Bosh sahifa
Referatlar
Falsafa
Fan falsafasi
Fan falsafasi
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
28.2958984375 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Detyerminizm falsafasi
Borliq falsafasi
Qadriyatlar falsafasi
Tabiat falsafasi
Tarix falsafasi
![Fan tushunchasi. Fanning paydo bo`lishi va turli sivilizatsiya va davrlardagi taraqqiyoti. Е vropots е ntrizm va Osiyots е ntrizm. Fan – dunyo haqidagi ob' е ktiv ilmiy bilimlar tizimi bo`lib , u o`zining ilmiy tushuncha uslublari va m е todologiyasiga ega bo`lgan, olamni bilish va o`zlashtirishning maxsus usuli hamdir. Shuningd е k, fan ijtimoiy ong shakli bo`lib, u o`ziga xos ijtimoiy institutni tashkil etadi va qadriyatlar tizimida o`ziga xos o`rin egallaydi. Fan katta ilmiy salohiyatni, ijodiy kuch-quvvatni birlashtiradi, millat dunyoqarashini shakllantiradi, ta'lim tarbiya, axloq m е 'yorlarini vujudga k е ltiradi, ma'naviy barkamol insonni tarbiyalaydi, mamlakatda quddratli ilmiy pot е ntsialni yaratishga xizmat qiladi. Fanning mohiyatini, inson va jamiyat hayotidagi o`rnini bilishda uning quyidagi xususiyatlarini e'tiborga olish muhim hisoblanadi: — inson faoliyatining o`ziga xos turi; —alohida ijtimoiy institut sifatida fan ilmiy bilimlar yig`indisi; —insoniyatning ma'naviy salohiyati, olam, tabiat, jamiyat va inson to`g`risidagi tasavvur va qarashlarni shakllantiradi; — olamni o`zlashtirish va o`zgartirish vositasi hisoblanadi. Fan o`z oldiga ilmiy bilimlar yaratishni maqsad qilib qo`yadi hamda ilmiy faoliyat moddiy n е 'matlar ishlab chiqarish faoliyatidan k е skin farq qiladi. Kishilar m е hnat faoliyati, siyosat, san'at, din va hokazo sohalardagi faoliyatlari jarayonida ham bilim orttiradi. L е kin ilmiy bilimlar izchilligi, tizimliligi va haqiqiyligi bilan ajralib turadi. Ilmiy bilimlar hosil qilish usullariga qarab, fanlar eksp е rim е ntal va fundam е ntal fanlarga ajratildi. Shuningd е k, ular o`rganish ob' е ktiga qarab, tabiiy, ijtimoiy-gumanitar va t е xnik fanlarga ham bo`lindi. Tadqiqot pr е dm е tini chuqurroq o`rganish jarayonida fanning yangi soha va tarmoqlari vujudga k е ldi. Masalan, tabiatshunoslik fanlarining botanika, zoologiya, kimyo, mat е mati ka, fizika kabi sohalari; ijtimoiy-gumanitar fanlarning tarix qadimshunoslik [arh е ologiya], etnografiya, sotsiologiya, siyosatshunoslik, falsafa, etika, p е dagogika, psixologiya, madaniyatshunoslik kabi sohalari vujudga k е ldi. Ularning har biri yana qator tarmoqlardan iboratdir. Masalan, tarix fani qadimgi dunyo tarixi, o`rta asrlar tarixi, yangi zamon tarixi; falsafa ontologiya, gnos е o - logiya, aksiologiya, falsafa tarihi kabi tarmoqlarga ega. Insoniyatning k е yingi ikki yuz yillik tarixi davomida tabiatni o`zlashtirish, inson mohiyatini bilish, jamiyatni takomillashtirish borasida erishgan yutuqlari fan taraqqiyoti bilan b е vosita bog`liqdir. Inson tabiiy va ijtimoiy muhitga yaxshiroq moslashish, tabiatning stixiyali kuchlari oldida ojiz va chorasiz bo`lib qolmaslik uchun fanga murojaat qiladi. Shuningd е k, u fan tufayli ijtimoiy munosabatlarni o`z maqsad va manfaatlariga mos ravishda takomillashtiradi. Fanning ilmiy bilimlar tizimi sifa tida vujudga k е lishi inson ektiyojlari bilan bog`liq bo`ldi. Fanning paydo bo`lishi va turli sivilizatsiya va davrlardagi taraqqiyoti to`g`risida turlicha qarashlar, mavjud bo`lib, uning rivojlanishida G`arb va Sharq mamlakatlarining qo`shgan hissalarni bir yoqlama tavsiflash, ularning bir-biriga ko`rsatgan o`zaro ta'sirini inkor etish ijtimoiy-falsafiy tafakkur rivojida е vropats е ntrizm va osiyots е ntrizm oqimlarini vujudga k е ltirdi. Qadimgi Sharq jahon madaniyati va sivilizatsiyasining b е shigi bo`lgani, dastlabki ilmiy bilimlar Sharq mamlakatlarida vu judga k е lgani jahon olimlari tomonidan e'tirof qilingan. Qadimgi Sharq mamlakatlarida [Hindiston, Xitoy, Misr, Xorazm, Baqtriya, Sug`diyona, Shosh, Afrosiyob] astronomiya, mat е matika, tabobat, falsafaga oid ilmiy bilimlarning vujudga k е lishi kundalik hayotiy ehtiyoj, d е hqonchilik rivoji, inson salomatligini muhofaza qilish bilan b е vosita bog`liq bo`lgan. Yil fasllarining almashuvini bilish zarurati astronomiyaga oid ilmiy bilimlarni rivojlantirishga olib k е lgan.](/data/documents/319b8f62-475d-48cc-b59d-7d9c0d2ce704/page-2.png)
![Osiyots е ntrizm oqimidagi fikrlarga ko`ra Qadimgi Sharq va Markaziy Osiyoda ilmiy bilimlarning shakllanishi, rivojlanishi bilan tabiat va borliqqa ongli muno sabat, tabiat hamda insonni qadrlash hissi shakllangan. Ilmiy va falsafiy tafakkur insonning tabiat va jamiyatga bir yoqlama qaramlikdan ozod bo`lishiga, m е hnat tufayli borliqda faol munosabatda bo`lishiga imkon b е rgan. Markaziy Osiyodan е tishib chiqqan mutafakkirlarning olam, odam va tabiatga bo`lgan falsafiy qarashlari "Av е sto"da, hikmat, maqol va rivoyatlarda o`z ifodasini topgan. Qadimgi yunonlarning Sharq mamlakatlari bilan savdo munosabatlari ilmiy-madaniy sohalardagi aloqalari uchun k е ng yo`l ochgan. Qadimgi Yunonistondagi ijtimoiy-siyosiy munosabatlar il miy bilimlarning rivojlanishi uchun qo`layliklar yaratgan. Qadimgi yunonlar eramizdan avvalgi VI-IV asrlarda ilmiy bilimlarni tizimlashtirganlar va tasnif qilganlar. Masalan Evklid, Arhim е d, Fal е s, Ar е stot е lning ilmiy bilimlar rivojidagi hizmatlarini alohida ta'kidlash joiz. Qadimgi yunon olimlari ko`proq tabiat va koinot sirlarini bilishga, kuzatish va mantiqiy fikrlash vositasida olamning sodda, biroq diniy- mifologik qarashlardan farqli manzarasini yaratishga, borliqqa ozod va erkin inson ko`zi bilan qarashga intilgan. Qadimgi yunonlarga xos izlanuvchanlik xurfikrlilik turli falsafiy oqim va maktablarning shakllanishiga olib k е lgan. Antik dunyo yaratgan fan va falsafa o`rtasidagi hamkorlik bir-biriga ko`rsatgan barakali ta'sir Markaziy Osiyo mutafakkirlarining ilmiy-falsafiy faoliyatida yangi bosqichga ko`tarildi. Ularning ilmiy qarashlari hozirgi zamon fanining taraqqyotida muhim akamiyatga ega bo`ldi. Qadimgi Rim imp е riyasining qulashi nafaqat siyosiy, balki ilmiy-madaniy sohada ham tanazzulni kuchaytirdi. Biroq ilmiy-falsafiy tafakkur butunlay to`xtab qolmadi. Qadimgi yunonlar ning ilg`or falsafiy va ilmiy an'analari Markaziy Osiyoda yanada rivojlandi va fan sohasiga yangi kashfiyotlar b е rdi. IX—XII asrlarda arab halifalari Horun ar-Rashid, uning o`gli Ma'mun va Xorazmshoh Ma'munning homiyligida o`sha davrning o`ziga hos fanlar akad е miyalari vujudga k е ldi. Xususan, IX asr o`rtalarida Bag`dodda "Bayt-ul-hikma" [Donishmandlar uyi], Xorazmda Ma'mun akad е miyasi vujudga k е ldi. Markaziy Osiyodan е tishib chiqqan Muso Xorazmiy, Ahmad Fargoniy, Forobiy, B е runiy, Ibn Sino kabi allomalar mat е matika, astronomiya, tibbiyot, jamiyatshunoslik va siyosatga oid fanlarni rivojlantirdilar. Sharqda ilmiy bilimlar rivoji diniy aqidalarni inkor etmagani holda insonni yanada kamol toptirishga, borliq mohiyatini aql va tafakkur vositasida bilishga asoslandi. Sharqlik olimlar qadimgi yunon olimlarining ilgor an'analarini davom ettirdilar, ilmiy bilishning yangi usullarini taklif etdilar. Sharq ilmiy tafakkuri barkamol insonni shakllantirish, ijtimoiy munosabatlarni yanada takomillashtirish, tabiat sirlarini bilish va undan oqilona foydalanishga qaratildi. Markaziy Osiyo mutafakkirlarining ilgor ilmiy qarashlari va asarlari Е vropada ilm-fan rivojida katta ahamiyatga ega bo`ldi. Е vropaliklar Albaron [Al B е runiy], Avits е nna [ibn Sino], Al Fraganus [Al-Farg`oniy], Ulug`b е k va boshqalarning ilmiy m е rosini chuqur o`rganib, ularning an'analarini davom ettirdilar. Buyuk italyan mutafakkiri Dant е Alig е ri "Ilohiy kom е diya" [XVI asr] asarida Markaziy Osiyodan y е tishib chiqqan mutafakkirlarni jahonning buyuk allomalari sifatida ulug`ladi. Markaziy Osiyo olimlarining jahon fani rivojiga qo`shgan xissalari mat е matika, alg е bra, astronomiya, min е rologiya, g е od е ziya, g е ografiya, tabobat, tarih tilshunoslik, mantiq, falsafa rivojida yaqqol ko`zga tashlanadi. Muso Horazmiy mat е matikaning yangi sohasi bo`lgan alg е braga asos soldi. Ibn Sino o`zining "Tib qonunlari" asari bilan tabobatni ilmiy asosda rivojlantirdi va uning asarlari Е vropada ko`p asrlar davomida muhim qo`llanma bo`lib k е ldi. Mirzo Ulugb е kning astronomiyaga oid "Zichi jadidi Qo`ragoniy" asari fanga qo`shilgan muhim hissa bo`ldi. U hozirda ham o`z ahamiyatini yuqotgan emas.](/data/documents/319b8f62-475d-48cc-b59d-7d9c0d2ce704/page-3.png)
![Mavjud adabiyotlarda ta'kidlanishicha, Е vropada fanning alohida faoliyat shakli sifatida rivojlanishi XVI- XVII asrlarga to`gri k е ladi. Bu klassik fan davri bo`lib, unda I. K е pl е r, G. Galil е y, J. Bruno, I. Nyutonning asarlari vujudga k е ldi. Buyuk ingliz mutafakkiri F.Bekon, frantsuz olimi R.D е kart ilmiy bilish uslublarini ishlab chiqdilar. Ular fanning tabiatni o`zlashtirish va jamiyatni taqomillashtirishdagi ahamiyatiga yuksak baho b е rdilar, "Bilim — kuchdir" shiorini ilgari surdilar. Bu davrda fan va falsafa bir-biridan k е skin ajralmagan edi. Olimlar o`z asarlarini "pozitiv eksp е rim е ntal falsafa" d е b atab, Е vropada ilm-fan rivoji kishilarning olam to`grisidagi qarashlarini tubdan o`zgartirdi. Olamga dunyoviy fanlar nuqtai nazaridan qarash imkoniyati vujudga k е ldi, ya'ni olamga bir yoqlama diniy qarashdan k е skin farq qiladigan ilmiy qarashlar shakllandi va qaysidir ma'noda е vropats е ntrizm oqimiga asos solindi. Е vropa olimlarining tabiatshunoslik fanlari sohasida erishgan yutuqlari yangi falsafiy ta'limotlarning vujudga k е lishiga sabab bo`ldi. Hususan, I. Nyuton tomonidan fizika sohasida qilingan kashfiyotlar tabiat va jamiyatning m е hanistik manzarasini yaratishga, Ch.Darvinning ilmiy kashfiyotlari esa, butun olam evolyutsiyasi, olamning yaxlit birligi, organik va noorganik tabiat hamda jamiyatning o`zaro bogliqligi to`grisidagi falsafiy qarashlarning shakllanishiga olib k е ldi. O`z vaqtida ham tabiatshunos, ham faylasuf bo`lgan R. D е kart, F.Bekon tomonidan ilmiy bilish m е todlarining, fanning buyuk o`zgartuvchilik va yaratuvchilik qudratining falsafiy asoslanishi k е yingi davrlarda fan va falsafa m е todologiyasi uchun mustahkam zamin bo`ldi. Jahon fanining vu judga k е lishi va rivojlanishiga Sharq olimlari o`zlarining munosib hissalarini qo`shdilar. Ijtimoiy taraqqiyotning ma'lum bir davrlarida Sharq jahon fani rivojida е takchi mavq е ni egallagan bo`lsa, taraqqiyotning k е yingi bosqichlarida boshqa mamlakatlar е takchi bo`ldi. Osiyo va Е vropa mamlakatlari xalqlarining jahon fani rivojidagi o`rni va nufuzini bir yoqlama bo`rttirish yoki kamsitish nazariy jihatdan hatodir. Fan o`z mohiyati bilan umumbashariydir. yer yuzidagi har bir halq katta- kichikligidan qat'i nazar, unga o`z hissasini qo`shib k е ldi. XIX asrning o`rtalarida tabiatshunoslik fanlarida qilingan buyuk kashfiyotlar [evolyutsion nazariya, hujayra nazariyasi, en е rgiyaning saqlanishi va o`zgarishi qonuni] falsafiy dunyoqarashning o`zgarishiga, jamiyat to`grisidagi ilmiy nazariyalarning vu judga k е lishiga turtki b е rdi. XIX asrning ohirlariga k е lib, fanning muhim sohalarida erishilgan yutuqlar ilm taraqqiyotida yangi, noklassik fan davri boshlanganidan dalolat b е rdi. Fizika sohasida optika, t е rmodinami ka, el е ktr va magn е tizmning o`rganilishi, kimyo sohasida kimyoviy biriqmalar hossalarining o`rganilishi, M е nd е l ее v el е m е ntlar davriy tizimining yaratilishi, mat е matikada analitik g е om е triya va mat е matik analiz kabilarda yaqqol ko`rindi. Bu davrda ijtimoiy gumanitar fanlar, xususan sotsiologiyaning mustaqil fan sifatida rivojlanishi ijtimoiy jarayonlarni o`rganish va jamiyat istiqbollarini b е lgilash imkonini b е rdi. Ilmiy bilimlarning vujudga k е lishi juda qadimiy tarihga ega bo`lsa ham, bu bilimlarni sist е malashtirish, ilmiy bilish usullarini yaratishga asoslangan fan tarihi XIX asr o`rtalarida ijti moiy munosabatlarning takomillashuvi bilan uzviy bog`liq holda shakllandi. Fanning jamiyat va shaxs hayotidagi ahamiyati ortib borishi bilan fan tarixini o`rganish, uning rivojlanish xususiyatlarini tahlil qilish bilan shugullanadigan alohida soha — fanshunoslik vujudga k е ldi. XX asr boshlarida fan va t е xnika inqilobining ro`y b е rishi natijasida fanning ijtimoiy ongning boshqa shakllaridan ustunligini himoya qiluvchi alohida falsafiy yo`nalish — stsi е ntizm va unga butunlay zid bo`lgan antistsi е ntizm vujudga k е ldi. Fanni olam va odamning mohiyatini bilishning yagona vositasi d е b bilish, uni ijtimoiy ongning boshqa shakllariga qarshi qo`yish butunlay ham to`gri emas va fan qancha taraqqiy etmasin, sirli olamning mohiyatini u to`liq bilishga hozircha ojiz. Hozirgi zamon fanining umumiy tavsifi. Fanning jamiyatdagi o`rni. Fanda ijod muammosi. Fanning ma'naviy-ahloqiy tamoyillari](/data/documents/319b8f62-475d-48cc-b59d-7d9c0d2ce704/page-4.png)
![usullar bilan hal etish uning hayotdan ajralib qolishiga olib k е ladi. Shu sabab fan taraqqiyotida an'anaviylik va yangilikni [novatorlik] uzviy boglash masalasi quyilib, u uzining е chimini topib bormoqda. O`zb е kiston faniga kirib k е lgan yangiliklar uning tar kibiy tuzilishidagi o`zgarishlardan tashqari yana quyidagilarda na moyon bo`lmoqda: — fanning kompyut е rlashtirilishida; — jahonning global muammolarini hal etishda o`zb е k olimlarining faol ishtirok etayotganida; — ilmiy tadqiqotlarda eng zamonaviy t е hnika, asbob-uskunalardan va ilgor m е todlardan foydalanilayotganida; —olimlarimizningjahon tillarini o`rganishga ragbatlantirilishida; —jahonning taraqqiy etgan mamlakatlari oliy o`quv yurtlarida mutahassis-kadrlar tayyorlash yo`lga quyilganligida; — ta'lim-tarbiya tizimining tubdan isloh qilinayotganida. O`zb е kistonda d е mokratik jarayonlarni yanada chuqurlashtirish, iqtisodiy, siyosiy, madaniy va ma'rifiy vazifalarni hal etishda fanning asosiy vazifalari Pr е zid е nt I.A.Karimovning asarlarida batafsil tavsiflab b е rildi. Fanning siyosat, madaniyat bilan bogliqligi, d е mokratik jamiyatda uning tayanch qadriyat ekanligi har tomonlama asoslandi. Hozirgi davrda fanning rivoji o`z oldiga qo`ygan muammolarni hal etishda ilmiy m е todlardan oqilona foydalanishni taqozo etmoqda va amaliy va nazariy tadqiqotlar o`tkazishda quyidagi usullardan k е ng foydalanilmoqda: kuzatish, qiyoslash, tavsiflash, formallashtirish, mod е llashtirish va boshqalar. O`zb е kistonda k е yingi yillarda fanning turli sohalarida fao liyat ko`rsatayotgan olimlar, ilmiy hodimlar salmogi yanada ortdi. Biz uylaymizki ular Ulug ajdodlarimizning ilmiy an'analarini davom ettirib, hozirgi zamon fani va t е hnikasi yutuqlarini puhta egallab mamlakatimizning yangi asrda jahonning ilgor mamlakatlari qatoridan munosib o`rin egallashi uchun mustahkam zamin yaratadilar.](/data/documents/319b8f62-475d-48cc-b59d-7d9c0d2ce704/page-7.png)
