logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Falsafa
  4. Detyerminizm falsafasi

Detyerminizm falsafasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

45.5 KB
Ko'chirib olish
www.arxiv.uz Reja: 1. Sabab va oqibat. Sababiyat printsipi 2. Z aruriyat va tasodif 3. I mkoniyat va voqelik www.arxiv.uz Falsafiy bilishda determinizm printsipi o’ziga xos o’rin tutadi. Ushbu printsipga ko’ra, real tabiiy, ijtimoiy va ruhiy hodisa va jarayonlar qonuniy ravishda yuzaga kelib, rivojlanib va yo’qolib boradilar, ular ma‘-lum sabab bilan shartlangandirlar. Ushbu printsipdan chekinish olamni il-miy – falsafiy bilishga xalal beradi. Determinizm haqidagi zamonaviy tasavvurlar sabab–oqibat aloqalari va qonuniyatlari haqidagi tasavvurlar rivojining mahsulidir. a) Sabab va oqibat. Sababiyat printsipi Amaliy tajribalar va kuzatishlar, keyinchalik esa ilmiy tadqi-qotlarning dalolat berishicha, olamda sodir bo’layotgan o’zgarishlarning manbaini, ya‘ni bir hodisani yuzaga keltirgan boshqa hodisani aniqlash imkoni mavjud. Bu hodisalarning birinchisini sabab, ikkinchisini oqibat deb yuritish qabul qilingan. Ular o’rtasidagi eng oddiy aloqadorlikni qu-yidagicha ifodalash mumkin: Sxema 4 S О Ko’rinib turibdiki, «sabab – oqibat» aloqasi sababdan oqibatga qarab yo’nalgan. Demak, ular o’rtasidagi munosabat teskari yo’nalishga ega bo’lishi mumkin emas.Boz ustiga, sabab har qanday oqibatni emas, aniq bir oqibatni yuzaga keltiradi. Masalan, olma urug’idan olma daraxti, shaftoli urug’idan shaftoli daraxti unib chiqadi. «Sabab – oqibat» aloqadorligining murakkabroq shakllari ham mav-jud. Buni quyidagi tarzda namoyish etish mumkin: Sxema 5 S -1 S-2 S-3 О … S-n www.arxiv.uz Ayrim sabablar esa bir necha oqibatning yuzaga kelishiga olib keladi: Sxema 6 О - 1 О-2 S О-3 … О- n SHuningdek, «domino effekti» nomini olgan «sabab – oqibat» aloqa-dorligi ham mavjud. Bunda bir sabab navbatma – navbat sodir bo’ladigan oqibatlar zanjiriga turtki beradi: Sxema 7 S О-1 О-2 … О-n «Sabab – oqibat» aloqadorligining murakkab shakllaridan biri fizik va ximiklar kashf etgan zanjir reaktsiyasida namoyon bo’ladi. Bunda voqealar rivoji «domino effektidagidek» kechadi, lekin har bir necha hodisaning sababiga aylanadi. Bunda sxema 6 va sxema 7 uyg’unlashib ketadi. Zanjirli ximik reaktsiyalar, yadro zaryadi massasining portlashi aynan ana shunday tarzda yuz beradi. Sabab bilan oqibat o’rtasidagi aloqadorlik bevosita va bilvosita xarakterga ega bo’lishi mumkin. Bevosita aloqadorlikda ikki hodisa o’rta-sidagi munosabat ko’zga tashlanib turadi (masalan, bilyardda bir sharning ikkinchisiga urilishi). Bilvosita aloqadorlikda esa bunday munosabatni ilg’ab olish mushkul kechadi. Bunga quyidagi jarayonni misol qilib keltirsa bo’ladi: elektr energiyasiga bo’lgan ehtiyojning ortib borishi issiqlik elek-trostantsiyalarining ko’payishiga olib keladi; natijada elektrostantsiyalar-da ishlatiladigan ko’mir ishlab chiqarish kengayadi; mutanosib tarzda atmo-sferadagi zaharli chiqindilar miqdori oshib boradi; trubalardan chiqadi-gan gaz havodagi kislorod bilan birlashib, sulfat kislotasi hosil qiladi; ushbu kislota yomg’ir sifatida zaminga qaytib tuproqning ifloslanishiga va o’rmonlarning halok bo’lishiga olib keladi. www.arxiv.uz Olam mukammalroq o’rganib borilgani sari, insonlarning sabab va oqibat o’rtasidagi aloqadorlik xususidagi tasavvurlari ham kengaydi. Ush-bu aloqadorlikning yangi shakllari aniqlanishi sababiyat qonuniyatlari haqidagi bilimlarni yanada boyitdi. Sabab va oqibat o’rtasidagi o’zaro ta‘-sir g’oyalarining yuzaga kelishi ayniqsa jiddiy e‘tiborga loyiq. Ushbu g’oyaga ko’ra, sabab ma‘lum oqibatni yuzaga keltiradi, oqibat esa, o’z navbatida, sababga ta‘sir o’tkaza boshlaydi: Sxema 8 С О Masalan, tuproq o’simlikning rivojlanishiga turtki beradi, o’sim-liklar esa tuproq tarkibining o’zgarishiga olib keladi; iqtisodiyot siyosiy munosabatlarning ma‘lum shakllarini yuzaga keltiradi, siyosiy munosabat-lar esa iqtisodiyotga aks ta‘sir o’tkazadi. Falsafiy mushohadalar natijasida oqibat nafaqat sababning, balki ma‘lum shart – sharoitlarning mahsuli ekanligi aniqlandi. Shart-sharoit – narsadagi ichki aloqalar va tashqi omillar yig’indisidir. A–sabab ma‘lum shart-sharoit bo’lganidagina B–oqibatga olib kelishi mumkin. Shart-sharo-it o’zgartirilsa, A– sabab B–oqibatga emas, S–oqibatga turtki beradi. Oqi-batning yuz berishiga olib kelgan sabablar yig’indisi va shart-sharoit fal-safada sababiy asos deb ataladi. Sababiy asos, shuningdek, bahona, turtki tushunchalarini ham qamrab oladi. Sabab va oqibat o’rtasidagi murakkab aloqadorlik to’g’risidagi falsa-fiy o’ylar sababiyat printsipining shakllanishiga zamin hozirladi. Ushbu printsipga muvofiq, har qanday oqibat ma‘lum sabab va shart-sharoitning intihosidir; olamda hech qanday hodisa besabab sodir bo’lmaydi. b) zaruriyat va tasodif Sabab va oqibat o’rtasidagi aloqadorlikda qonuniyat borligini ta‘-kidlab o’tdik. Binobarin, har qanday «sabab – oqibat» zanjiri ob‘ektiv zaruriyatdan iborat. Shu yo’nalishdagi fikrlarimiz o’z-o’zidan determinatsiya aloqalarini ifodalovchi ikkinchi juftlik – «zaruriyat» va «tasodif» kate-goriyalari sari yetaklaydi. www.arxiv.uz Zaruriyat «sabab – oqibat» aloqalarida hal qiluvchi rol o’ynaydi. Za-ruriyat – sistemalarning mohiyatiga taalluqli xususiyat, qonuniy ravishda yuz berishi lozim bo’lgan oqibat–hodisadir. Tasodif esa narsalardagi aso-siy aloqalarga emas, ikkinchi darajali aloqalarga bog’liq bo’lgan, yuz beri-shi ham, yuz bermasligi ham mumkin bo’lgan hodisa, jarayondir. Falsafiy determinizmda tasodifiy hodisaning maqomini belgilash masalasi mavjud. Masalaning mohiyati quyidagicha: sababiyat printsipiga ko’-ra, har qanday hodisa besabab yuz bermaydi. Demak, tasodifiy hodisa ham ma‘lum sabab mahsulidir. Agar sababning oqibatga olib kelishini ob‘ek-tiv zaruriyat deb hisoblasak, tasodifiy hodisa ham ob‘ektiv zaruriyat bilan bog’liq bo’lib chiqadi. Unda «zaruriyat» va «tasodif» kategoriyalarini qara-ma-qarshi qo’yishda nima ma‘ni bor? Falsafa tarixida masalaning ichki yechimi taklif etilgan. Bir guruh faylasuflar sababiyat printsipini tasodifiy hodisaga nisbatan qo’llay-dilar; ular tasodifni hech qanday sababga ega bo’lmagan hodisa, deb talqin qiladilar. Ikkinchi guruh faylasuflari esa tasodifni asl sabablar aniq-lanmagan hodisaga qiyoslaydilar. Birinchi yechim sababiyat printsipining in-kor etilishiga, ikkinchi yechim esa «tasodif» kategoriyasini bilish imkoni-yatlarining inkor etilishiga olib keladi. Harqalay, tasodifning mavjudligini rad qilish bema‘nilikdan o’zga narsa emas. Agar zaruriyat mutlaq xarakterga ega, deb biladigan bo’lsak, ta-sodifga o’rin qolmaydi. Bunday zaruriyat olam taraqqiyoti mantig’ini ol-dindan yozib qo’yilgan stsenariyga o’xshatib qo’ymaydimi? Aslida «zaruriyat» va «tasodif» kategoriyalarining mazmunini to’g’ri aniqlash uchun «shart-sharoit» tushunchasiga murojaat etmoq zarur. Chunki za- ruriyat hamisha ma‘lum shart-sharoitlar bilan shartlangandir. Shu nuqtai nazardan olib qaraganda, zaruriyat nisbiy xarakterga ega. U yoki bu hodi-saning zaruriy xarakterga egaligi haqida gapirarkanmiz, unga zaruriylik ato etgan ob‘ektiv shart- sharoitni ham nazarda tutmog’imiz lozim. Basharti zaruriyat nisbiy xarakterga ega ekan, tasodif ham nisbiydir. Bir hodisa A-jarayonda zaruriyat bo’lib, B-jarayonda tasodif sanalishi mumkin. www.arxiv.uz Fikrimizni asoslash uchun jo’nroq bo’lsada quyidagi ikki voqealar zanjirini keltiramiz: 1.Adham oziq-ovqat mahsulotlari xarid qilish uchun do’konga jo’nadi. Yo’lda to’satdan uning boshiga qurbaqa kelib tushdi. 2.Qush qorin to’ydirish ilinjida atrofni olazarak kuzata boshladi. Birdan ko’zi qurbaqaga tushdi. Qush unga chang soldi-yu ko’kka parvoz qildi. Biroq yo’lda qurbaqa changalidan tushib ketdi. Har ikkala voqealar zanjirida ham bir epizod – qurbaqaning tushib ketishi uchraydi. Biroq birinchi jarayonda bu hol tasodifiy xarakterga ega bo’lsa, ikkinchi jarayonda zaruriyatdir. Ayni paytda zaruriyat va tasodif dialektik aloqador ekanligini ham unutmaslik darkor. Tasodif ayrim hollarda zaruriyatning o’ziga xos shakli bo’lishi ham mumkin. Masalan, jamiyat taraqqiyoti ijtimoiy progress sari intilib borishi zaruriyatdir. Biroq bu zaruriyat turli tasodifiy voqea-larning izchil zanjiri tarzida namoyon bo’ladi. Boshqa misolni olaylik. Noevklid geometriyasining aynan Lobachevskiy tomonidan kashf etilishi tasodifdan o’zga narsa emas. Biroq XVIII asr oxiri - XIX asr boshlaridagi geometriya fani taraqqiyoti noevklid geometriyasining kashf qilinishi uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratib bo’lgandi. Aytmoqchi, Lobachevskiy-dan ayri holda noevklid geometriyasining Bolyai va Guss tomonidan ochili-shi ham shu zaruriyatning mavjud bo’lganidan dalolat beradi. v) I mkoniyat va voqelik Zaruriyat va tasodif o’rtasidagi dialektik aloqadorlik imkoniyatning voqelikka aylanishi dialektikasi bilan bog’liqdir. Sistemalar taraqqiyo-tidagi har bir bosqich keyingi rivojlanish bosqichlariga o’tish uchun ko’plab imkoniyatlar yaratadi. Ushbu imkoniyatlardan birortasining kelajakda ruyob-ga chiqishi tasodifiy xarakterga ega. Binobarin, sabab-oqibat zanjirini to’liq tasavvur etish uchun «imkoniyat» va «voqelik» kategoriyalariga muro-jaat qilish lozim. «Sabab-oqibat» munosabatlari sabab-hodisa zaruriy yoki tasodifiy oqibatni yuzaga keltirganda sodir bo’ladi. Basharti sabab-hodisa sodir bo’lmagan www.arxiv.uz bo’lsa-yu, lekin yuzaga kelishi mumkin bo’lsa, uni imkoniyat deb ataydilar. Imkoniyat – sabab-hodisaning ayrim elementlari mavjudligini, ayrimlari esa hali mavjud emasligini ifodalovchi kategoriyadir. Voqelik esa ob‘ektiv reallikka aylangan imkoniyatdir. Voqelik aktual (mavjud) borliq, imkoniyat esa potentsial borliqdir. Aktual borliq negizida kelajakdagi voqelik imkoniyatlari mavjud bo’ladi. Boshqacha aytganda, voqelik negizida kelajakdagi voqelik imkoniyati mavjud, imkoniyat esa kelgusida yuzaga keladigan voqelikdir. Masalan, jamiyatimiz demokratlashti- rilayotgan va yangilanayotgan, mamlakatimiz isloh eti-layotgan va modernizatsiya qilinayotgan bugungi davrni voqelik desak, uning negizida mavjud bo’lgan kelgusi fuqarolik jamiyati asoslari imkoniyatdir. Imkoniyatni imkonsizlikdan ajratmoq lozim. Buning uchun «ehti-mollik» tushunchasining mazmuninidan boxabar bo’lmoq lozim. Ehtimollik – imkoniyatning miqdoriy me‘yoridir. Ayrim imkoniyatlarning voqelikka aylanishi ehtimoli katta, boshqalarining ehtimoli esa kichik bo’ladi. Im-konsizlikda esa bunday ehtimollik darajasi mutlaqo bo’lmaydi. Uchta mi-solga e‘tibor beraylik. 1. «Alisherning uyiga do’sti kelarmish». 2. «Alisherning uyiga Prezident kelarmish». 3. «Alisherning uyiga Napoleon kelarmish». Birinchi imkoniyatda ehtimollik darajasi nihoyatda katta. Biror bir tasodifiy holat sodir bo’lmasa, ushbu imkoniyat albatta voqelikka aylanadi. Ikkinchi imkoniyatda ham kam bo’lsag’da, ehtimollik darajasi mavjud. Albatta, davlat rahbarining oddiy fuqaro uyiga tashrif buyurishi kam uch-raydigan hol, lekin bundan tilga olingan imkoniyat hech qachon voqelikka aylanmaydi, degan xulosa kelib chiqmaydi. Uchinchi imkoniyat esa, tabiiyki, mutlaq imkonsizlikdan iborat. Imkoniyat va voqelikning dialektik tushunilishi katta amaliy va na-zariy ahamiyatga ega. Insonning ob‘ektiv reallikni o’zgartirishga qaratil-gan amaliy faoliyati aktual borliqda imkoniyat sifatida mavjud bo’lgan tendentsiyalar, omillar va shartg’sharoitlarni o’rganishni taqazo etadi. Chun-ki inson o’z maqsadiga erishishi uchun uni (o’z maqsadini) ob‘ektiv imkoni-yatlarga moslashtirmog’i www.arxiv.uz darkor. Bilish jarayonida esa nafaqat voqelik, bal-ki imkoniyat ham aks ettiriladi, o’rganiladi. Negaki, imkoniyatlar haqidagi bilimlargina insonning bilish jarayoniga prognostik xarakter baxsh etadi. * * * Yuqoridagi fikrlardan quyidagi xulosalar kelib chiqadi: Har qanday narsa, hodisa, jarayon qonuniy ravishda yuzaga kelib, shakllanib va yo’qolib boradi. Shakllanish zanjiridagi birinchi hodisa sabab, ikkinchisi esa oqi-bat deyiladi. Sabab va oqibat o’rtasidagi dialektik aloqadorlik murakkab xarakterga ega. Yuzaga kelgan oqibat qonuniy (kutilgan) ravishda sodir bo’lsa za-ruriyat bilan, kutilmagan oqibat esa tasodif bilan bog’liq bo’ladi. Ob‘ektiv reallikdagi narsalar voqedir. Ushbu voqelik negizida kelgusida yuzaga keladigan voqelik imkoniyat sifatida mavjud bo’ladi. www.arxiv.uz Asosiy adabiyotlar: 1. Falsafa. Q. Nazarov tahriri ostida.- T., 2000, 160-193-b. 2. Filosofiya. Pod red. V. P. Koxanovskogo.- Rostov-na-Donu, 1999, s. 146- 161, 240-262. 3. Falsafa. E. Yusupov tahriri ostida.- T., 1999, 188-234-b. 4. Spirkin A. G. Filosofiya.- M., 1998, s. 285-335. 5. Alekseev P. V., Panin A. V. Filosofiya.- M., 1997, s. 374-508.

O'xshashlar

Detyerminizm falsafasi
Borliq falsafasi
Fan falsafasi
Qadriyatlar falsafasi
Tabiat falsafasi