan, o’tkazilayotgan tadqiqotlar bevosita yoki bilvosita bog’liq bo’lishi mumkin bo’lgan huquqiy, siyosiy, axloqiy faoliyat o’rtasida ham bog’lovchi bo’g’in hisoblanadi.

Falsafaning madaniy funksiyasi odamlar dunyoqarashini kengaytirish, ularda bilishga qiziqish uyg’otish, nazariy fikrlash madaniyatini shakllantirish va rivojlantirish orqali namoyon bo’ladi. U dunyoni o’zlashtirish va bilishning universal shakli sifatida, insoniyatning eng yaxshi yutuqlarini o’zida mujassamlashtiradi va ularni butun insoniyat mulkiga aylantiradi. Turli mamlakatlar va xalqlarning falsafa tarixini o’rganish ularning o’tmishdagi va hozirgi madaniyatini yaxshiroq tushunish imkonini beradi, g’oyalar almashinuvi va madaniy an’analarning o’zaro ta’siriga ko’maklashadiki, bu madaniy meros bilan uzviy bog’liq bo’lgan ko’pgina muammolarni echishda muhim ahamiyat kasb etadi. Falsafaning aksiologik funksiyasi hayotning ma’nosi, o’lim va umrboqiylik masalalarini kun tartibiga qo’yish, u yoki bu harakat, voqea, hodisaga “yaxshi”, “yomon”, “muhim”, “foydali”, “foydasiz” kategoriyalari bilan baho berish orqali– aksiologik (yunon. axia - qadriyat) funksiyani bajaradi. U uzoq muddatli tendensiyalarni qisqa muddatli tendensiyalardan farqlash, yuzaki jarayonlarni fundamental jarayonlardan, muhim narsalar va hodisalarni ikkinchi darajali narsalar va hodisalardan ajratish orqali insonning qadriyatlarga munosabati bilan uzviy bog’liq bo’lgan tegishli ehtiyojlarini shakllantiradi. SHu tariqa insonning muayyan qadriyatlari, mo’ljallari va ustuvorliklari belgilanadi, ya’ni tegishli qadriyatlar tizimi tarkib topadi. Bu tizim odamlarning muhim xususiyati hisoblanadi, ularning hayotga munosabatini aks ettiradi va jamiyatdagi xulq-atvorini ko’p jihatdan belgilaydi. Falsafaning axloqiy funksiyasi odamlar xulq-atvori va u yoki bu jamiyatda yuzaga keluvchi munosabatlar bilan bog’liq. Bunda, masalan, axloqiy qadriyatlar, ularning tabiati, asoslari va jamiyatdagi amaliy roli falsafaning tadqiqot predmeti hisoblanadiki, bu jamiyatda yuzaga keladigan va tabiiy yo’l bilan, ya’ni real hayot amaliyotida o’rnatiladigan me’yorlar va qoidalarga sezilarli darajada ta’sir ko’rsatadi. Bunday me’yorlar ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi muhim dastak hisoblanadi va odamlarning o’zaro aloqalari ,

ularning munosabatlari va o’zaro til topish darajasida namoyon bo’ladi. Xulosa qilib aytish mumkinki, falsafa doimo axloqda, jamiyatning barcha a’zolari xulq- atvorida namoyon bo’ladi va shu tariqa yana bir muhim funksiya – axloqiy funksiyani bajaradi. Falsafaning tarbiyaviy funksiyasi haqida fikr yuritilganda bu masalaning xalqaro darajadagi keng va har tomonlama muhokamasi natijalarini hisobga olgan holda so’z yuritish o’rinli bo’ladi. SHunday muammolardan biri – insonni shaxs sifatida tarbiyalash va kamol toptirishda falsafaning roli va ahamiyati masalasidir. Buning uchun esa, albatta, qadimgi davr mutafakkirlarining asarlariga yana bir bor murojaat etish taqozo etiladi. Biroq, ma’rifatning vazifasi ko’zga ko’rish qobiliyatini berishdan emas, balki unga to’g’ri qarashni o’rgatishdan iboratdir. Demak, Platon, Demokrit, Zardo’sht va boshqa mashhur faylasuflar fikriga tayanib, ma’rifat yordamida, ta’lim va tarbiya jarayonini zo’rlikka qarshi yo’naltirish va odamzot aql-idrokini kamol toptirish orqali insonning boshqacha tabiatini yaratish mumkin . Qadimiy Sharq va Antik dunyo falsafasi. Markaziy Osiyodagi falsafiy fikrlar uning jahon madaniyatida tutgan o’rni. Sharq qadimiy madaniyat uchog’i va jahon sivilizatsiyasining beshigi deya bejiz ta’riflanmagan. o’arb madaniyati tarixini o’rganish jarayonida Ovrupotsentrizm nazariyasiga oqib ketish G’ayriilmiy bo’lgani kabi, masalaning Sharq bilan bog’liq jixatini tahlil etganda ham Osiyotsentrizm G’oyalari ta’siriga tushmaslik lozim. Shu bilan birga, Sharqning o’ziga xosligi, unga mansub bo’lgan madaniy taraqqiyot jahon sivilizatsiyasining beshigi, dunyo xalqlari rivojiga qo’shilgan munosib xissa ekani ham sir emas. Bu hol jahonning barcha holis mutaxassis olimlari tomonidan e’tirof etiladi. Ј olaversa, Vatanimiz sivilizatsiyasining Sharq sivilizatsiyasi kuchog’ida voyaga yetgani va uning qadriyatlarini o’zida aks

ettirganini, unga va butun dunyo madaniyatiga o’lkan ta’sir ko’rsatganini doimo esda to’tish darkor. Qadimgi Misr va Bobil falsafasi. Eramizdan avvalgi to’rtinchi ming yillikning oxiri va uchinchi ming yillik boshlarida qadimgi Misr va Bobil xududida dastlabki diniy-falsafiy fikrlar, olam haqidagi fanlar, ya’ni astronomiya, kosmologiya, matematika, mifologiyaga oid qarash lar birmuncha rivoj topgan. Т abiiy-ilmiy, diniy-falsafiy fikrlarning yo’zaga kelishi ikki yo’nalishda borgan. Birinchi yo’nalish olam haqidagi tasavvurlarning astronomiya, kosmologiya, riyoziyot fanlari rivoji bilan bog’liq ekanini, ikkinchi yo’nalish esa, bu tasavvurlarning mifologiya bilan bog’liq bo’lganini ko’rsatadi. Birinchi holda, asosan, tabiiy bilimlarga tayanilgan, kundalik hayotda duch kelinadigan voqea-hodisalar aniq dalillar asosida tahlil etilgan, o’rganilgan, ulardan tegishli xulosalar chiqarilgan. Suqrotning shogirdi Aflotun (asli — Platon) jahon falsafasi tarixida o’chmas iz qoldirgan buyuk allomadir. U nafaqat faylasuf olim, balki san’atkor, shoir va dramaturg bo’lgan, o’z G’oyalarini dialoglar tarzida bayon qilgan. Aflotun 428 yil 21 mayda Delos orolida tug’ilgan. O’zidan keyin 35 dan ziyod dialog shaklidagi asarlar yozib qoldirgan. Arastuning u xaqdagi ma’lumotlarini birdan-bir to’g’ri dalil deb qarash mumkin. Chunki Arastu Aflotunning eng yaqin do’sti va shogirdi bo’lgan. Aflotun «o’oyalar dunyosi va soyalar dunyosi» ta’limoti ning asoschisidir. Uningcha, G’oya xaqiqiy borliq, biz biladigan va yashaydigan dunyo esa uning soyasidir. Х aqiqiy o’zgarish va taraqqiyot G’oyalar dunyosiga xos, soyalar dunyosidagi harakat esa uning aksidir. o’oyalar dunyosining qonuniyatlarini hamma ham bilolmaydi. Ularni biladigan zotlar nixoyatda kam uchraydi, ular o’lkan aql egasi bo’ladi va tarixda chuqur nom qoldiradi. Aksariyat kishilar esa, soyalar dunyosi bilan kifoyalanadi. Aflotunning jamiyat va davlat to’g’risidagi ta’limoti uning dunyo qarash ida markaziy o’rinlardan birini tashkil etadi. U faqat antik davr

falsafasi — ontologiya va gnoseologiyaning klassigi bo’lib qolmay, mumtoz antik siyosiy nazariya va pedagogikaning bilimdoni ham bo’lgan. Aflotun ijtimoiy-siyosiy masalalarga doir «Davlat», «Qonunlar», «Siyosat» va «Kritiy» nomli asarlar yozib qoldirgan. «Davlat» asarida jamiyat haqida, uning ideal siyosiy tuzumi to’g’risidagi qarash larini markaziy ta’limoti — G’oyalar nazariyasi bilan uzviy bog’liq holda ilgari so’rgan. Uning fikricha, davlatning to’rtta shakli mavjud: teokratiya; oligarxiya; demokratiya ; t iraniya. Aflotunning ideal davlat to’g’risidagi orzulari negizida adolat G’oyasi yotadi. Aflotun aytganidek, jamiyat barcha a’zolarining odil jamiyatdagi qonunlarga buysunishi ijtimoiy taraqqiyotning asosiy garovidir. Aflotunning shogirdi va safdoshi Arastu (384 — 322 yillar) (asli — Aristotel) qadimgi Yunonistonning buyuk faylasufi, o’zining betakror, jahonni lol qoldirgan ilmiy merosi bilan mashhurdir. Un yetti yoshida o’z ilmini oshirish maqsadida Afinaga kelib, Aflotun asos solgan akademiyaga ukishga kirgan va 20 yil davomida (Aflotunning o’limiga qadar) shu yerda taxsil olgan. Keyinchalik Makedoniya podshosi Filippning II taqlifiga binoan, uning o’g’li Aleksandrga 3 yil muntazam ustozlik qilgan. Binobarin, keyinchalik dunyoni zabt etib, jahongirlik makomiga kotarilgan iskandarning kamolotida Arastuning xizmatlari beqiyos bo’lgan. Filippning o’limidan keyin Aleksandr taxtga o’tirgach, Arastu Afinaga kaytib kelib, 50 yoshlarida «Likkey» nomli maktab ochgan. Ilmiy faoliyatining samarali bo’lishida, umuman, Yunonistondagi ilm-fan rivojida Aleksandr tomonidan ko’rsatilgan ximmat va rag’batlar muxim ahamiyat kasb etgan. Iskandar vafotidan keyin unga qarshi kuchlar bosh kotarib, Arastuni daxriylikda ayblashgan va sudga tortishgan. Suddan oldin Evbey oroliga kuchib ketgan Arastu ko’p utmay usha yerda vafot etgan. Epikur (341-270 yillar) — qadimgi Yunon mutafakkiri. Demokrit ilgari so’rgan atomchilik ta’limotini yanada takomillashtirib, uni yuqori pog’onaga kotargan va tegishli qarash lar bilan boyitgan faylasuf. Epikur ta’limoticha, olam — moddiy, abadiy va cheksiz. Atomlar — bo’linmas,

olam — jism va bo’shliqdan iborat, deb yozgan edi u. Barcha jismlarni Epikur ikki guruhga bo’lgan. Birinchi guruhga jismlarni tashkil etuvchi atomlarni kiritgan bo’lsa, ikkinchi guruhga atomlarning birlashishidan tashkil topgan jismlarni kiritgan. Epikur ichki harakat qonuniyatini kashf etib, Demokrit ilgari so’rgan atomchilik ta’limotiga o’lkan xissa qo’shgan. Epiko’rning falsafiy-axloqiy ta’limoti o’z zamonasida ilg’or ahamiyatga ega bo’lgan. Rohat-farog’at, xursandchilik deganda, kayf-safo, maishat, shoxona hayotni emas, balki jismoniy ezilish hamda ruxiy tashvishlardan xalos bo’lishni, ozodlikni tushunamiz, deydi Epikur. uning fikricha, davlat kishilarning o’zaro kelishuvi asosida to’zilishi lozim. Epikur ilgari so’rgan ijtimoiy kelishuv G’oyasi keyinchalik XVIII asr franso’z ma’rifatparvarlari hamda ХХ asr faylasuflari tomonidan davom ettirilgan. Epikur ta’limotini rimlik Lukretsiy Kar (eramizdan avvalgi 99-55 yillar) davom ettirgan. U «Narsalarning tabiati to’g’risida» nomli asari bilan mashhur bo’lgan. Yashashdan maqsad, deb yozgan Lukretsiy , baxtli hayot kechirishdan iboratdir. Jamiyat ham, xuddi tabiat singari, o’z qonunlariga ega hamda tabiat qonuniyatlariga tayangan holda rivoj topadi, deydi u. Uning falsafiy qarash lari o’z davri va o’rta asr falsafasiga o’z ta’sirini ko’rsatgan. Uning fikricha, modda (materiya) — abadiy, bir holatdan ikkinchi holatga o’tib, shaklini o’zgartirib yashash — uning xossasi. Olamdagi barcha narsalar ikkiga — oddiy va murakkab turga bo’linadi. Lukretsiy Kar atom harakatining uchta to’rini sanab o’tgan. Bo’lar — narsaning og’irlikka ega bo’lgani uchun to’g’ri chizikli harakati, narsaning o’zicha oKish harakati, narsaga to’rtki bo’lgan asosga qaratilgan harakat. Lukretsiyning nazariyasi mohiyatan sodda bo’lsa-da, tabiatshunoslikka o’lkan ta’sir ko’rsatgan. SHuni alohida ta’kidlash lozimki, biz falsafa tarixini faqat mashhur nomlar va ular yaratgan ta’limotlarni bilib olish uchungina o’rganmaymiz, balki insoniyat tarixida o’chmas iz qoldirgan buyuk faylasuflarning ibratli hayoti, o’lmas g’oyalari mohiyatini chuqur anglash, ularga tayanib, bugungi kun falsafiy muammolarining qulay echimini topish,

shu tariqa Vatanimiz va xalqimizga halol xizmat qilish, qolaversa, buyuk ajdodlarimizga, elu yurtimizga munosib farzandlar bo’lish uchun ham puxta va chuqur o’rganamiz. Tarixni bilish, undan to’g’ri va xolis xulosalar chiqara olish inson ma’naviy kamoloti uchun nihoyatda muhim. Tarix — buyuk muallim, o’tmishdan saboq beradigan tarbiyachidir. Gap eng qadimgi davr falsafasi haqida borar ekan, bu haqiqat yanada katta ahamiyat kasb etadi. Ayrimlar «Bizga ming yillar qa’rida yotgan madaniyat va falsafadan nima foyda, yaxshisi, bugunning gapidan gapiringg’", «O’tmish qa’ridan tashbeh izlagandan ko’ra, bugungi muammolar ustida bosh qotirgan ma’qul emasmig’» degan xayollarga borishi mumkin. Bir qarashda ularning gapida ham jon borga o’xshaydi. Ammo bir narsa aniq: o’tmishni bilmasdan turib, kelajakni to’g’ri tasavvur etish mumkin emas. Zero, o’tmishsiz kelajak yo’q. SHu ma’noda, biz falsafa tarixini azbaroyi o’tmishga qiziqqanimiz uchun o’rganmayapmiz. Biz uni turli zamonlarda ro’y bergan xilma-xil voqea va hodisalarning falsafiy fikr va ongida qanday aks etgani, ularni qanday g’oyalarning tug’ilishiga sabab bo’lgani, qaysi ta’limotlar insoniyat taraqqiyotiga qanday ta’sir ko’rsatgani, qaysi mafkura odamzodni ko’proq rivojlanish yoki tanazzul tomon etaklagani kabi haqiqatlarni bilib olish uchun o’rganamiz. Tarixni o’rganmoq va undan saboq olmoq har bir inson uchun zarurdir. Bu — falsafa bilan shug’ullanayotgan mutaxassis uchun ham, uni o’rganayotgan talaba uchun ham birdek muhim ahamiyatga ega. Tarixni falsafasiz to’g’ri tushunib bo’lmagani kabi, falsafani ham tarix haqiqatisiz to’g’ri anglab bo’lmaydi. SHularni nazarda tutib, quyida biz mamlakatimiz tarixida muayyan iz qoldirgan ayrim falsafiy qarashlar va ta’limotlar haqida qisqcha to’xtalib o’tamiz. Zardo’shtiylik ta’limoti. Eramizdan avvalgi X asrdan eramizning VII asrlarigacha bo’lgan davr mahsuli bo’lgan diniy-falsafiy ta’limotlardan biri zardo’shtiylikdir. Bu ta’limotga Zardo’sht asos solgan bo’lib, SHarq va Farbda Zaratushtra, Zaroastr nomlari bilan mashhurdir. Manbalarga ko’ra, Zardo’sht eramizdan avvalgi VI asrning birinchi yarmida

yashagan. Lekin uning tarixiy yoki afsonaviy shaxs ekanli haqida aniq bir to’xtamga kelingani yo’q. U o’zini payg’ambar deb e’lon qilgan. Lekin uning 42 payg’ambarligi ilohiy asosga ega emas. YA’ni bu haqiqat ilohiy kitoblarda o’z tasdig’ini topmagan. Keyingi yillarda olib borilgan tadqiqotlar shuni ko’rsatmoqdaki, bu ta’limot Vatanimiz hududida, xususan, Xorazm zaminida paydo bo’lgan. U o’z davrida xalqni ezgulik va adolat g’oyalariga da’vat etish, hayotbaxsh an’analarni shakllantirish, dehqonchilik va shahar madaniyatini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega bo’lgan, uning g’oyalari bilan bog’liq qadriyatlar bugungi kungacha yashab kelmoqda va xalqimiz turmush tarzining o’ziga xos xususiyatlarini belgilashda ulkan qimmat kasb etmoqda. Zardo’shtiylikning bosh kitobi «Avesto»dir. unda qadimgi xalqlarning dunyo to’g’risidagi tasavvurlari, o’ziga xos qadriyat va urf-odatlari aks etgan. Unda olamning azaliy qarama-qarshi kuchlari- yaxshilik va yomonlik, yorug’lik va zulmat, issiqlik va sovuqlik, hayot va o’lim borasidagi qarashlar o’z ifodasini topgan. «Avesto»da, shuningdek, tabiat falsafasi, tarix, etika, tibbiyotga oid ma’lumotlar ham berilgan. Falsafa tarixida makedoniyalik Aleksandr (eski o’zbek tilida Iskandar deyilgan) istilosi va Grek-Baqtriya davri falsafasi ham xalqimizning taraqqiyot tarixida muhim o’rin tutgan. Manbalarda Aleksandr qo’shini mahalliy xalqlarning qattiq qarshiligiga uchragani, u «Avesto»ning ko’pgina qismini yondirib yuborgani haqida ma’lumotlar bor. Bugungi kungacha ham ayrim tarixchilar Aleksandr «Avesto»ning tilini bilmagani, uni o’qiy olmagani sababli bu kitobning qadr-qimmatini tushunmagan va uni yoqish to’g’risida ko’rsatma bergan, degan fikrlarni bayon etadilar. Aslida unday emas. Bu — tarixiy haqiqatni, garchand u kimlar uchundir achchiq va kimlar uchundir ibratli bo’lsa-da, xaspo’shlashga urinishdan boshqa narsa emas. Negaki, Aleksandr o’z zamonida fanlarning otasi deb nom olgan falsafani fan darajasiga ko’targan, buyuk donishmand sifatida etti iqlimda tan olingan Arastudan 20 yil mobaynida muttasil ta’lim olgan edi. Binobarin, SHoh Filippning o’g’li Aleksandrni savodsiz, kitobning qadrini tushunmaydigan bir

kimsa deb ta’riflash tarix haqiqatiga to’g’ri kelmaydi. To’g’ri, u «Avesto»ni o’tda kuydirgan bo’lishi mumkin. Lekin buni kitobning qadrini tushunmagani uchunmas, balki erli xalqlarni birlashishga da’vat etib turuvchi, ular e’tiqod qo’ygan milliy g’oyalar timsoli bo’lgan va o’z saltanatiga qarshi muttasil kurash olib boruvchi vatanparvarlarni tarbiyalaydigan manba ekanini nazarda tutib, shu ishni amalga oshirgan. Qolaversa, o’zini dunyodagi eng rivojlangan hudud madaniyatini jahonga yoyish uchun mas’ul deb bilgan, to’g’rirog’i, o’sha madaniyatdan boshqasini tan olmagan mashhur jahongir uchun zabt etilgan xalqning «Avesto»dek buyuk kitobi bo’lishi kutilmagan hol edi. U, yuqorida ta’kidlanganidek, mazkur kitob omon tursa, u ushbu zamin farzandlari uchun o’zlikni anglash, binobarin, kuch-qudrat manbai bo’lib qolaverishini nihoyatda yaxshi tushungan. Aleksandrdan keyin yashagan Rim imperatorlari ham Misr va Vizantiyaga qarshi urush qilib, yahudiylarning erini bosib olganida tub aholining madaniy boyliklarini yo’q qilgani, «Zabur» va «Tavrot»ning qadimgi nusxalarini kuydirib yuborgani yuqoridagi misolning tasodifiy emasligidan dalolat beradi. Umuman, har qanday sharoitda ham istilochilarning birinchi ishi xalq va millatlarni zo’rlik bilan bosib olish, boyliklarini talash bo’lsa, keyingi asosiy faoliyati — millatni o’z tarixi va an’analaridan uzib qo’yish, madaniy merosini talon-taroj qilish, uning ma’naviyatini yo’qotishdan iborat bo’ladi. Tarixning bu achchiq sabog’i mustamlakadan ozod bo’lgan, o’z mustaqilligini saqlab qolish va mustahkamlashga intiladigan har qanday xalq taraqqiyoti uchun eng muhim xulosa bo’lib xizmat qiladi. Moniylik ta’limoti asosida Mazdak ta’limoti yuzaga kelgan. U eramizning V-VI asrlarida keng tarqalgan edi. Uning asoschisi Mazdak (470-529 yillar) bo’lgan. Mazdak va uning maslakdoshlari o’z qarashlarida halq ommasiga suyangan. Xalqning ozodlik, erkinlik, hurlik yo’lida olib borgan harakatlariga rahnamolik qilgani uchun tez fursatda ularning maslakdoshlari, izdoshlari ko’payib ketgan. Bironta buyuk alloma va mutafakkir islomiy qadriyatlar mavzuini chetlab o’tmagan.

Diniy ilmlar sohalarida imom Buxoriy, imom Termiziy, imom Abu Hanifa, imom Moturidiy va imom Burhoniddin Marg’inoniylar peshqadamlik qilganlar. Imom Buxoriy (810-870yillar) yirik ilohiyotchi, muhaddis sifatida 60 mingga yaqin hadis to’plagan, ulardan ishonchli deb topganlirini maxsus to’plam holiga keltirgan. Bu to’plam «Sahihi Buxoriy» nomi bilan mashhurdir. Imom iso Termiziydan (824-892) «Payg’ambarning alohida fazilatlari», «Hadislardagi ixtilof va bahslar haqida risola», «Tarix» va boshqa asarlar meros bo’lib qolgan. Imom Termiziy hadislarni muntazam ravishda to’plab, muayyan tartibga solgan va yaxlit bir kitob shakliga keltirgan. Abu Hanifa an-Nu’mon hanafiya mazhabiga asos solgan, barcha islom tarqalgan hududlarda o’z mavqeiga ega bo’lgan. Bu mazhabning muhim jihatlari kalom va ilohiyot sohalarining piri Abu Mansur Moturidiy (vafoti 944 y.) ning «Tavhid» va «Ta’vilot» asarlarida va Burhoniddin al-Marg’inoniy (1123-1197) ning «Hidoya» to’plamida o’zining yorqin ifodasini topgan. Ularning asarlarida aql maqomi va mantiq ilmiga, ilm va dalilga keng o’rin berilgan. Muhammad al-Xorazmiy (783-850) va Ahmad al-Farg’oniy (taxm. 797-865) butun musulmon SHarqi va jahonda tabiiy va aniq fanlar rivojiga salmoqli hissa qo’shgan buyuk allomalardir. Muhammad al-Xorazmiy arab xalifaligining poytaxti Bag’dodda «Donishmandlik maskani» («Bayt ul-hikma») ga rahbarlik qilgan. Uning «Astronomiya jadvali», «Hind hisobi to’g’risida risola», «Quyosh soati to’g’risida risola», «Musiqa haqida risola», «Tiklash va qarshi qo’yish hisobiga oid muxtasar kitob» kabi asarlarida algebra sohasiga asos solindi.

O'xshashlar

XVII-XIX asr Yevropa falsafasidagi oqimlar va falsafiy maktablar. Nemis falsafasi – I. Kant, Gegel

O’rta asrlar va yangi davr Ovropadagi falsafiy fikrlar

O’zbekistondagi ilk o’rta asrlar falsafasi

Borliq va uning mavjudlik shakllari

O’rta asrlar va yangi davr g’arb falsafasi