Seren Kyerkegorning inson falsafasi - Falsafa - Referatlar

Seren Kyerkegorning inson falsafasi

Yuklangan vaqt:

13.04.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

157.5 KB

Ko'chirib olish

Seren Kyerkegorning inson falsafasi Reja: 1. Seren Kyerkegorning xristianlik ruhidagi ekzistensial falsafasi. 2. Inson muammosining qо`yilishi va hal etilishi. 3. Shaxsning uch tipligi haqidagi fikrlar. 4. Seren Kyerkegor falsafasining XX asr ekzistensializmiga ta’siri.

Daniya XIX asrning о`rtalarida kichkina, iqtisodiyotda tanazzulga uchragan Yevropaning qoloq davlatlaridan biri edi. Buning asosiy sabablaridan biri Daniyaning yetti yillik urushda mag`lubiyatga uchragani va boz ustiga bu davrda tabiiy iqlimining nihoyatda yomon kelishi ham davlat inqirozini keltirib chiqardi. Ana shunday murakkab va ziddiyatlarga boy tarixiy davrda Yevropa ekzistensializm falsafa oqimining asoschilaridan biri Daniyalik faylasuf, teolog, yozuvchi Syoren Kyerkegor 1813 yil 5 mayda Kopengagen shahrida savdogar oilasida tavallud topdi. U tug`ilganda otasi 57, onasi esa 45 yoshda bо`lgan. Oilada Syoren yettinchi va oxirgi farzand edi. Mikael Pedersen kenja о`g`lini savdo ishlari bilan shug`ullanishini orzu qilib, uni tog`asini qо`liga topshiradi. Syoren bir tomondan savdo qilish san’atini tо`la egallasa, ikkinchi tomondan u tezda katta boylik orttiradi. Syorenninng volidai muhtaramasi Anna, avval, uning otasini uyida xizmatkor bо`lgan. Uning birinchi xotini vafot etgandan sо`ng Mikael о`zining xizmatkori Annaga uylanadi. Manbalarda yozilishicha, Syoren muddatdan oldin tug`ilgan farzanddir. Mikael - badjahl, tund zolim va dindor odam bо`lgan. Uzzu-kun tijorat ishlari bilan shug`ullangan Mikael, qorong`u tushgandan sо`ng tuni bilan о`z gunohlaridan xolos bо`lish niyatida xudoga sig`inar va qilgan gunohlari uchun undan mudom avf sо`rar edi. 1849 yilda “Kundaliklar” da Syorenning qoldirgan quyidagi yozuvi, uning yoshlik yillaridagi qattiqqо`l otasining xristian tarbiyasida shakllanganiga va bu borada padari buzrukvoridan Kyerkegorning g`oyatda minnatdorchilik hissiyotiga shohid bо`lamiz. “Agar siz. mendan qanday qilib taniqli yozuvchi bо`lganimni, meni kimligimni bilmoqchi bо`lsangiz meni javobim qatiy: Men bir umr qariya (ya’ni, otasi) oldida juda qarzdorman”. Olti yoshdan boshlab Syoren maktabda о`qiy boshlaydi. 1830 yilning kuzida о`n yetti yoshli Syoren otasining tavsiyasi bilan Kopengagen universitetining teologiya fakultetiga о`qishga kiradi. Teologiya yosh talabani qiziqtirmas edi. Mikael qanchalik xohlamasin Syoren universitetni, sog`lig`ining zaifligi tufayli tark etishga tо`g`ri keladi. 1834 yilda “Kundaliklar” dagi dastlabki yozuvlardan birida u

bunday deydi: “men о`ziga jalb qiladigan biror sohani, (yoki narsani) ishonchsiz izlayman. Qalbimda paydo bо`lgan bо`shliqni hatto о`rta asrning jarangdor tili ham tо`ldira olmaydi”. Syorenni kо`proq gо`zallik falsafasi, estetika qiziqtirar edi. Uning ichki ruhiyatidagi bu ziddiyat uzoq davom etadi. Universitetning teologiya fakultetida о`qishga uning bu holati о`zining salbiy ta’sirini kо`rsatdi. 10 yildan sо`ng, u bir vaqtlar tark etgan universitetni bitirishligi haqida diplom olishga muyassar bо`ldi. Talabalik yillaridayoq Syoren, Kopengagendagi gimnaziyalardan birida lotin tilidan dars bera boshlaydi. 1840 yilda universitetning oxirgi imtihonlarini topshirib Kopengagen universiteti qoshida teologiya nomzodi ilmiy darajasini olishga muvaffaq bо`ladi. Bu diplom Syoren uchun juda muhim edi. U uiiversitetda pastor lavozimini egallashga yordam berdi. S. Kyerkegor ruhoniy bо`lishni xohlamaydi va о`zining ilk yozuvchilik faoliyatini boshlaydi. Bu davrga kelib Syorenning hayot tarzi mazmunsiz, shaharning eng hashamatli restoranlarda ayish-ishratga ruju qо`yish va opera - balet teatrlariga borishdan iborat bо`lib qoldi. Otasining kenja о`g`li uchun bunday hayot tarzi gо`yo normal holdek edi unga. Bu Syorenning hayotdan norozilik, tushkunlik va depressiya holatga olib kelishi muqarrar edi. Taqdir taqazosini qarangki, bu ruhiy tanazzuldan uni 14 yoshli chiroyligina qizcha bilan tanishishi qutqardi. 1837 yil may oyida 24 yoshli Syoren Kyerkegor bir qizchani uchratadi. Bu qizcha uning bо`lajak qaylig`i Regina Olsen edi. Yana о`sha “Kundaliklar” da “Bizning о`rtamizda cheksiz masofa bor edi”, - deydi S.Kyerkegor. Regina - xushchaqchaq, faol, har narsaga qiziquvchan, xushfe’l xarakterga ega bо`lsa, u asabiylashgan, har doim nimadandir qoniqmagan, о`ziga bino qо`ygan shaxs bо`lgan. Qarama-qarshi tomonlarning birligi hayotda uchragani kabi, ular bir- birlarini qattiq sevib qoladilar. Bu sevgi, Syorenning birinchi va oxirgi sevgisi edi. 3 yildan ziyod davrdagi uchrashuvlar, kuzatishlar va ildiz otgan ishq-muhabbat natijasi о`laroq, Regina va Syoren nikohlanib, er-xotin deb e’lon qilinadi. Otasining irodasiga binoan bu rasm-rusum Kopengagendagi eng salobatli cherkovda qayd qilinadi.

Afsuski, bir yildan sо`ng Syoren kutilmaganda, о`z xizmatkori orqali Regina nomiga vidolashuv maktubi bilan u sovg`a qilgan tilla uzukni ham qaytarib yuboradi. Qizig`i shundaki, Regina mutlaqo bunday fojeali ajralishni hayoliga ham keltirmagan va baxtli onlar og`ushida edi. Dahshat va sarosima bechora Reginani о`z iskanjasiga oladi. Nachora, uning yakka-yu yagona kо`z ochib kо`rgani qaylig`i shu qarorga kelgan edi. “Kundaliklar” dagi unchalik izchil bо`lmagan yozuvlardan bizga ma’lumki, u о`z qilgan ishidan, ya’ni Regina bilan nikohdan о`tganidan qattiq pushaymon bо`lgan. “Balki nimagadir qodir, ammo shul gо`zal qizchani baxtiyor etishga noqodir bо`lgan kishini avf et”, degan lavha uning hayotining mazmuni edi. Bu ajralish nafaqat Regina uchun, balki Syoren uchun ham jiddiy ruhiy jarohat, ularning qalblaridagi muhabbat ummonining eng yuqori chо`qqisi bо`ldi. Syoren umrining oxirigacha mazkur muhabbatga sodiq qoldi, uni qalbida asrab-avayladi. “Kundaliklar” da, «men uni sevaman, boshqani sevmaganman va sevmayman ham”, - degan satrlar, ana shu yagona muhabbatning in’ikosidir. Ular ajralgandan keyin 8 yildan sо`ng ya’ni 1848 yilda Kyerkegor “Mening hayotimda ikki kishi buyuk ahamiyatga ega bо`lgan kishilardir, bular - mening marhum otam va ma’lum ma’noda men uchun marhum bо`lgan va mening aziz, gо`zal Reginamdir” - deb qayd etadi, о`zining “Kundaliklar” ida. Syoren qayerda bо`lmasin, uni qidirar, tasodifan uchrashib qolish orzusida, shirin hayollar bilan yashar edi. Reginaga yozilgan xatlarning mazmuni uning kundaliklarida saqlanib qolgan. - «Biror bir kun yо`qki, Regina haqida ertalabdan kechgacha о`ylamagan bо`lsam», - deb yozadi Syoren о`zining ichki, ishq - muhabbat tuyg`ulari haqida. Regina bilan ajralishganidan 8 yildan ziyodroq о`tgandan sо`ng, 1849 yilda Reginaga yozgan navbatdagi xatida unga «Ming bor tashakkur izhor etib, Reginani о`zining muallimi deb biladi va nimaga erishgan bо`lsam, barchasi sening maftunkor borliging tufaylidir», - deydi. 1843 yilda Kyerkegorning yirik asarlaridan biri, uning ijtimoiy - falsafiy va axloqiy - estetik qarashlariga bag`ishlangan 2 jilddan iborat (838 bet) «Yoki-yoki» asari nashr etildi. S. Kyerkegor о`zining qisqa hayoti davomida yozgan asarlari 28 jilddan iborat bо`lib, shundan 14 tasi uning kundaliklaridir. 12 yil davomida 6 mingdan ziyodroq

bosma sahifadan iborat asarlari nashr etilgan. Uning koldirgan qо`lyozmasi esa qariyb 10 ming betni tashkil etadi. S. Kyerkegor asarlarini о`rganish davomida, bir narsaga amin bо`ldikki, uning eng «keksa» asarlaridan biri uning «Kundaliklar»i ekan. Bu asarni yozishning boshlanishi 1834 yilga tо`g`ri keladi. Bu paytda S. Kyerkegor 21 yoshga tо`lgan edi. S. Kyerkegor о`zining asarlarida etika, estetika, din va falsafiy g`oyalarni ilgari surgan. Uning «Yoki-yoki» asari, о`sha davrda unga shon - shuhrat keltiradi va 1849 yilda bu asarning ikkinchi nashri e’lon qilinadi. Garchi uning asari Viktor Eremita tahallusi bilan chop etilgan bо`lsada, butun Yevropa kitobxonlari mazkur asar S. Kyerkegorning asari ekanligidan voqif edilar. Biz uni ziddiyatli shaxs deb atadik. Uning ziddiyatli ekanligini quyidagicha tushuntirmoq lozim deb о`ylaymiz. Agar ta’bir joiz bо`lsa, uning ziddiyatliligi ham vertikal va gorizontal kо`rinishda namoyon bо`ladi. Ya’ni birinchi navbatda va eng muhimi uning «Men»i va «Men emas»i о`rtasidagi ichki ruhiy ziddiyatni qayd etish mumkin. S. Kyerkegor shaxsining ikkinchi ziddiyatli tomoni bu uning ichki ruhiy holati bilan narsa va hodisalar dunyosi о`rtasidagi ziddiyat bо`lib, bu ziddiyat uning falsafiy dunyoqarashiga jiddiy ta’sir kо`rsatdi. U о`zining «mening adabiy faoliyatimga qarashlar» asarida «Agar mening davrimga meni tushunish nasib etmagan bо`lsa, nachora bunday holatda men faqat tarixga mansubman» - deb yozgan edi S. Kyerkegor. Taqdirga qarangki, xuddi shunday bо`lib chikdi ham. Uning zamondoshlari uni faqatgina tushunishlari emas, balki unga nafrat bilan qarashdi. S. Kyerkegorning asosiy falsafiy asarlaridan biri «Xotimaviy noilmiy qо`shimcha» asari jamoatchilikni fikrini о`ziga jalb etmagan va bor yо`g`i 50 donagina turli kutubxonalarga va tanish-bilishlariga tarqatilgan xolos. S. Kyerkegorning ijodiy faoliyatini ikki davrga bо`lib о`rganish mumkin. Uning ijodining birinchi, boshlalg`ich davri 1840 yildan toki, 1846 yilgacha bо`lgan davr, ikkinchi davri esa 1849 yildan uning vafotiga qadar bо`lgan davr. Ikkinchi davrni manbalarda diniy davr, deb ham qayd etiladi. Xolbuki, aksincha u aynan hayotining oxirgi yillarida u о`z davrining protestant cherkoviga qarshi qaqshatqich zarbalar bergan edi. S. Kyerkegorning

fikriga kо`ra, undagi (ya’ni, protestantchilik) diniy ikkiyuzlamachilik odat tusiga kirganligi, ayniqsa unga yoqmas edi. U otasidan qolgan oxirgi mablag`lardan foydalanib antiklerikal mazmundagi «Lahza» («Mgnoveniye») nomli jurnalning oxirgi sonini nashrdan chiqaradi. Bundan maqsadi bitta edi, u ham bо`lsa, Iso Masix yо`riqlarini buzgan rasmiy cherkov ruhoniylarining xatti-harakatlarini keskin qoralash va rasmiy dindorlarning kirdikorlarining xristian diniga zid ekanligini Daniya cherkovini boshlig`i va uning homiylari misolida ayovsiz tanqididan iborat edi. S. Kyerkegor о`z jurnalini 9 ta sonini nashr etishga ulgurgan, 10-soni esa, S.Kyerkegor tomonidan tayyorlanib nashriyotga topshiriladi, ammo mazkur jurnalning soni nashrdan chiqarilmaydi. Chunki, jurnalning tо`la-tо`kis mazmuni din peshvolarining kaltabinligi, ularning real hayotdagi xatti-. harakati xristian dinining asosiy tamoyillariga zid ekangli atroflicha asoslab berilgan edi.... Tabiiy, bunday tanqidiy jurnal daniyalik, xususan Kopengagendagi о`sha davr dindorlariga ularning aholi о`rtasidagi olib borayotgan targ`ib-tashviqotlariga zid edi. Shuning uchun mazkur jurnalning S.Kyerkegorning hayot chog`idagi oxirgi о`ninchi soni nashrdan chiqmagan edi. Ayonki, bunday jurnalni tayyorlash va chop etish uchun juda katta jasorat, kuchli irodaga ega bо`lmoq lozim edi. Jurnalni nashrdan chiqmasligi haqidagi xabarni S.Kyerkegorga aytganlarida, kо`chada ketayotib xushidan ketib yiqiladi va bir necha kundan keyin 42 yoshida 11 noyabr 1855 yilda Kopengagenda vafot etadi. Kopengagen shahrining qabristonlarining birida uning qabri ustidagi epitafiya yozuvini о`limidan ancha ilgari о`zi tanlagan: «О`sha Ayrimlik» degan qisqagina sо`zlar bitilgan. Gegel falsafasi va ratsionalizmga munosabat. Kyerkegorning fikricha, Gegelning falsafiy ratsionalizmi tugallangan panlogizm shakliga ega. Gegelning «Borliq-bu tafakkur» degan tezisi ana shundan dalolat beradi. Kyerkegorning falsafiy qarashlarida Gegel falsafiy tizimining falsafa rivojidagi eng yuqori bosqich ekanligi haqidagi g`oya о`z inkorini topadi. Gegelning obyektiv dialektikasini S.Kyerkegor «miqdor dialektikasi» deb ham ataydi va undan tubdan farq qiluvchi «subyektiv dialektikani» qarshi qо`yadi. Mazkur dialektikani u «sifatiy dialektika» deb ataydi. Bu subyektiv dialektika

ekzistensiya dialektikasi bо`lib, yashash dialektikasi demakdir, Kyerkegorning sifatiy dialektikasi, Gegelning mikdoriy dialektikasidan farqli ravishda, obyektiv, sanoqli hodisalardangina iborat emas, balki noobyektiv cheksiz, sanoqsiz sifatiy holatlardan iborat bо`ladi. Ana shu sifatiy dialektikaning asosiy atributlaridan biri shaxsning ichki ruhiy kechinmalaridir. Bunday kechinmalar hech qanday miqdoriy mohiyatga ega bо`lmaydi. «Qо`rquv» tushunchasi miqdoriy dialektikaning asosiy kategoriyalaridandir. Qо`rquv borliq va noborliq bilan bog`liq bо`lib, subyektiv xarakterga ega. Kyerkegorning asosiy g`oyasi shundan iboratki, bilimlarning differensiallashuvi va ilmiy axborotning keskin kо`payishi, oqibatda yashash falsafasi, inson borlig`ining mohiyati nimadan iborat, inson «men»ining ichki mohiyatini bilishning ahamiyati masalasi, ma’lum darajada ikkinchi darajali muammolarga sekin-asta aylanib boradi. Xolbuki, inson «men»ining cheksiz qa’ri, falsafaning tahlil obyektiga aylanmog`i lozim. Yakkayu yagona borliq bu tashqi, moddiy dunyo emas, balki, tom ma’nodagi voqelik inson ichki dunyosidir. Kyerkegorning fikricha, kurai zaminda barcha narsa va hodisalar qanday bо`lsa shundayligicha qolishi ma’qul. Qо`rquv (strax-angest) va xavfning kuchayishi ijtimoiy hayotda davlat va dinning uyg`unlashib ketishi bilan bog`liq. Qо`rquv inson ruhini yashiradi, uning egovi va mazkur tushuncha falsafadan kо`ra kо`proq psixologiyaga mansub hodisadir. Gegel va Kyerkegor munosabati, Shelling va Kyerkegor munosabatidan farq qiladi. S. Kyerkegor Shellingning mifologiyaga - oid ma’ruzalarini Berlin universitetida maroq bilan tinglagan bо`lsa (1841) shu universitetning rektori lavozimiga tayinlangan (1830) Georg Vilgelm Fridrix Gegelning ma’ruzalarini tinglash unga nasib etmadi. Chunki, Gegel 14 noyabr 1831 yilda vafot etadi. Bu chog`da Syoren endi 18 bahorni kо`rgan edi. Ammo Kyerkegor asarlari diqqat bilan о`qilca, Gegel falsafiy tizimi uning diqqat markazida turganligiga amin bо`lamiz. Avvalo, Gegelning mantiqqa oid g`oyasi Kyerkegorga ma’qul bо`lmadi. Mantiq har qanday tafakkur va borliqni asosini tashkil etuvchi sof tushunchalar, kategoriyalarning rivojlanishi haqida ta’limot. Kyerkegorning kurashchan aksilgegelchilik

faoliyatini tagida uning shaxsiga sig`inishga qarshi chiqish g`oyasi yotgan edi. «Gegel falsafasi, -deb yozgan edi Kyerkegor, - kuchli jamoatchilik fikri tomonidan qо`llab-quvvatlangan quyidagi fikrga asoslanadi: Bu falsafa - najot falsafasi, gо`yo ilmiylikni oliy chо`qqisiga erishgan falsafa, deyishlik bema’nilik va qabohatdir». Boshqa bir joyda «Gegel faqat falsafa professoridir, ammo u mutafakkir emas» - deydi Kyerkegor. «Falsafaga Gegel olib kirgan la’nati yolg`on», uning g`azabini qо`zg`ar edi. Borliq tizimi va uning tugallanganligi» haqidagi Gegel ta’limoti ziddiyatlidir. Gegel dialektikasi ham Kyerkegor dunyoqarashiga ziddir. Ma’lumki, dialektika nazariyasi tamoyillar, kategoriyalar va qonunlarsiz mavjud bо`la olmaydi. Gegel mazkur tushunchaviy apparatning asoschilaridan biri ekanligi ham bizga ayon. Ayniqsa, Gegelning tushuncha va kategoriyalar haqidagi ta’limoti uning falsafiy tizimida alohida о`rin egallaydi. Kyerkegorning mavjudlik dialektikasi ham muayyan kategoriyalar tizimidan iboratdir. «Men butun vujudim bilan о`z hayotimni kategoriyalar bilan qamrab olishga intilaman» - degan edi u. Kyerkegorning falsafa tarixidagi xizmatlaridan biri shuki, u ekzistensializm falsafasining asosiy kategoriyalaridan biri «yashash» (mavjudlik) kategoriyasini asoslashidir. Kyerkegorning tafakkurini agar ta’riflash mumkin bо`lsa, uni Gegel tafakkuriga qarshi bо`lgan isyonkor tafakkur deb ta’riflash mumkin. Kyerkegorning fikricha, Gegel falsafasining kuchi va uning minglab, millionlab kishilarning qalbini zabt etganligi, uning falsafiy tizimini mukammalligidan dalolat bermaydi. Balki bu holat uning falsafasi haqidagi jamoatchilik fikrining noobyektivligidadir. Kyerkegor, Gegel falsafasida uchta bir-biriga bog`liq va juda ham jiddiy bо`lgan ta’limotlarni tanqid qiladi. Ulardan birinchisi Gegel panteizmi, ikkinchisi Gegel ratsionalizmi, uchinchisi esa uning dialektikasidir. Gegel shunday faylasuf ediki, u har qanday hodisani har qanday yо`llar bilan tushuntirib bera olgan oliy kategoriyadagi falsafa professori bо`lgan. Kyerkegor Gegel falsafasini ikki yо`nalishda tanqid qiladi, birinchisi, uning falsafiy tizimini ikkinchidan esa uning falsafiy metodini Gegel falsafiy tizimining eng nomukammal tarafi shundaki, bu tizim yakunlangan oxirgi nuqtadagi falsafiy tizim, falsafiy tarkib sifatida talqin qilinadi. Kyerkegor fikriga kо`ra, birinchidan

bunday falsafiy tizimning mavjud bо`lishi, bir g`ayriholdir. Holbuki, borliqning mohiyati bunga ziddir. Gegelni, Kyerkegor «buyuk payg`ambar» deydi, ammo uning buyukligi faqat о`tmishga tegishlidir. Yohud, boshqacha aytganda, butun Kyerkegor falsafasining asosini, Gegel dialektik logikasining obyektiv ratsional bilishning oliy shakli sifatidagi noizchilliklariga qaratilgan. «Men, - deb ta’kidlaydi Kyerkegor, - bu yorug` dunyoga har qanday spekulyatsiyaga qarshi kurashish uchun keldim. Bu esa mening asosiy vazifamdir». «Insonda ruh bedordir», - deydi Kyerkegor. Ijtimoiy hayotda yaxshilik va yomonlik о`rtasidagi kurash, inson ruhiy dunyosida aks etadi. Mana shu holat olamda hukmron. Ammo jamiyatda har doim ham qarama-qarshiliklar kurashi mavjud bо`la olmaydi, chunki kurashish lozim bо`lgan raqibning о`zi ham yо`q. Bu nima о`zi? degan savolga Kyerkegor bu hech nima (Intel) deb javob beradi. Ana shu «hech nima» qо`rquvning (Angest) ibtidosi, yaratuvchisidir. Ammo Kyerkegorning fikricha, psixologiya fani deyarli hech vaqt bu masalalar bilan shug`ullangan emas, shuning uchun men, bu masalaga oydinlik kiritmoqchiman», deydi. Qо`rquv va hadiksirash bir-birlariga yaqin va hatto sinonimlar bо`lsada, ular о`rtasidagi keskin tafovut bor. Bu tafovut shundaki, hadiksirash biror-bir, asosan konkret narsa yoki hodisaga tegishli bо`lgan ijtimoiy-ruhiy hodisadir. Qо`rquv esa, erkning voqealishuvi va muayyan voqelikdir. Shuning uchun ham Kyerkegor fikriga kо`ra, qо`rquv hayvonlarga xos emas, chunki ularda u ruh sifatida mavjud emas. Tabiiy Kyerkegor bu masalada, nazarimizda xatoga yо`l qо`ygan. Chunki, gap umuman qо`rquv haqida ketadigan bо`lsa, unda bu hissiyot instinktiv tarzda hayvonlarga ham xos bо`lgan hissiyotdir. Qо`rquvning mazmun va mohiyati insonlarda va hayvonot olamida ham о`xshash va ham tafovutli jihatlariga ega. Inson ongli mavjudot bо`lganligi tufayli, qо`rquv hissiyoti, uning ekzistensiasining ajralmas qismidir. Inson, - deb yozgan edi Kyerkegor, - jon va tananing mujassamidir. Ammo bu mujassamlikni bu ikki komponentning birligining natijasi uchinchi bir komponentsiz uni tasavvur etish qiyin. Bu uchinchi komponent esa ruhdir (Aanden).

Kyerkegor fikricha, inson hayvon emas. Hatto Arastuning “inson о`z tabiatiga kо`ra siyosiy hayvondir”, degan fikri ham insonning tо`la mohiyatini ifodaday olmaydi. Agar inson qachonlardir hayvonot dunyosiga mansub bо`lganda edi, unda u hech qachon inson bо`laolmas edi. Kyerkegorning ta’kidlashicha, kishilarning Odam Ato, Momo Havodan kelib chiqqanligini hozirgacha biror bir fan chuqur tahlil qilib bergani yо`q. U bu masalada ikkita fan u yoki bu darajada ma’lum natijalar berishi va mazkur murakkab masalaga oydinlik kiritishi mumkin deb hisoblaydi. Bu fanlar psixologiya va falsafadir. Psixologiya fani ham insonning paydo bо`lishini oxirigacha tushuntirib bera olmagan. Chunki insonning paydo bо`lishini 6000 yil deb belgilash notо`g`ri. Chunki, uning isboti fanda yо`q. «Eng kata gunohi azim» Kyerkegorning fikricha, bu insonning yer yuzida paydo bо`lishidir. Kyerkegorning «yashash falsafasi», Gegel dialektikasidan bir chandon zaifdir. Ammo Kyerkegor Gegel dialektikasining zaif tomonlaridan ustalik bilan foydalanishga harakat qiladi. “Umidsizlik” ekzistensiyasi. “Gunoh” tushunchasi orqali “e’tiqod” tushunchasini aniqlash. Falsafa tarixida eng qadimgi falsafiy ta’limotlardan biri ekzistensializm falsafasiga oid g`oyalar hisoblanadi 56 . Hayot va о`lim falsafasi, inson hayoti mazmuni va mohiyati bilan bog`liq ilk ta’limotlar qadimgi Sharq falsafiy ta’limotlarida uchraydi. “Avesto” da Axuramazda barcha mavjudlikniig turli sohalarini о`zida mujassam etadi va hayot uchun eng zarur narsadar bо`lgan insonlar, chorva, olov, yer, osmon, suv va nabotot (о`simliklar) dunyosiga homiylik qiladi 57 . Insondagi buyuk kuch , ya ’ ni imkoniyat faqat yaxshilik , ezgulik , adolatlilik , abadiyat va mangulik , barqaror e ’ tiqodga undovchi Axuramazda yordamida voqelikka aylanadi . Ammo , bu jarayonda inson о` z hayotida bir qator qiyinchiliklarni bartaraf etuvchi , ijtimoiy imkoniyatni real voqelikka aylanishini ta ’ minlovchi qudratli bir mafkura hayot falsafasi zarur edi . Bunday ekzistensial falsafa vazifasini о` sha davrda zardushtiylik falsafasi amalga oshiradi . Sharq ekzistensializmining о` ziga xos jihatlari bu alohida mavzu , mazkur ta ’ limotni k о` plab Markaziy Osiyo mutafakkirlari ta ’ limotida uchratish mumkin . Biz bu fikrni

aytishimizdan maqsad , hayot falsafasiga oid ilk qarashlar qadim - qadim davrlarda mavjud ekanligini e ’ tirof etishdir . Kyerkegor ekzistetsializmida imkoniyat va voqelik kategoriyalari muhim rol о` ynaydi . Insonning mushkul ahvolda qolishi “ Men ” falsafasining asosini tashkil etadi . Kyerkegor mazkur masalaga bag ` ishlangan asarida “ umidsizlik kamchilikmi yoki afzallikmi ?” degan savol berib , unga : “ Sof dialektikada ham unisi va ham bunisidir ”, deb javob beradi . Inson qanday inson b о` lmoqqa intilishi , uning imkoniyatining voqelikka aylanishi b о` lib , bu jarayon takomil , rivojlanish jarayonidir . Ayni paytda bu holat barkamol inson shakllanishining zarur sharti hisoblanadi. Kyerkegor yashash falsafasining asosini «Men»ning tabiiy imkoniyatini ijtimoiy voqelikka aylanishi tashkil etadi. Gap shundaki, bu jarayon uning fikricha, biz о`ylaganday yoki inson xohishiga kо`ra silliq kechavermaydi. Insonning potensiyasi reallikka aylanar ekan, bu jiddiy tо`siqlar, ziddiyatlarni bartaraf etish demakdir. Ba’zi hollarda, Kyerkegor, ana shu ziddiyatlarii yechishda insonning noumidligi va nochorligi imkoniyatini voqelikdan cheksiz ustunligini anglatadi. Voqelik qanoatlangan va harakatdagi imkoniyatdir. Imkoniyat va voqelik kategoriyasi, tabiiy hodisalarga nisbatan juda ham kam yoki umuman qо`llanilmaydi. Inson borlig`i, uning falsafasi imkoniyat va voqelikning ibtidosi bо`lib, imkoniyat, voqelikning о`zgarishi va rivojlaiishining shart-sharoitidir, О`z navbatida bu о `zgarish va rivojlanishlar natijasida yangi imkoniyatlar yuzaga keladi. Kyerkegor о` zi yashagan davrni axloqiy qashshoqlikda , falsafiy ta ’ limotlarni axloqiy befarklikda , о` z zamondoshlarini esa , ma ’ naviyatsizlikda ayblaydi va ularni tanqid ostiga oladi . Shuning uchun ham jamiyaning barcha jabhalarini qamrab oladigan axloqiy , ma ’ naviy - ma ’ rifiy islohot zarur deb biladi . Umidsizlikning umumiyliti inson tabiatining mohiyatiga kо`ra gunohlardan iborat ekanligining oqibatidir. Umidsizlikiing oshib borishi alohida olingan inson tomonidan о`zining «Men»ini anglash, bilish darajasini oshib borishiga olib keladi va passivlikdan faol harakat sodir etishga undaydi. Axloq dialektikasi, insoniing axloqiy imkoniyatlarining real voqelikka aylanishidan iborat bо`ladi. Inson. ruhi

abadiydir va umidsizlik esa «Men»ni parokanda eta olmaydi. Umidsizlik esa «Men»ning betobligidir. Ruhiy rivojlanish davrlari. Kyerkegor inson «mavjudligi» masalasiga keng e’tibor beradi. Uning ta’kidlashicha, insonning о`zligi bilan «uchrashuv» hayotning tо`fonli davrlarida sodir bо`ladi, qachonki («Yoki-yoki» asari) tanlash zarurati paydo bо`lganida sodir bо`ladi. Aynan shunday vaziyatda inson о`z mavjudligini yaqqol his qiladi, anglaydi. Kyerkegor о`z ma’shuqasi Reginadan voz kechganida, osoyishta oilaviy hayotdan voz kechadi, о`zini bir umrga sargardonlikka mahkum qiladi. Demak, о`z hayotidagi bunday misol bilan Kyerkegor shuni isbotlaydiki, tanlash vaziyati mavhum fikrda emas, balki hayotning eng og`ir damlarida о`zini namoyon qiladi. Amaliy, axloqiy mavjudot sifatida har bir inson aniq hayotida qanday yо`l tutishi kerak, qanday harakat qilishi kerakligini bilishni xohlaydi. Kyerkegor hayotdagi tanlash masalasiga diqqat e’tiborini qaratib, uni hal qilishga harakat qiladi. Kyerkegor fikricha, tanlash vaziyati insonni iztirobidan xalos etish bilan bog`liqdir. Bu masalani hal qilishda u о`z ruhiy rivojining turli davrlarini tahlil qiladi, buni inson mavjudligining rivojlanish davrlariga tatbiq qiladi. Bu pog`onalar quyidagilardan iborat: estetik, axloqiy va diniy. Birinchi, ikkinchi davrlar «Yoki- yoki» asarida tо`liq tahlil qilingan. Uchinchi davr esa «Qо`rquv va hayajon» asarida ochib berilgan. Har uch davr qaytadan yana «Hayotiy yо`l chorrahalari»da chuqurroq tahlil qilingan. Inson о`z ruhiy rivojining estetik davrida tashqi dunyoga katta e’tibor beradi. Estetika bu hissiyotlar о`yinidir. Bu davrning tipik obrazi - Don Juan. U hamma narsani bilishni xohlaydi, lazzatlanishning har bir turini о`z tanida his etishni istaydi. Musiqa, teatr, ayollar hammasi uning ixtiyorida. Biroq estetika qanchalik hissiyot og`ushiga berilsa, u shuncha kuchli qoniqmaslik tuyg`ularini boshidan о`tkazadi. Shunday qilib, estetik hayot tarzi insonni zerikarli hayotga olib keladi, undan voz kechib inson yuqoriroq darajadagi hayot tarziga о`tadi, ya’ni axloqiy davrga

о`tadi. Bu davrda burch hissiyoti hukmron bо`ladi. Axloqiy davrda inson hissiyotlar о`yinidan voz kechib, о`z xohish-irodasini axloqiy qonuniyatga bо`ysindiradi. Bunda tanlash harakati sodir bо`lib, u о`zini axloqiy mavjudot sifatida tanlaydi, ya’ni ezgulik bilan yovuzlik о`rtasidagi farqni bilguvchi, о`zining gunohkorligini anglaguvchi va haq yо`lini tanlagan shaxs sifatida namoyon bо`ladi. Bu davrning yaqqol obrazi – Suqrot misolida kо`rinadi. Bu davrda estetik hayot tarzi tanqid ostiga olinadi. Axloqiylik hayoti bu burchni ado etishdir, tashqi burchni emas, balki ichki, о`z oldidagi burchni bajarishdir. U ichki, botiniy hayot bilan yashaydi. Zotan burch boshqa insonlar bilan munosabatlarda namoyon bо`lsa ham, lekin axloqiylikning asosiy pozitsiyasi – bu uning tashqi harakatlari emas, balki ichki xolatidir, ya’ni individning ichki ruhiy hayoti, faqat unga xos bо`lgan xolatidir. Faqat tanlash xolatidagina inson о`zligini topadi, faqat erkinlikgina haqiqiy shaxsni namoyon qiladi, deb ta’kidlaydi Kyerkegor. Erkinlikni u tanlashning mutlaq, ajralmas imkoniyati sifatida tushunadi. Estetik davrda inson tasodifiyat va zarurat hukmi ostidadir, ya’ni shaxsiy xohishlar, istaklar oqimi qayerga boshlasa, о`sha yoqqa qarab suzaveradi. Estetik boshlang`ich insonni bevosita kimligini namoyon qiladi. U qanday bо`lsa – shundaydir. Axloqiylik darajasida esa u shaxs sifatida namoyon bо`ladi va u mutlaq yagonalikdir. Shu ma’noda «Men mutlaqlikni tanladim»- deydi Kyerkegor. «Mutlaqlik – bu men, ya’ni о`zligimning abadiy mazmunidir; boshqa hech narsa, hech qachon abadiylikning mutlaq predmeti bо`la olmaydi. Mening «menim» nima о`zi? Bu eng avvalo – erkinlikdir. Tanlash – erkinlikning namoyon bо`lishi va unga olib boruvchi yо`l. Erkinlik tanlashning ajralmas asosiy qismidir» . Shunday qilib, Kyerkegor axloqiylik davridagi tanlash xolatini mas’uliyat bilan chambarchas bog`laydi. Inson hayotidagi tanlashda esa, e’tiqodni tanlashni, e’tiqod erkinligini kо`proq nazarda tutadi. Axloqiy davr ham oxirgi davr emas, u inson hayotini tо`liq qoniqtirmaydi. Inson о`z imkoniyatlarini tо`liq amalga oshira olmaydi. U bunday imkoniyatini diniy davrda tо`liq amalga oshiradi, deydi Kyerkegor.

Diniy davrda inson eng umumiy qonunlarga bо`ysinmaydi, о`zining e’tiqodi bilan bevosita, shaxsiy muloqotga kirishadi. Bu yerda inson, hattoki har qanday umumiy axloqiy qonun chegarasidan yuqori kо`tariladi. Uning chegarasidan chiqadi. Avraam bu davr timsolidir. Haqiqat mezoni esa, Kyerkegor fikricha, har bir inson haqiqiy deb bilgan biron-bir g`oyani chin dildan, tо`liq ishonch, e’tiqod bilan qabul qilishidir, shu g`oya uchun har qanday qurbonliklarga ham, azob-uqubatga ham tayyor turishidir. Shunday qilib, Kyerkegor tanlash va unga mas’uliyatli bо`lishni talab qiladi. Tanlash bо`lsa har doim tasodifan yuzaga keladi, u hech qachon sabab-oqibatlar bilan bog`lanmaydi. Demak, Kyerkegorning inson hayoti yо`lining uch davri – inson ichki olami, e’tiqodi, ruhiyati rivoji davrlaridir. Bir davrdan ikkinchisiga о`tish mantiqiy jarayon sifatida sodir bо`lmay, balki iroda harakatining, tanlashning oqibatidir. Bunday tanlashda tafakkur emas, balki inson о`zining butun botini bilan ishtirok etadi. Davrdan davrga о`tish qanday sodir bо`ladi, nima uchun sodir bо`ladi, uning ruhiyatdagi aksi qanday bо`ladi? Kyerkegor fikricha, о`tish insonning ichki pushaymonlar, nadomatlar bо`hroni tufayli, tafakkurdan voz kechish orqali yuzaga keladi. «Muhtojlikni tanlab, men pushaymonni, nadomatni tanlayman, nadomatni tanlab men mutlaqni tanlayman, shuning uchun ham mutlaqlik – bu menman…», - deydi Kyerkegor. Tafakkur bilan qalbning tо`qnashishi, hislarni hissiyot bо`hroniga olib keladi va ularni ma’nan qayta kо`rishga borib taqaladi. Lekin bu bо`hron insonni halokatdan qutqarish quvvatiga ega bо`ladi. Inson qanday tanlashni ixtiyor qilishi kerak? Bu e’tiqod va e’tiqodsizlik о`rtasidagi, e’tiqod va tafakkur о`rtasidagi tanlashdir. Inson о`zini qutqarishni e’tiqoddan topadi. Faqatgina mutlaq tanlashda inson о`zining mutlaq erkinligini topadi. Bu inson о`zining abadiy xotirjamligiga, ilohiyligiga erishishidir. Tanlash, e’tiqodli bо`lish yо`qlikka sakrash orqali sodir bо`ladi, bunda u о`zligini butunlay yо`qotadi. Shunda uning atrofini bо`shliq qamrab oladi, inson nadomat qila boshlaydi. Inson bо`shliqqa sakrab, shu yо`lni tanlasa, u nihoyat

о`zini topadi, о`zining haqiqiy meniga erishadi. Bu «men» ham cheklilik, ham cheksizlikdir. Shunday qilib, Kyerkegor yangi falsafiy mushohada qilish usulini yaratdi. Uning falsafiy g`oyalari tartibli, mantiqiy tizim xolatida bayon qilinmaydi. U о`z asarlarini badiiy, falsafiy esse sifatida, badiiy-adabiy asar sifatida yaratdi. Daniyalik faylasuf Seren Kyerkegor boshqa ma’lum faylasuflardan badiiy qobiliyatining ustunligi bilan ajralib turadi. U qator individual insoniy kechinmalar orqali chuqur falsafiy g`oyalarni ifodalay oladi. Faylasuf Gegel, Kant yoki Shelling singari murakkab tizimlarni, qonunlarni va kategoriyalarni yaratmagan bо`lsada u falsafiy yо`nalish bо`lgan ekzistensializmning asoschisi xisoblanadi. Falsafaning vazifasi Kyerkegor tasavvurida, kishilarga tayyor haqiqatlarni yetkazib berishdan iborat b о `lmay balki ularning о `zlari haqiqatlarni yaratishida kishilarga k о `maklashishdan iboratdir. Zero , inson kashf etgan haqiqatlargina , ya ’ ni haqqoniy bilimlargina insonning о` sib borayotgan ehtiyojini qondira oladi . Agar mazkur fikrdan kelib chiqilsa , falsafa faqatgina inson ruhiyatining , qalbining , aqliy faoliyatigina b о` lish bilan cheklanmaydi . Shuningdek , falsafa faqatgina shubhalanish , qiziqishdan boshlanmaydi , Kyerkegor ekzistensial falsafasining boshlang ` ich prinsipi , bu - iztirobdir . Diniy e ’ tiqod ruhiy rivojlanishning eng yuqori darajasi hisoblanadi . Kyerkegorning diniy e ’ tiqod haqidagi tasavvurlari buyuk faylasuflar sanalmish Kant , Gegel va boshqa G ` arb mutafakkirlarining qarashlaridan tubdan farq qiladi . Xuddi shunday Kyerkegorning diniy e’tiqodi xristianlik cherkovi ta’limoti bilan mos kelmaydi. Bu Iova hayotini muhokama qilayotganida yaqqol kо`zga tashlanadi. Ma’lum bо`lishicha, Iova injildagi payg`ambardir. U о`zining farazandlarini, boyligini yо`qotadi va davrdoshlari ham undan yuz о`giradilar. Ular Iovaning hamma iztiroblarini u qilgan gunohlarining natijasi, deb biladilar. Kyerkegor Iovaning iztiroblarini yorqin misralarda jonli ifodalaydi. Uningcha qalb hamma azoblarlardan о`tib poklanadi. Sof holda о`z yaratuvchisining oldiga, xuzuriga keladi. Iova uchun yо`qotgan narsalarini xudo qaytaradimi yoki yо`kmi bu ahamiyatsizdir. Biroq u о`z xotirjamligini ichki e’tiqodidan oladi. Xuddi shu e’tiqod unga berilgan eng oliy mukofot bо`ladi. Kyerkegor hammaga ma’lum

bо`lgan Ibrohim bilan uning о`g`li Iso haqidagi rivoyatni keltiradi. Bu rivoyatda Ibrohimning e’tiqodi, shunchalik kuchliki, u ezgulik va yovuzlik haqida sira о`ylamaydi. U xudoga ishonadi, chunki uning karami kengligi hech qanday shubha yо`q. Zero, о`limga mahkum etilsa xam, u Ibrohim uchun yomonlik emas. Kyerkegor nuqtai nazaridan, ruhiy rivojlanishning diniy darajasida Kantning kategorik imperativi hech qanday mazmunga ega bо`lmay qoladi. Shunday qilib, Kyerkegor nemis mumtoz faylasuflarining ezgulik va yovuzlik, iztiroblar haqidagi an’anaviy tasavvurlarini butunlay о`zgartirib yuboradi. Kyerkegor dunyoqarashining markazida ratsional muloxazalar egallamaydi, umuman, dunyo haqida bilimni tafakkuriy jarayon ekanligi haqida, haqiqat bilim mezoni tо`g`risida fikrlash qiziq emas. Kyerkegor о`z falsafasini yaratishga intiladi. Lekin, xayotining о`zi yorkii falsafiy fenomen sifatida namoyon bо`ldi. Bu esa katta falsafiy yо`nalish bо`lgan ekzistensializmning paydo bо`lishiga olib keldi. Betakror individ. Kyerkegor ekzistensializmining asosiy kategoriyalaridan biri «yashamoq», «mavjudlik» kategoriyalari bо`lib, ular asosan axloqiy mazmunga ega bо`ladi. Yashamoq falsafasi mohiyatan barqaror, turg`un bо`lmay, u doimo olg`a tomon harakat jarayonidan iborat bо`lib, dialektik xarakterga ega. Mazkur falsafaning mazmunini quyidagi savollarga javoblar tashkil etadi. Bu savollar quyidagilar: a) Qanday yashamoq kerak? b) kim bо`lish kerak? v) nimaga intilib yashamoq kerak? Egotsentrizm Kyerkegor yashash falsafasining asosiy tamoyilidir. Va bu ayni paytda, uning falsafiy ta’limotidagi jiddiy konseptual ahamiyatga moliq bо`lgan nuqsonlardan biridir. Tushkunlik ma’rifiy g`oyalar, ijtimoiy hayotda aqlning rolini oshib borishi, S. Kyerkegor fikricha, jamiyat taraqqiyotini olg`a qarab rivojlanishini ta’minlovchi muhim omillar emas va aksincha ular, insoniyat oldida turgan muhim global muammolardandir. Ular jamiyat taraqqiyotidagi asosiy tо`siklardan hisoblanadi. Ana shunday tо`siqlardan yana biri bu kishilarning betakrorligini, inkor etish orqali ularni tenglashtirishga chorlovchi Yevropada shakllanayotgan ba’zi bir falsafiy g`oyalardir.

Yevropada izg`ib yurgan «kommunizm sharpasi» Kyerkegor ijtimoiy-falsafiy qarashlarida qattiq tanqid ostiga olinadi. Kommunizm g`oyasi, ijtimoiy amaliyotda insonni inson bilan bir xil qilib qо`yadi, inson va jamiyatni mutlaq barobarlashtirish g`oyasiga asoslanadi. Ayni paytda, bu g`oya fuqarolarning farovonligini, ularni boy va badavlat yashashiga qarshi g`oya bо`lib, kishilarning ichki intellektual imkoniyatlarini tо`la namoyon bо`lishiga tо`sqinlik qiladi. Kyerkegor fikricha: kommunizm mafkurasiga kо`ra «mana bunday qilsang tо`g`ri bо`ladi», yoki kishilar о`rtasida umuman hech qanday tafovut bо`lmasliga kerak, boylik, san’at, fan va xakozolar salbiy ijtimoiy hodisalardir. Barcha kishilar, fabrikadagi ishchilar kabi, ular bir xil kiyingan va katta qozonda tayyorlangan bir xil ovqatni iste’mol qilishlari va xatto bir zaylda fikrlashlari va hokazolari kerak. Kyerkegor jamiyatda individlarning «men»ini barobarlashtirishga keskin qarshi chiqadi. Kishilarning tashqi, normal tenglikka ega bо`lishi, ularning ruhiyatini, kechinmalari va idrokini hech qachon ayni bir xil bо`lishini anglatmaydi. Yevropa, ijtimoiy-siyosiy tanazzul chо`qqisiga chiqqan 1848 yilda Kyerkegor о`zini aksilinqilobchi deb e’lon qiladi. Angliya, Germaniya va Fransiyadagi inqilobiy harakatlar ijtimoiy hayotni izdan chiqarishi va ularni kishilarning tabiatiga yot ekanligini ta’kidlaydi. «Barcha jabr-zulmga asoslangan idora usullaridan, -deb yozadi u «Kundaliklar»-da, eng xavflisi, kishilarni zо`rlik bilan tenglashtirishga intilishdir. Ayniqsa, kommunizm mustabidlikka olib keladi. Falsafa dinning quroli bо`laolmaydi. Diniy e’tiqodni ratsionalizm falsafasi tushuntirib berishga qodir emas. Aql dinning dо`sti emas, balki uning raqibidir. Ortodoksal teologiya, Kyerkegorning fikricha falsafani, xudojо`ylikning malayiga ay-lantirib qо`yadi. Kyerkegor ta’limotida, dindor shaxs - bu tafakkur qilmaydigan inson. Dekartning «men fikrlayman demak men mavjudman»ining Sogito ergo sum) о`rniga, Kyerkegor, «men ishonaman, demak men mavjudman» (credo trgo sum) degan g`oyani rivojlantiradi. Shunday qilib, Kyerkegor ijtimoiy falsafasi, ayniqsa, uning «men» falsafasi, jamiyat va shaxs munosabati masalasidan iborat deyishimiz mumkin. Umuman, Kyerkegor ijtimoiy qarashlarini о`z davrida tushunishmagan bо`lsa, AQShlik politolog A. Kriger о`zining «Tarix va Sartr ekzistensializmi» (1967) asarida «uning g`oyalarining hayotiyligi u yashagan asrga

emas, balki XXI asrga tegishlidir» degan fikri bilan, ekzistensiya falsafasining qisqacha tahliliga yakun yasaymiz. S. Kyerkegor: ijodining davrlari Davrlar Asosiy ishlari 1832-1841 yillar “Hali hayot bо`lganning qoralamalari” (1838), “Ironiya tushunchasi haqida” (1841) 1842-1846 yillar Nasihatli nutqlar (1842); “ Yoki - yoki ” taxallusi ostida nashr qilingan (1843), “ Q о` rquv va hayajon ” (1843), “ Qaytariliq ” (1843), “ Falsafiy ushoqlar ” (1843), “ Q о` rquv tushunchasi ” (1844), “ Hayotiy y о` l davrlari ” (1845), “ Noilmiy xulosaviy muqaddima ” (1846). 1845-1846 yillar “Korsar” gazetasidagi polemikalar. 1847-1850 yillar “ Muhabbat ishi ” (1847), “ Xristianlik nutqlari ” (1848), “О` limga b о` lgan kassallik ”(1849), “ Xristianlikka kirish ” (1850). 1851-1855 yillar 1855 yilgacha hech nima yozmagan , “ Mgnoveniye ”( Daqiqa ) gazetasida antiklerikal iqrorlarini chop etadi . S. Kyerkegor: ekzistensializm turlari Ekzistensializm turlari Nadomat turlari “Men” xarakteristikasi Estetik “Mumkiniylik nadomati”: faqat mumkiniylik estetik ahamiyatga ega b о` ladi , u haqida biz orzu qilamiz , mavjudlikka aylanmagan voqelik . О` z shaxsiy “ Men ” idan holi b о` lish istagi va boshqalarnikini egallash ( ular g о` zallikka , aqlga , iqtidorga ega b о` ladilar ); shaxsiy “ Men ” onda - sondagi , “ xuddi sochilib ketuvchi qum parchalariga ” о` xshaydi , daqiqalar tasodifiy va hech narsa bilan mustahkamlanmagan . Axloqiy “ Da ’ vat - nadomat ” yoki “ j о` mard nadomat ”: о` z -о` ziga ega b о` lish istagi , “ Men ” ning uzluksizligiga ega b о` lish ; lekin bunda inson о` z “ Men ” ini yaratishda faqat о` z kuchiga va imkoniyatiga ishonadi , xudoga murojaat qilmaydi . Axloqiy mas ’ uliyat “ Men ” qismlarini yagona yaxlitlikka “ birlashtiradi ”; “ Men ” – endi tasodifiy hayotiy sharoit tufayli shaxsda sodir b о` ladigan holatlar emas , balki uning erkin ongli tanlovi natijasidir ( shuning uchun ham о` tmish о` tib ketgan b о` lmaydi , chunki “ Men ” ilgarigi amalga oshirilgan ishlar uchun mas ’ uliyatni his qiladi ).

Diniy “ Mutlaq nadomat ” yoki “ ekzistensial nadomat ”: insonni na dunyo bilan va na o ` zi bilan yakka holda qoldiradi , faqat Xudo murojaat qiladi . “ Men ” о` zini xudo va dunyo tomonidan yolg ` iz qoldirilganini ochadi , bu - mutloq erkinlikdir , bu q о` rquvda , nadomatda , hayajonda о` z ifodasini topadi (о` limga mahkumligi tufayli erkinligidan t о` g ` ri foydalana olmaslik k о` nikmasi y о` qligidan sodir b о` ladi ); aynan shu joyda e ’ tiqodga ega b о` lish shakllanadi .

Adabiyotlar: 1. Блауберг И. Анри Бергсон. - М.: Юрайт-Издат, 2003. 2. Гардинер П. Артур Шопенгауэр. Философ германского эллинизма. - М., Наука, 2003. 3. Гриненко Г.В. История философии: Учебник. - М.: Юрайт- Издат, 2006. - 688 с. 4. Дарно Антисери и Джованни Реале. Западная философия от истоков до наших дней. - М., Наука, 2001. 5. Жаҳон фалсафаси тарихидан лавҳалар (Тузувчи ва илмий муҳаррир Қ.Назаров. масъул муҳаррир М.Баратов). - Тошкент: Файласуфлар миллий жамияти, 2004. 6. История философии: Учебник для вузов // Под ред. А.С.Колесникова - СПб.: 2010. 7. История философии для студентов вузов. - Ростов на Дону, 1998. 8. Йўлдошев С, Усмонов М., Каримов Р., Қобулниёзова Г., Рузматова Г. Янги ва энг янги давр Ғарбий Европа фалсафаси (ХУП-ХХ асрлар). - Тошкент: Шарқ, 2002. 9. Камю А. Бегона. - Тошкент: Янги аср авлоди, 2013. 10. Камю А. Избранное. - М.: Мысль, 1969.

O'xshashlar

Jamiyat va inson falsafasi

Falsafiy antropologiya (inson falsafasi)

Stiven Pinkerning inson falsafasi

Detyerminizm falsafasi

Borliq falsafasi