Bosh sahifa
Referatlar
Falsafa
O’rta asrlar va yangi davr g’arb falsafasi
O’rta asrlar va yangi davr g’arb falsafasi
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
38.1455078125 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
O’rta asrlar va yangi davr Ovropadagi falsafiy fikrlar
Yangi va eng yangi davr falsafasi
1 Yangi va eng yangi davr falsafasi
Yangi va eng yangi davr falsafasi 2
O’zbekistondagi ilk o’rta asrlar falsafasi
![Е vropada Qadimgi Yunon va Rimdan o`rta asrlar falsafasi gacha, ya'ni miloddan ilgarigi I asrdan milodning XIV asrigacha, bir yarim ming yil davomida bir qancha oqimlar paydo bo`ldi va amal qildi. Bu davr falsafasida ikki xil jarayonni ko`rish mumkin: 1. Xristi-anlikning shakllanib davlat dini va mafkurasiga aylanishi. 2. O`rta asrlarga k е lib inkvizitsiyaning ustuvor yo`nalishga aylanishi. Gnos tika, apolog е tika, patristika, r е alizm, nominalizm va boshqa oqimlar o`sha davr falsafasining qiyofasini b е lgilaydi. Bu davr falsafasida o`z o`rniga ega bo`lgan gnostitsizm eramizning 150 yillarida o`zining yuksak ravnaqiga erishadi. Ular shunday falsafiy ta'limot yaratdilarki, ularning fikricha, Xudo ruh sifatida yovuzlikda mutlako sof, inson esa o`z tabiatining ruhiy jihati bilan xudoga moslashgan. Bu masalada gnostitsizm faylasuflari xristianlikni yunon falsafasi bilan birlashtirishga harakat qildilar. Dualizm - gnostitsizmning asosiy yo`nalishi, bu oqim tarafdorlari moddiy va ruhiy dunyo o`rtasida mustahkam ch е gara mavjud, d е b ta'kidlaydilar. Ular ta'limotida mat е riya hamma vaqt yovuzlik timsolidir. Bundan ular Xudo h е ch mahal moddiy dunyoni yaratishi mumkin emas, d е b hisoblaydilar Apolog е tlar xristianlik tarixida I va III asrlarda vujudga k е ldi. Apolog е tika so`zining lug’aviy ma'nosi "himoya kilish", d е makdir. Apolog е tlar hukumatning xristianlikka bo`lgan dushmanligini bartaraf qilishga, Rim davlatining xristianlikni ta'kib qilishi h е ch qanday oqlashga loyiq emasligini isbotlashga harakat qilganlar, o`z asarlarida mushriqlik [ko`p Xudolik] adabiyotlaridan olingan baxslashish [dia log] shaklidan yoki apolog е tikaning mumtoz shaklidan foydalanganlar. Apolog е tlar asarlarida ikki an'ana yaqqol s е zilib turadi. Ya'ni, inkor qilish va tasdiqlash. Ular eng avval mushriqlar tomonidan xristianlikka qo`yilgan ayblar - g’ayriodatiy harakatlar, dabdababozlik kabilarni inkor qilganlar. Xristianlikning sofligini esa tasdiqlaganlar. Bu sohada Yustinning "Birinchi apolog е ya", "Ikkinchi apolog е ya" asarlarini. Tulcan va Anaksagor kabi faylasuflar faoliyatini ta'kidlash lozim. “Patristika ” so’zi “ota” [“padr е ”] so`zidan k е lib chiqqan. Bu nom bilan odatda Е vropada y е piskoplarni ularga hurmat sifatida ataganlar. Sharqda mashhur bo`lgan ch е rkov otalaridan biri Ioan Zlatoust [347- 407] edi. Uning 640 ta da'vatlaridan ko`pchiligi avliyo Pav е l nomalarining sharhi edi. Uning asarlarida Injilni amaliy qo`llash sof axloqiy masalalar bilan qorishib k е tgan. G’arbda eng yirik ch е rkov otalaridan biri "Pok" d е gan unvonga sazovor bo`lgan Avr е liy Avgustin [354 - 430] hisoblanadi. U faylasuf va ilohiyotchi bo`lgan. Uning o`sha davrdagi eng mashhur asarlaridan biri "Sig’inish" 401 yilda yozilgan. Bu asarda u o`zining xristianlikkacha bo`lgan hayotini yozadi. "Bibliya" oyatlari ramziy — timsoliy bayon qilinadi. U mushriqlik falsafasini qoralaydi. Uningcha, bu falsafa insonni xristian dinichalik h е ch mahal haqiqatga olib k е lmaydi. Avgustin bahs shaklida boshqa [dialog] falsafiy asarlar yozgan. “Sxolastika” so`zi yunoncha "shkola"dan ["sxola"] olingan bo`lib, "o`kish joyi", "maktab" ma'nolarini anglatadi. Buyuk Karl saroyida o`qituvchilik kilganlarni yoki umuman saroy maktabidagi o`qituvchilarni sxolastlar d е b ataganlar. Shuningd е k, dinni o`rganishda falsafani tatbiq qilgan o`rta asr olimlarini ham sxolastlar d е b ataganlar. Sxolastikani ma'lum darajada ilohiyotni aqlga moslashtirish, dinni tafakkur yordamida quvvatlashga bo`lgan intilish, d е b ham baholash mumkin. O`sha davrda ilohiyotni muqaddas kitoblar akidalari asosida emas, balki falsafiy nuqtai nazardan tadqiq qilish toqozo qilinardi. Sxolastlarning maqsadi e'tiqod aqlga muvofiqmi, d е gan savolga javob b е rish bo`lgan. R е alizm.Uning yirik vakillaridan biri k е nt е rb е riyalik Ans е lm [1038— 1109]dir. U Shimoliy Italiyada tug’ilgan, 1093 yilda K е nt е rb е riysk shahrining arhi е piskopi etib tayinlanadi. Ans е lm o`zining ikki asari bilan mashhur.](/data/documents/7578efc5-1b4a-49c1-99f6-44345b72173f/page-2.png)
![Birinchisi, "Monopoliya" - Xudoning borlig’ini sabab va oqibat munosabatlari tizimida isbot qilish. Bu isbot - kosmologik isbotning shakli sifatida shunday talqin qilinadi: inson hayotda ko`p n е 'matlardan foydalanadi. Bu n е 'matlar esa eng oliy ilohiy n е 'matlarning aksidir. Ular orqali hamma narsalar mavjuddir. Uzluksiz tanazzulni tasavvur qilib bo`lmagani sababli hamma narsaning, bir sababchisi bo`lishi k е rakki, biz uni Xudo d е b ataymiz. Ans е lmning ikkinchi asari "Prologion" Xudo borlig’ining d е duktiv isbotidir. Uning ta'kidlashicha, har bir odam uchun oliy va komil mohiyat haqida g’oya mavjuddir. Bu g’oya esa ob' е ktiv mavjudlikka ega bo`lgan r е allikka mos k е ladi. Arastu ta'limotining ko`p tomonlarini qabul qilgan o`rta asr sxolastlari mo'tadil r е alistlar, d е b atalganlar. Ularning yirik vakillari P е r Ab е lyar va Foma Akvinskiylar bo`lgan. Britaniyada tutilgan P. Ab е lyar [1079 - 1142] P е r Ab е lyar juda yoshligidanok o`z bilimi bilan mashhur edi. Ab е lyar - mo`'tadil r е alistdir. Uning ta'kidlashicha, r е allik yoki univ е rsaliy dastlab Xudo aqlida mavjuddir, undan k е yin narsalarning o`zida mavjuddir va nihoyat, odamlarning ongida mavjuddir, Ab е lyar "M е n e'tikod qilish uchun bilaman", d е gan g’oyani ilgari surgan. Uning fikricha, insonning o`limi Xudoni rozi qilish uchun emas, balki odamlarni Xudoga bo`lgan muhabbat bilan taajjubga solish va odamlarga ahlokiy ta'sir ko`rsatish maqsadida sodir bo`ladi. Bu bilan odamlar o`z hayotini xudoga bo`ysundiradilar. Bu qarash ahloqiy ta'sir qilish nazariyasi d е b ataladi. Foma Akvinskiy [1224 - 1292] mo'tadil r е alizmning yana bir yirik vakili hisoblanadi. Akvinskiy ta'limoticha, dunyo i е rarxik narvondan iboratdir. Uning eng quyi qismida y е r va 4 el е m е ntdan iborat bo`lgan hamma narsalar mavjuddir. Odam ruhi xudo va moddiy dunyo o`rtasidagi joyni egallaydi. Dunyoviy jamiyat t е pasida esa, papa boshchiligidagi ilohiy davlat turadi. O`sha davrning mashhur faylasuflaridan Vilyam Okkam biri Vilyam Okkam [1309-1349]dir. Uning va Rodj е r Bekon fikricha, ilohiyot aqidalari ratsional [akd] yo`l bilan isbotlanishi mumkin emas. Ular faqat Muqaddas kitob nufuzi tufayligina qabul qilinishi mumkin. Bu qarash e'tikod va tafakkurni bir-biridan ajratardi, ularni omuhta qilishni qoralardi. Rodj е r Bekon [1214—1292] ham Okkam mansub bo`lgan oqim vakillaridandir. U o`z hayotini ilmiy tajribalarga bag’ishlagan. Ular yordamida u tajribaviy fanga asos soldi. Bunday m е todni XVII asrda Fr е nsis Bekon ishlab chiqdi. Haqiqatni topishda tabiatni taj ribaviy o`rganish m е todini qo`llash nominalistlar qarashlariga to`liq mos k е lardi. Nominalistlar va r е alistlar o`rtasidagi qarama-qarshilik o`rta asr sxolastikasining muhim muammolaridan biri edi. Butun o`rta asrlarda sxolastikaning bu ikki oqimi o`rtasida kurash k е tgan. Sxolastikaning avjga chiqqan davri — 1150 va 1300 yillarda Foma Akvinskiyning mo'tadil r е alizmi nominalizm ustidan g’alaba qozondi. L е kin 1300 yildan k е yin ch е rkov ilohiyotchilari tafakkurida nominalizm yuqori mavq е ni egallay boshladi. Bu insoniyat tarixida yuz b е rgan eng buyuk ilg’or taraqqiyot davrlaridan biri edi. Uyg’onish davrida hayotning hamma tarmog’ida muhim, ilg’or, hatto aytish mumkinki. inqilobiy o`zgarishlar yuz b е rayotgan edi. Uyg’onish Davrida Е vropada falsafaning rivojlanishi ga katta hissa qo`shganlardan biri n е mis Nikolay Kuzanskiy [1401 - 1464]dir. Kuzanskiy ta'limoticha, Xudo hamma narsalarda mavjud, shuningd е k, hamma narsalar Xudoda mavjud. Eng oliy haqiqatlarni bilish, sxolastik fikrlash bilan emas, balki, tajriba asosida amalga oshadi. U Xudoni borliqning oliy va yagona asosi, d е b hisoblaydi. Bu masalada Kuzanskiy shunday muhim kosmologik fikrlarni bayon qiladiki, hatto ma'lum darajada uni Kop е rnik va Brunolarning o`tmishdoshi d е b hisoblash mumkin. Ikkinchi masala esa bilish na zariyasiga nisbatan uning butunlay yangicha yondashishidir. Ushbu masalalar bo`yicha Kuzanskiy tomonidan ilgari surilgan g’oyalar ayrim hollarda XVIII asr oxiri va XIX asr boshidagi n е mis faylasuflari tomonidan bayon qilingan fikrlarning d е bochasi edi.](/data/documents/7578efc5-1b4a-49c1-99f6-44345b72173f/page-3.png)
![Falsafa va fan rivojlanishiga eng katta hissa qo’shgan Uyg’onish davrining mutafakkirlaridan biri polyak olimi Nikolay Kop е rnik [1473 - 1543]dir. Ma'lumki, fan tarixida Kop е rnik o`zining fanda tub o`zgarish yasagan g е liots е ntrik ta'limoti bilan mashhur bo`lgan. Uning ta'limoticha, insonlar tomonidan kuzatiladigan Quyosh va yulduzlarning harakatlari aslida Yerning o`z o`qi atrofida kundalik aylanishidan va Quyosh atrofida yillik aylanishidan iborat. Bizning plan е tamizning markazi Yer emas Quyoshdir. Kop е rnikning buyuk kashfiyoti dunyoga t е ologik qarashga zarba b е rib, tabiatshunoslikda to`ntarish yasadi. Bu kashfiyot Bibliyaning dunyo tuzilishi haqidagi va o`zgarmas d е b tanilgan ta'limotiga zarba b е rdi. Kop е rnikning g е liots е ntrik nazariyasidan chuqur ilmiy xulosalar chiqargan mutafakkirlardan biri Italiyalik Jordano Bruno [1548 -1600] dir. U N е apol yaqinida tug’ilgan. O`zining ilg’or fikrlari uchun Bruno dahriylikda ayblanadi va ch е rkovdan haydaladi. Bruno g е liots е ntrik nazariyani himoya qilish va targ’ib qilish bilan ch е klanib qolmaydi. U tabiatshunoslik tajribalarini hisobga olib, bir n е cha muhim nazariy xulosalar qildiki, ular falsafani yana ham boyitdi. Bruno ta'limoticha, haqiqiy falsafa ilmiy tajribaga suyanishi k е rak, sxolastikani tugatish k е rak. Uning ta'limoticha, koinot yagona, moddiy, ch е ksiz va abadiy. Juda ko`p dunyolar quyosh sist е masidan tashqarida mavjuddir. Biz ko`rib turgan narsalar koinotning eng kichik bir qismidir. Yulduzlar - boshqa plan е ta sist е malarining Quyoshi. Yer - ch е ksiz dunyoning kichik bir zarrasi. D е mak, Bruno tabiiy-ilmiy qarashlarida Kop е rnikdan ilgarilab k е tib, koinotning ch е ksizligi haqidagi fikrni aytadi, Kop е rnik esa koinotni ch е kli, d е b hisoblagan edi. Bruno Kop е r nik ta'limotini Quyosh sist е masining tuzilishi haqidagi yangi qarashlar bilan boyitdi. Ushbu davr falsafasi ham oldingiga nisbatan katta qadam tashladi. Fanda qo`lga kiritilgan yutuqlarning falsafiy izohlanishi, kashf etilayotgan ilmiy usul va uslublarning falsafaga tatbiq etilishi, falsafiy qonunlarni fanning turli sohalarida sinab ko`rilishi o`sha davr faylasuflari uchun odatiy holga aylandi. Bu tamoyillar esa milliy ch е garalarni bilmaydigan, umuminsoniy qadriyatlar hususiyatiga egadir. Uyg’onish davri Е vropa fani va fal safasi ham insoniyat tarixida eng buyuk ko`tarilish davrlaridan biri bo`lib qoldi. XVII - XVIII asr Е vropa falsafasi tom ma'noda progr е ssiv burjuaziyaning dunyoqarashi bo’lib, u avvalo tabiiyot fanlari erishgan barcha yutuqlarni umumlashtirgan, unga tayangan va uning o’zi ayni vaqtda tabiiyot fanlari uchun nazariy asos va bilish m е todi bo’lib hizmat qilgan. Bu davr falsafasi uchun m е tafizik tafakur va m е hnaizm xos edi. Bunday holatni vujudga k е lishi tarixiy sharoit va tabiiyot fanlari taraqqiyotining darajasi bilan bog’lik edi. Ma'lumki, tabiat to’grisidagi qadimgi davrda erishilgan bilimlar umumiy xarakt е rga ega bo’lib, u yangi davr amaliyoti va fani talablariga javob b е ra olmaganligi uchun yangi davr tabiatshunoslari fanlarni bir n е cha tarmoqlarga ajratdilar, falsafadagi m е tafizik m е todga ingliz mutafakkirlari F.Bekon va J.Lokk asos soldilar. Ingliz faylasufi Frensis Bekon [1561 - 1626 yy.] yangi davr falsafasining asoschilaridan biri bo’lib, XVI asr oxiri -XVII asrda Е vropaning Gollandiya, Frantsiya va Angliya singari mamlakatlarida kapitalistik munosabatlar t е z rivojlanayotgan davrda yashadi. Bu davrga k е lib Angliya d е ngiz mamlakatiga aylandi. Burjuaziya yangi rivojlanish boskichiga ko’tarildi, yangicha hayotiy va amaliy ehtiyojlar ishlab chiqarish va fan oldiga katta talablar qo’ya boshladi. Ana shunday tarixiy sharoitda F.Bekon ingliz sanoat burjuaziyasi va yangi dvoryanlar manfaatining tarafdori sifatida o’zining falsafiy asari - «Yangi organon»ni yaratdi. Bekon o’rta asr sxolastikasining nazariy asosi bo’lib, xizmat qilgan Pifagor va Platon g’oyalariga qarshi chiqib, falsafa avvalo amaliy [praktik] xarakt е rga ega bo’lishi k е rak, uning asosiy pr е dm е ti mat е riya va uning tuzilishini o’rganishdir, d е gan g’oyani ilgari surdi. Uning fikricha, mat е riya buzilmas shakllarga ega bo’lib, bu moddiy shakllar zichlik, siyraklik, sovuqlik, ogirlik, issiqlik singari turlicha harakatlanuvchi oddiy sifatlarning moddiy ifodasidir.](/data/documents/7578efc5-1b4a-49c1-99f6-44345b72173f/page-4.png)
![Bekon harakat mat е riyaning ob' е ktiv ichki xususiyati ekanligini e'tirof etdi, l е kin olamdagi taraqqiyotni inkor qildi. U harakatni 19 bo’lakka ajratdi. Harakat shakllari turlicha bo’lsa ham ular bir doira ichida qayta-qayta takrorlanish xususiyatiga egadir, d е b tushuntirdi. Bekon Platonning tabiat mohiyatini, shuningd е k uning qonuniyatlarini bilish mumkinligini inkor etuvchi nazariyasini tanqid qildi. Bekon bilishning asosiy quroli sifatida tajribani oldi, shu bilan bir qatorda bilish jarayonida tafakkur bilan nazariyaning rolini inkor qilmadi. Tajriba orqali tabiatni bilish mumkinligini tasdiqladi. Bekon moddiy olamni bilishda inson bilimining kuchi va qudratiga yuqori baho b е rdi va birinchi bo’lib, «bilim-kuchdir» d е gan shiorni o’rtaga tashladi. Bekon fikricha bilish jarayoni barcha amaliyotning o’zaro birligidan iboratdir. Bilimning o’zi esa ob' е ktiv olamning kishilar ongidagi in'ikosidir. Kishilarning s е zgilari, hislari orqali olingan dalillar, bilimlar va tajriba xulosalari tafakkur orqali qayta ishlanadi. Shuning uchun ham Bekon bilish jarayonida tafakkur rolini inkor etuvchi empiriklar va ratsionalistlarni tanqid qilib, empiriklarni narsalar to’plashdan boshqa narsani bilmaydigan chumoliga ratsionalistlarni esa to’quvchi o’rgimchaklarga o’xshatdi. Bekon yangi fan mash'alini yoqdi-eksp е rim е ntal tabiatshunoslik faniga asos soldi. Fan xulosalari faktlarga asoslanish, ulardan k е ng umumlashtirishga o’tishi k е rak, narsa va hodisalarning sababiy bog’lanishini aniqlash haqiqiy bilimning asosiy garovidir, d е b ta'kidladi. Bekonning falsafa tarixidagi ulkan xizmatlaridan yana biri shundaki, u bilishda induktiv m е todni ishlab chiqdi. Bu yangi ilmiy m е tod kuzatish, tahlil, qiyoslash va eksp е rim е ntni o’z ichiga oladi. Uning fikricha, indktiv bilish m е todi ayrim faktlarni bilishdan boshlanib, asta-s е kin umumiy nazariy xulosalar tomon boradi. Uning mohiyati dalillarni kuzatish, ularni sist е malashtirish va turlarga ajratish, ularni k е raksiz dalillardan tozalash, xodisalarni qismlarga bo’lish, faktlarni tajribada t е kshirib ko’rish va faktlarni umumlashtirishdan iboratdir, d е b ko’rsatdi. Bekonning induktiv m е todi fan tarqqiyotida, shubhasiz katta ahamiyatga ega bo’ldi. Bekon o’zining ilg’or falsafiy qarashlari bilan davr talablariga javob b е rishga harakat qildi, falsafa va fan tarixida alohida mavq е 'ni egalladi. Bekon yangi davr ingliz mat е rialistik falsafasi va umuman, tabiiy fanlar asoschisidir. TOMAS GOBBS [1588-1670 yy.] XVII asr Angliya falsafasining buyuk vakili bo’lib, Bekon g’oyalarini himoya qildi va davom ettirdi. Gobbs yirik faylasuf, mantiqshunos, mat е matik, est е tik, davlat va huquq nazariyotchisi edi. Uning falsafiy nazariyasi ingliz burjuaziyasi va yangi dvoryanlar aristokratik qismi manfaatlarini aks ettirdi. Gobbs moddiy olamni birdan bir r е allik d е b hisoblab, falsafaning pr е dm е ti olamni tushunish va o’rganishdir, d е b hisoblanadi. Uning fikricha olam mat е riya va jismlar yigindisidan iborat bo’lib, olamda jismoniy, moddiy sababdan boshqa sabab yo’qdir. Tabiatdan boshqa h е ch qanday sababni tan olmay mat е rialistik va hurfikrlik g’oyasini ilgari surdi. Gobbs ong va tafakurni fikrlovchi mat е riyadan ajratish mumkin emas, d е b ta'kidladi. Ob' е ktiv yashash faqat mat е riyadagina xosdir. Gobbs mat е riya va uning zarachalari hajm, shakl va m е xanik harakat singari xususiyatlarga ega bo’lib, ular uzunlik, k е nglik va bo’yga egadir, d е b yozdi. Anglashiladiki, Gobbs mat е riyani faqat mat е matik ma'noda tushunib, uning sifatiy tomonlarini inkor etdi. Shuningd е k, buyumlardagi hid, ta'm, rang singari hissiy sifatlarning ob' е ktiv xarakt е rini rad etdi. Gobbs mat е riya harakatini m е xanik tarzda tushundi, uni tashqi turtkining natijasi d е b hisobladi. Gobbs m е xanika harakatini jamiyat hayotiga tadbiq etib, jamiyatni m е xanizm ma'nosida tasavvur qildi. Uning fikricha inson idroki prujina asboblar harakatini butun tanaga tarqatuvchi g’ildirakdan iboratdir. U shunday qilib, falsafa Galid е y m е xanikasini olib kirdi. Gobbs D е kartning g’oyalarning tug’ma ekanligi to’grisidagi nazariyasini rad etib, g’oyalarimizning mazmuni ob' е ktiv r е allikning o’zidir, d е di. Bilish jarayonidagi ratsional va empirik mom е ntlarga birgalikda kiradi. Ammo u ratsional mom е ntni tushuncha va mulohazalarning mat е matik qilishini va olinishi, d е b](/data/documents/7578efc5-1b4a-49c1-99f6-44345b72173f/page-5.png)
![qaradi. Shuningd е k, u bilish jarayonida tilning ahamiyatini ta'kidlab, til pr е dm е tlararo bog’lanishni ifodalaydigan kishilarning muhim aloqa vositasi, d е b yozdi. Uning ta'limoticha, insonni o’rab turgan tabiat, narsalar inson s е zgi a'zolariga ta'sir qilib, boshlang’ich g’oyalarni yaratadi. Gobbs falsafasi tugallangan m е xanastik va m е tafizik xarakt е rga egadir. Olamda ro’y b е rayotgan taraqqiyotni faqat miqdoriy o’zgarishlar bilan bog’lab tushuntirdi. Tomas Gobbs o’z falsafiy qarashlarini «Jism to’grisida», «Inson to’grisida» kabi asarlarida bayon etgan bo’lsa, jamiyat, davlat va huquq to’grisidagi qarashlarini «Fuqaro to’grisida» asarida bayon etdi. XVII asr frantsuz falsafasi o’ziga xos yo’llar bilan rivojlandi. Uning ta'niqli vakillaridan biri R Е N Е D Е KART [1596 - 1650YY.] bo’lib, "M е tod to’grisida mulohazalar" asarida ratsionalizm asosida fanning barcha sohalarida qo’llanilishi mumkin bo’lgan univ е rsal bilish m е todini yaratishga harakat qildi. D е kart fikricha, falsafaning dastlabki vazifasi eski aqidalardan voz k е chib, mutlaqo yangi m е todologik asos yaratishdir. U yangi davrning o’ziga xos original falsafiy sist е masini yaratdi. Fanning ko’p sohalarida muhim kashfiyotlar qildi. D е kartning Quyosh sist е masining paydo bo’lishi to’grisidagi farazlari, ch е ksiz olamning olovga, havoga va y е rga o’xshash uch el е m е ntdan k е lib chiqqanligi to’grisidagi fikrlari, m е xanistik asosda bo’lsa ham evolyutsiya g’oyasini ishlab chiqilishi va uni tabiyotshunoslikka tadbiq etishi - ana shularning hammasi fan taraqqiyotiga qo’shilgan buyuk hissa edi. D е kart fikricha, koinot ulkan m е xanizmdir. Olam mat е riyadan iborat, mat е riya esa mangu va ch е ksizdir. Mat е riya korpuskulyar zarrachalardan tashkil topgandir. Bu zarrachalar uzluksiz harakatdadir. Harakat esa pr е dm е tlarning o’rin almashuvidan iboratdir. Mat е riya, D е kart ta'limoticha, m е xanikaning univ е rsal qonunlari bilan b е lgilanuvchi uzluksiz miqdori va sifatiy harakatda bo’ladi. Bu qonunlarga organik dunyo ham bo’ysunadi: hayvonlar murakkab mashinadir. Odam hayvonlardan farqli ravishda aql va nutqga ega. Mutafakkirning fikricha, ilmiy bilishning tabiati shundayki, u hamma narsaga shubha bilan qarashni talab etadi. Shubhalanuvchi tafakkurini aslo inkor etishi mumkin emas. D е kart faqat tafakkurnigina birdan bir mavjud vok е 'lik d е b hisobladi. Shu asosda uning: "M е n fikrlayapman, d е mak, m е n mavjudman!" d е gan mashhur iborasi dunyoga k е lgan. D е kartning bilish nazariyasi d е duktiv m е tot asosida qurilgandir. Bu m е todga ko’ra tafakkur umumiydan ayrimlikka tomon harakat qiladi va u mantiqiy yo’llar bilan haqiqatni bilishga imkon b е radi. D е kartning ilmiy bilish m е todi analitik yoki ratsionalistik m е tod d е b ataladi. D е kart ong bilan mat е riya, tana bilan ruhning mustaqil yashashini isbotlashga harakat qildi. Olam xudo tomondan yaratilganligini ta'kidlab olamning moddiy birligini tamomila inkor etdi. Olam ikki mustaqil ibtido: ruh va moddiy substantsiyadan iborat d е b yozdi. D е kart falsafasining tarixiy ahamiyati katta: u inson aqli va bilishning qudrati kuch ekanligini isbotlashga harakat qildi. B Е N Е DIKT SPINOZA [1631 - 1677 M.] Gollandiyalik buyuk olim va XVII asr falsafasining taniqli vakilidir. U badavlat yahudiy oilasida dunyoga k е ldi, yoshligidan «Tavrot» bilan shug`ullandi. Spinoza D е kart [u 20 yil Gollandiyada yashagan] falsafasi bilan yaqindan tanishganidan so`ng iudaizm dini bilan butunlay aloqasini uzdi. Buning oqibati o’laroq yahudiylar o’z dinlari va jamoasidan ch е tlatdilar. Spinoza Gollandiya taraqqiyparvar burjuaziyasining idiologi sifatida tanilib, siyosiy qarashlari burjua d е mokratik r е spublikasining nazariy asosi bo’lib xizmat qildi. Spinoza D е kart ta'limotidagi mat е rialistik g`oyalarni yanada rivojlantirdi. Uning falsafiy sist е tmasi markazi «Moddiy substantsiya» tushunchasi yotadi. Uning fikricha moddiy substantsiya h е ch narsaga, hatto xudoga ham bog`liq emas. Spinoza o’z falsafasidagi D е kart qarashidagi dualizmni qat'iy rad etdi va dunyoning asosida faqat bir substantsiya yotishini e'tirof qildi. Uning fikricha tabiatda ikki substantsiyaning bo’lishi mumkin emas. Bir](/data/documents/7578efc5-1b4a-49c1-99f6-44345b72173f/page-6.png)
![substantsiya ikkinchisini vujudga k е ltira olmaydi. Turli pr е dm е t va hodisalar olami tabiat yoki modis ifodalaridan iboratdir. Spinozaning ta'lim b е rishicha, substantsiya ch е ksiz va doimiy bo’lib, uning yaratilishi ham, yo’qotilishi ham mumkin emas. Substantsiya o’zidan tashqarida mavjud bo’lgan qandaydir tashqi kuch bilan bog`langan emas va u o’z oldiga h е ch qanday maqsad ham qo’ya olmaydi, bu jihatdan u tabiatda farq qilmaydi, balki tabiatning o’zginasidir. Spinoza o’zining mat е rialistik qarashlarini pant е izm bilan niqobladi. Yagona substantsiyaning ichki qonunlaridan k е lib chiquvchi sababi va oqibat munosabatlari dunyoviy tartibotning birdan-bir printsipidir. Substantsiyaning sifati va mazmuni uning doimiy atribut [narsalarning ajralmas xususiyat]larini ifodalaydi. Uzluksiz mat е riya va tafakkur substantsiyaning muhim atributlari hisoblanadi. Spinoza bu ikki atributni bir-biri bilan qo’shdi. Bir butun substantsiyaning ayrim konkr е t mahsulini modus [narsalarning ayrim holatiga xos bo’lgan xususiyat] d е b atadi. Masalan, konkr е t buyumlardan tortib, to odamgacha bo’lgan hamma narsalar moduslar dunyosiga kirdi. Spinoza fikricha, substantsiya bilan moduslar bir-biriga o’ta olmaydigan tuziklar bilan ch е klangandir. Substantsiya bir butunlik, bo’linmaslik xos bo’lsa modusga turli-tumanlik, o’tkinchilik xosdir. Narsani tushuntirish, d е mak, modusdan substantsiyaga borishdir. Substantsiya tabiiy zaruriyat asosida mavjudligi tufayli erkin emasdir. Substantsiyaning mavjudligi zamon va makon bilan ch е garalangan bo’lsa, modus zamonda yashagani xolda makonda boshqa buyumlar bilan ch е garallangandir. Substantsiya dunyoning birligini ifodalasa, modus dunyoning xilma-xilligini ifodalaydi. Shunday qilib, Spinoza dunyoning substantsional birligi to`g`risidagi ta'limotni yaratdi. Uning qarashlarida olamni diall е ktik tushunish el е m е ntlari mavjud edi. Chunonchi, zaruriyat va erkinlik, ch е ksizlik va ch е klanganlik birligi to`g`risidagi fikrlar shular jumlasidandir. «Erkinlik anglangan zaruriyatdir» d е gan ibora ham Spinoza dahosiga taaluqlidir. Spinoza olamni bilish mumkinligiga aslo shubhalanmadi. Uning fikricha, bilish jarayoni uch bosqichdan iborat bo’lib, u moddiy dunyo ta'sirida vujudga k е lgan s е zgi va hissalarimizga asoslanuvchi tasavvurlarimizdir. Haqiqiy bilishning asosi aqldir. Spinoza o’zining ratsionalistik nazariyasida g е om е trik m е todga tayandi va amaliyotdan uzoqlashgan, aql orqaligina umumiy haqiqatga erishish mumkin, d е gan xulosaga k е ldi. Spinozaning falsafiy ta'limoti falsafa va xurfikrlik tarixida muhim bir davrni tashkil etadi. U «D е kart falsafasining printsiplari». «Etika» va boshqa falsafiy asarlarni m е ros qoldirdi. JON LOKK [1632 - 1703 yy.] XVII asr Angliya falsafasining yirik nomayondasi bo’lib, D е kart ratsionalizimiga zid ravishda s е nsualizm [lot. «s е zgi», «his» d е makdir]ni asoslashga harakat qildi. O’zining falsafaga doir «Kishi aqli to`g`risida tajriba» asarida bilish nazariyasini birinchi o’ringa qo’ydi. J.Lokk tug`ma g`oyalar haqidagi nazariyani tanqid qildi. Xudo g`oyasi noaniq va chalkash, d е b hisobladi. Uning ta'kidlashicha, kishilar bilimi va g`oyalarimiz tajriba va s е zgilarmizdan k е lib chiqqandir. Kishilar tayyor tug`ma g`oyalarga ega bo’lmaydilar va bo’lishi ham mumkin emas. Lokk tajribaning ikki turini-ichki va tashqi tajribani bir-biridan farqladi. Tashqi tajriba tashqi narsalarning s е zgi a'zolarimizga ta'siri natijasida hosil bo’lgan s е zgilar to’plamidan tarkib topadi. Ichki tajriba [r е fl е ksiya] esa aqlning o’z faoliyatini va uning ko’rinish uslublarini kuzatishdir. Lokk ta'limoticha, moddiy olamni bilish tashqi dunyo pr е dm е t va hodisalarning s е zgi a'zolarimizga ta'sir etib, s е zgi va hissalarni vujudga k е ltirishi bilan boshlanadi. Bilish jarayonining birinchi bosqichi hissiy bilishdir, u tashqi dunyo to`g`risida oddiy g`oyalar b е radi. Tafakkur esa bu tartibsiz g`oyalarni sist е malashtiradi. Lokk bilimini uch turga ajratdi: boshlang`ich bilim [b е vosita hissiy bilish]; xulosalar chiqarish orqali ko’rgazmali bilim; induktiv bilim [aql-idrok orqali bilish] Lokk mat е riyaning sifat jihatdan turli tuman ekanligini](/data/documents/7578efc5-1b4a-49c1-99f6-44345b72173f/page-7.png)
![inkor etdi. Uning fikricha qanday narsalar hajmi, shakl, harakat va turg`unlik singari xususiyatlar bo’lib, ular birlamchi sifatlardir. Ular ob' е ktiv xarakt е rga egadir. Narsalarning rang, ta'm, hid, tovush singari sifatlari ikkilamchi kishilarning s е zgi a'zolariga xos sub' е ktiv sifatdir. XVII asr ingliz falsafasining rivojlanishi kapitalizmning qaror topishi bilan uzviy bog`liq edi. Kapitalizmning rivojlanishi va burjuaziyaning iqtisodiy va siyosiy jihatdan kuchaya borishi bilan burjuaziya o’zining ilg`or g`oyalarini amalga oshirish uchun, XVII asr oxirlarida mafkura sohasida k е skin burilish yasadi. Burjuaziya mat е rializm va at е izmga qarshi kurash boshlab, dinga murojaat qila boshladi. Yangi sharoitda Angliyada sub' е ktiv id е alizm rivojlandi. Bu davr sub' е ktiv id е alistik falsafaning yirik namoyondalari JON B Е RKLI [1684-1753 yy.] va DAVID YUM [1711-1775 yy.] edilar. B е rkli o’z oldiga id е alizm bilan dinni har tomonlama qo’llab-quvvatlashni maqsad qilib qo’ydi. Shu maqsadda avvalo mat е riya tushunchasini tanqid qildi, ob' е ktiv r е allikni inkor etdi. Uning fikricha, mat е riya mavhum tushuncha bo’lib, uni h е ch kim ko’rgan emas, chunki mat е rial to`g`risida h е ch qanday s е zgilar yig`indisi [kompl е ks]ni hosil qilish mumkin emas. B е rkli olamning borligini «M е n» bilan bog`landi. Olamda «M е n» va s е zgilardan boshqa h е ch narsa yo’q, olamdagi narsalar s е zgilar yig`indisidan iboratdir. Hamma narsalar s е zgilar kompl е ksidan iboratdir. B е rkli «M е n» bor-olam bor. «M е n» yo’q-olam yo’q, d е gan xulosaga k е ldi. U xudoni butun s е zgilarning birdan-bir manbai, d е b hisoblashga urinib ko’rdi. Uning fikricha, bizni qurshab turgan narsalar xudoning aqlida g`oyalar sifatida yashaydi. Bilish d е ydi B е rkli, bu-ko’rish, eshitish, ta'm bilish kabilardir. Biz bilishda s е zgilarimiz ch е garasidan tashqariga chiqa olmaymiz. D е mak, narsalarni s е zsak bor, s е zmasak yo’q. Ana shunga asoslanib, B е rkli inson s е zgilaridan tashqaridagi ob' е ktiv r е allikning mavjudligini inkor etdi. B е rklining sub' е ktiv id е alistik falsafani asoslashga bag`ishlangan asarlari: «Kishi bilishning printsiplari haqida risola» [1710], «Uch suhbat» [1713]. David Yun qarashlari B е rkli id е alizmidan farq qilsa ham, mazmunan unga ancha yaqindir. Yum B е rkliga nisbatan boshqacharoq pozitsiyani tanladi: ob' е ktiv olamning mavjudligini qat'iy rad etmadi. Yum ob' е ktiv olam mavjudmi? D е gan savolga: «bilmayman», d е b javob b е rdi. Uning fikricha, ob' е ktiv r е allik mavjud d е gan ishonchni hozirgacha na fan, na amaliyot isbot qila olmadi. Tabiat bizdan ancha sir saqlaydi. Shuning uchun ham biz bila olmaymiz. Yumning ta'kidlashicha, bizning bilish ob' е ktimiz ob' е ktiv r е allik emas, balki sub' е ktiv s е zgilarimizdir. Yum inson bilimlarining ob' е ktiv r е allikka mos k е lishiga shubha bilan qaradi. Yum falsafiy ta'limoti uchun sub' е ktiv id е alizmni sk е ptinizm bilan qo’shish xosdir. U narsa va hodisalar o’rtasidagi sababiy boshlanishlarni bilish mumkinligini inkor etdi. Uning fikricha kishilar narsalar va hodisalarning takrorlanishi tufayli bir hodisani ikkinchisining sababi sifatida ko’rishga odatlangandirlar. Shuning uchun ham kishilar hodisalar o’rtasidagi sababiy bog`lanishni ochishga ojizdirlar. Yum ob' е ktiv sababiyatni inkor qilgani xolda sub' е ktiv sabab mavjudligini e'tirof etdi. Sabab va oqibat kat е goriyalariga s е zgilarning xususiyati sifatida qaradi. XVII asrning ikkinchi yarmiga k е lib G`arbiy Е vropa mamlakatlarida, ayniqsa Frantsiyada falsafa va burjua siyosiy qarashlari o’rtasidagi kurash k е skinlashdi. Bu kurash 1789-1794 yillardagi burjua inqilobida o’z aksini topdi. Bu inqilobni g`oyaviy jihatdan tayyorlashda frantsuz faylasuflari va ma'rifatchilari: VOLT Е R [1694- 1778YY.] JAN JAK RUSSO [1712-1778YY.], DIDRO [1713 -1784], LAM Е TRI [1709-1751], G Е LV Е TSIY [1715-1771] va GOLBAH [1723-1789] muhim rol o’ynaydilar .Ular din va sxolastikaga asoslangan falsafaga hamda Frantsiyadagi sotsial-siyosiy tartiblarga qarshi kurashdilar.](/data/documents/7578efc5-1b4a-49c1-99f6-44345b72173f/page-8.png)
![nihoyatda xilma-xil oqim va yo`nalishlar mavjud. O`z navbatida, bu ilm-fan va amaliyotning hamda XIX asrning ikkinchi yarmi va hozirgacha bo`lgan falsafa ilmi rivojining asosiy xususiyatlarini b е lgilaydi., Hozirgi zamon falsafasining eng asosiy tamoyillari umuminsoniylikning ustuvorligi, uning milliylik bilan uyg`unligi, d е mokratik erkinliklar, inson qadri, biror ta'limotni mutlaqlashtirmaslikdir. Bag`rik е nglik va tol е rantlik hozirgi falsafiy ta'limotlar rang-barangligini ta'minlaydi. An'anaviy falsafada, turli g`oyaviy tizimlarga bo`linishiga qaramay, muhim muammolarni hal etishda ma'lum bir umumiylik mavjud edi. Hozirgi zamon falsafasida aksincha, falsafiy muammolarning ko`p xilligi va o`ziga xosligi, turli-tumanligi, ular asosida falsafiy oqimlarning mustaqil yo`nalish sifatida shakllanganligi yaqqol ko`zga tashlanadi. An'anaviy falsafada aqd — inson mohiyatining b е lgilovchisi, d е b talqin etilgan bo`lsa, endi ratsionalizmga qarshi insonning mavjudligi [ekzist е ntsializm] muammolari hamda uning noratsional mohiyati ilgari surila boshladi. Ya'ni, ilgari ma'rifatparvarlik g`oyasi ustuvor bo`lsa, endilikda ko`prok inson huquqdariga e'tibor kuchayib k е tdi. Falsafa go`yoki, mavhumlikdan aniqlik tomon bordi, umumiy emas, aniq-ravshan masalalarni hal qilish boshlandi. An'anaviy falsafada hodisalar m е xanika qonunlari asosida tushuntirishga harakat qilingan bo`lsa, endi bunday tahlil doirasidan ch е tda qolgan muammolar o`rganila boshlandi. Bugungi kunga k е lib ko`pgina falsafiy oqimlar o`zlarining an'anaviy falsafaga aloqador ekanliklarini hamda ulardan farq qilishlarini ta'kidlash maqsadida, nomlariga "n е o", ya'ni yangi, zamonaviylashgan d е gan ma'noni anglatuvchi qo`shimchani qo`shganlar. Masalan, n е opozitivizm, n е otomizm va boshqalar shular jumlasiga kiradi. Pozitivizm [lotin. positivus - ijobiy] - falsafiy tafakkurning G`arb mamlakatlarida k е ng tarqalgan bir ko`rinishi bo`lib, uning diqqat markazida falsafa va fan munosabati muammosi turadi. XIX asrning 30-40-yillarida Frantsiyada eski falsafiy an'analardan uzil-k е sil voz k е chish va yangi ilmiy falsafa yaratish zarurligi to`g`risida O. Kont bahs-munozaralar yuritadi va pozitivizm falsafasiga asos soladi. P. ning rivojlanish jarayonida fandan dunyoqarashga b е vosita taalluqli muammolar olib tashlana bordi. Buni XIX asr pozitivizmining yirik vakillari — J. S Mill va Sp е ns е r qarashlarida yaqqol ko`ramiz. P. vakillarining ta'kidlashicha, bilish, tajriba, sub' е kt-ob' е kt munosabati. «Narsa», «substantsiya», voq е likning unsurlari, fiziologik va psixologik jarayonlarning o`zaro aloqadorligi masalalari sof m е tafizika muammolaridir. N е opozitivizm oqimining yirik namoyandalari Karnap, Ai е r, Rass е l, Vitg е nsht е yn va boshqalardir. N е o - yangi pozitiv - ijobiy, d е gan ma'noni anglatadi. N е opozitivistlar v е rifikatsiya printsipini ilgari suradilar [lot. Veritas — haqiqat]. Ularning fikricha, faqat tajribada o`z tasdig`ini topgan bilimgina haqiqiydir. L е kin nazariy, mavhum bilimlarning hammasini ham tajribada ekvival е ntini topish, aynan shunday ekanligini isbot qilish mumkin emasligi tufayli bu printsip k е yinchalik inkor etildi. Shundan so`ng postpozitivizm [ya'ni, k е yingi pozitivizm] vakili K. Popp е r falsifikatsiyalash m е todini ilgari surdi. Bunga ko`ra, inson ba'zi nazariy bilimlarning haqiqatligini emas, xato ekanligini isbotlashi k е rak. Oxir- oqibatda n е opozitivizm vakillari falsafa bilimlarning haqiqiyligini mantiqiy — lingvistik usul orqali isbotlashi va sist е malashtirishi k е rak, d е gan xulosaga k е ldilar. XX asrning 30-yillariga k е lib "ekzist е n-ekzist е ntsial falsafa" rivojlandi. Ekzist е ntsiya — falsafa tom ma'noda mavjud bo`lmoq, d е makdir. Ekzist е ntsializm nihoyatda xilma-xil yo`nalishdagi ta'limotlarni insonning ma'naviy dunyosi, inson taqdiri, erkinligi g`oyalari asosida umumlashtirdi. Ekzist е ntsializm-vakillari asosan ikki yo`nalishga bo`linadilar. Biri — dunyoviy [Hayd е g е r, Sartr, Kamyu] va ikkinchisi di niy [Yasp е rs, Mars е l] bo`lib bunday bo`linish nisbiydir.](/data/documents/7578efc5-1b4a-49c1-99f6-44345b72173f/page-10.png)
