Falsafiy antropologiya (inson falsafasi) - Falsafa - Referatlar

Falsafiy antropologiya (inson falsafasi)

Yuklangan vaqt:

31.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

40.5595703125 KB

Ko'chirib olish

Falsafiy antropologiya (inson falsafasi) Reja: 1. Inson borlig’ining o’ziga xos xususiyatlari. Ong tushunchasi va uning mohiyati 2. Ongning kelib chiqishi va rivojlanishi 3. Yuksak ong — inson bunyodkorlik faoliyatining omili 4. Sharq va G’arb falsafasida inson muammosi

1. Inson borlig’ining o’ziga xos xususiyatlari. Ong tushunchasi va uning mohiyati Tabiatning oliy mahsuli, gultoji bo’lgan inson borlig’iga, o’ziga xos manfaat va ehtiyojlarga ega bo’lgan, o’zligini anglay biladigan shaxslar kiradi. «Til va tushuncha sohibi bo’lgan tirik zotdan ortiqroq mukammal bo’lgan biror zot yo’qdir» 1 , - deydi Abu Nasr Forobiy. Shaxs - bu o’zining ijtimoiy shart-sharoitlariga bog’liq bo’lgan va individual suratda ifodalangan xislatlarga, intellektual, emotsional va irodaviy sifatlariga ega bo’lgan odam. Har bir shaxs o’zining tug’ma xususiyatlari bilan bir qatorda ijtimoiy xususiyatlarga egadir. Ijtimoiy — munosabatlar majmui, kishilarning kundalik turmush tarzi, insonning mohiyatini belgilaydi. Inson borlig’i uning aqliy va jismoniy mehnati, ehtiyoj va manfaatlarini qondirish uchun xatti-harakatlari, axloq-odob, dunyoqarashi va h.k. namoyon bo’ladi, o’z ifodasini topadi. O’ziga xos individual xarakterga, intellekt, emotsional xususiyatlariga, temperamentga ega bo’lgan har bir insonning mavqei, uning jamiyat taraqqiyotiga qo’shgan hissasi bilan uzviy bog’liq. Jamiyatda mavjud bo’lgan barcha narsalar insonning mehnati tufayli va inson uchun yaratilgan. Shuning uchun insonning qadr-qimmati qanchalik yaxshi e’zozlansa, ularning faolligi ham, jamiyat taraqqiyotiga qo’shgan hissasi ham shunchalik ko’p bo’ladi. Sho’rolar hukumati hukmronlik qilib turgan vaqtlarda so’zda «hamma narsa inson uchun, inson baxt-saodati uchun», deb e’lon qilinsa-da, amalda insonning erki va huquqlari chegaralanib, ularning qadr-qimmati oyoq osti qilinib kelingan edi. Mustaqil respublikamizda insonning shon-shuhrati, qadr-qimmatini e’zozlash davlatimiz siyosatining asosiy yo’nalishlariga aylangan. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasining ikkinchi moddasida «davlat xalq irodasini ifoda etib, uning manfaatlariga xizmat qiladi», «xalq davlat hokimiyatining birdan-bir manbaidir», deb mustahkamlab qo’yilgan. Jamiyatimizda shiddat bilan amalga oshirilayotgan islohotlarning maqsadi ham 1 Abu Nasr Farobiy. Fozil odamlar shahri.-T.:“Xalq merosi”,1993.-144-bet.

bitta - fuqarolarning munosib hayot kechirishini, tinchlik va milliy totuvligini ta’minlashdan iboratdir. «Barcha islohotlarning - iqtisodiy, demokratik, siyosiy islohotlarning asl maqsadi insonga munosib turmush va faoliyat sharoitlarini vujudga keltirishdan iborat» 2 , - degan edi O’zbekistonning birinchi Prezidenti I.A.Karimov. Ma’lumki, inson borlig’i jamiyat taraqqiyotining birdan bir manbaidir. Ijtimoiy borliq hodisalarning barcha turlarini o’z ichiga qamrab oladi. Jamiyat bir biri bilan uzviy bog’liq bo’lgan iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ijtimoiy etnik, oilaviy va h.k. munosabatlardan tarkib topgan, doimo taraqqiy etib, rivojlanib turadigan jonli organizmdir. Jamiyat tabiat taraqqiyotining zaruriy oqibatidir. Organik olamning taraqqiyoti ma’lum bir davr sharoitlarida odamning kelib chiqishiga, uning jamoa munosabatlari va mehnat jarayonida o’sishiga, so’ngra kishilik jamiyatining tashkil topishiga olib kelgan. Shuning uchun ham tabiat jamiyatni bir-biridan ajratib qarash, ularni qarama-qarshi qilib qo’yish noto’g’ri. Borliq jonli tabiatning oliy mahsuli bo’lgan inson ongida aks etadi. Shunday ekan ong nima, u qanday qilib paydo bo’lgan degan savollar ustida inson eng qadim zamondayoq o’ylay boshlagan. Natijada ong muammolarini talqin qilishda turli holatdagi tasavvurlar vujudga keladi. Sharq falsafasi va islom ta’limotiga ko’ra, ong Olloh tomonidan insonga in’om qilingan ruhning zahuroti, u o’lmas va abadiydir. Forobiyning fikricha, “odamlarning bir avlodi o’lib ketgach, ularning jismlari yo’q bo’lib ketadiyu, ammo ularning ruhlari vujud (qafasi)dan qutilib, saodatga erishadilar. So’ng boshqalari ularning o’rnini egallab, ular qilgan ishlarni qiladilar. Bu avlod odamlari ham dunyodan o’tgach, xuddi shunday yo’l bilan ruhlari avvalgilarning izidan borib, qiyofalari (fe’l va fazilatlari), quvvati va sifati o’xshash, yaqin ruhlar bilan qo’shilishlari mumkin... Har bir yangi kelgan ruh bilan qo’shilganida huzur - halovati ham yanada ortadi” 3 . 2 Karimov I.A. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida.–T.:“O’zbekiston”, 1995.-119-bet. 3 Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri.-T.:“Xalq merosi”,1993.-164-165 betlar.

Nemis faylasufi Gegelning fikricha, ong «mutlaq g’oya», tabiat va jamiyatdagi barcha hodisalarning asosini, zaminini tashkil etadigan hodisa. Ingliz faylasufi Berklining fikricha, inson faqat o’z “narsalar sezgilarini idrok etishga qodir, shunday ekan real narsa — bu ong, narsalar esa — kishi ongida, sezgi va tasavvuridagina mavjuddir”. Xuddi shunday fikrni XIX asr oxiri va XX asr boshlarida G’arbiy Yevropa olimlari Max va Avenarius ham ilgari surganlar. Ilmiy falsafa ta’limotiga muvofiq, ong jonli tabiatning (oliy shakli bo’lgan) inson miyasining mahsulidir. Uning xususiyati voqelikni aks ettirishdan iboratdir. Voqelikni in’ikos ettirish inson miyasining ishidir. Ong miyadan tashqarida bo’lishi mumkin emas. Ong miyaning faoliyati, uning ruhiy funktsiyasi, miya esa fikrlash a’zosi, moddiy narsa. Shunday qilib, ilmiy falsafa ong — inson miyasining funktsiyasidir, bu funktsiyaning mohiyati esa borliqni, mavjud narsalarni in’ikos ettirishdan iboratdir, deb tushuntiradi. Ongning mohiyatini to’g’ri ochib berish uchun unga ontologik ijtimoiy va gnoseologik tomonlardan yondashmog’imiz lozim. Unga ontologik jihatdan yondashish, ong — bu tabiat uzoq tarixiy taraqqiyotining mahsuli, materiya evolyutsiyasi jarayonida vujudga kelgan ruhiy hodisalarning xossasi demakdir. Odam ongi yuksak darajada tuzilgan materiyaning xossasidir, voqelikning in’ikosidir. Ongga ijtimoiy jihatdan yondashish — ongning shakllanishi va rivojlanishi inson mehnati faoliyatining natijasi demakdir. Ongning shakllanishi va rivojlanishida mehnat hal qiluvchi omildir. Inson o’zining mehnati tufayligina tabiatdan ajralib chiqdi. Inson o’zining mehnati natijasida ijtimoiy hayotni tubdan qayta qurishga qodir bo’lgan yagona kuchdir. SHuning uchun ham, mehnat odamning bebaho boyligi, uning yashashi va hayotning asosiy zamini hisoblanadi. Insoniyat kundalik ehtiyoji uchun zarur

bo’lgan narsalarni topish jarayonida tabiat predmetlariga duch kelib ularning xossalarini bila borgan, ularni bir-biri bilan taqqoslab ajrata boshlagan. Ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan mehnat qurollarini tayyorlash va takomillashtirish jarayoni ongning rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatganligi shubhasizdir. Mehnat qurollarining avloddan - avlodga o’tib kelishi, o’z navbatida oldingi avlodning ishlab chiqarish tajribasini, bilimi va ongini keyingi avlodlarga ham olib o’tgan. Keyingi avlod esa o’z ajdodlarining mehnat qurollarini tayyorlash va ulardan foydalanish usullarini bilib olib, ularni yanada takomillashtirgan. Ong ana shu tariqa mehnat bilan tafakkurning birligi asosida inson ongi rivojlanib, takomillashib borgan. «Insonning eng asosiy vazifasi va o’rni, - deb yozgan edi Beruniy, - mehnat bilan belgilanadi, inson o’z xohishiga mehnat tufayli erishadi». Mehnat inson ongini shakllantirgan va kamolga yetkazgan asosiy omil bo’lib hisoblanadi. Kishilarning mehnat faoliyati tafakkur organi bo’lgan miyaning rivojlanishiga ham hal qiluvchi ta’sir ko’rsatadi. Unga gnoseologik jihatdan yondashish — ong voqelikdagi narsa va hodisalarning in’ikosi, deb qarashdir. Ongning muhim belgilaridan biri shuki, u tushunib yetilgan bilimdir. Inson miya yorlamida fikr qiladi. Ongning ma’nosi narsalarni bilish, o’zlashtirish, uning mohiyatini ochib borishdan iborat. Ong faqat ob’ektiv olam in’ikosigina emas, balki insonning ichki ruhiy holatlari, kechinmalari, hissiyotlarining ham in’ikosidir. Inson tabiatning yuksak mahsuli, hayot gulidir. Insonning buyukligi unda bebaho marvarid — aql zakovot mavjud. Aql - idrok sohibi bo’lganligi uchun u tabiat va jamiyatdagi narsa va hodisalar, voqealarni biladi, ilmu tafakkuri, dahosi, mehnati, salohiyati bilan dunyoni boshqaradi. Keyingi sahifalarda bu masala batafsilroq yoritib beriladi. 2. Ongning kelib chiqishi va rivojlanishi

Ongning kelib chiqishi va rivojlanishi haqidagi qarashlar falsafa fanining in’ikos nazariyasiga asoslanadi. Unga muvofiq, keng ma’nodagi aks ettirish (in’ikos) xususiyati butun dunyoda, jonli tabiatda ham, jonsiz tabiatda ham bor. Ammo jonsiz tabiatda aks ettirish qobiliyati birmuncha sodda, mexanik, fizik, kimyoviy jarayonlarda namoyon bo’ladi. Aks ettirishning bu shakllarini (ta’sirlanuvchanlik, iztiroblanuvchanlik, sezuvchanlik) ong bilan tenglashtirib bo’lmaydi, chunki ong aks ettirishning yuksak shakli hisoblanadi. Materiya harakatining yuksakroq biologik shaklining kelib chiqqanligi aks ettirishning sifat jihatdan yangi shakli — ta’sirlanuvchanlikka o’tish uchun zarur shart bo’ladi. Ta’sirlanuvchanlik esa, hayot bilan birga paydo bo’lgan va tirik materiyaning eng muhim xossalaridan biri hisoblanadi. Tirik protoplazma bo’lgan har bir joyda iztiroblanish reaktsiyasi mavjuddir. Iztiroblanish xossasi modda almashinuvi bilan muqarrar bog’langan. Tirik oqsil vujudga kelgan hamonoq darrov ta’sirlanuvchanlik ko’rinadi. Bu tirik oqsil bilan muhitning o’zaro ta’sirida namoyon bo’ladi. Barcha mavjudotlar tashqi ta’sirga javoban bir qadar mustaqil ta’sirlanadigan bo’ladi. Tirik tabiatning tarixiy taraqqiyoti natijasida sezgilar vujudga keldi, ammo o’simliklarda sezgi yo’qligi ma’lum. O’simlik dunyosining hayot sharoiti sezgiga zarurat tug’dirgan emas. O’simliklar ta’sirchanligining eng tarqalgan shakli — bu ulardagi tropizm xossasidir. U g’oyatda xilma-xil bo’ladi, masalan, uning turlaridan biri fototropizm shunda ko’rinadiki, ya’ni o’simlik Quyosh nurlarining ta’siriga javoban reaktsiya ko’rsatadi. Yashil o’simliklar hayotida yorug’lik juda katta rol o’ynaydi. Yorug’lik yashil o’simliklar uchun energiya manbaidir. O’simliklar mumkin qadar nur energiyasini olmoq uchun yorug’likka intiladilar. Barglariga oftob nurlari qaysi tomondan ko’proq tushsa, barglar asosan o’sha tomonga qarab o’sadi. Hayvonot dunyosida ta’sirlanuvchanlik xossasi taraqqiyotining muayyan bosqichida sezgilarning kelib chiqishiga olib keldi. Dastlabki eng oddiy sezgilarning maydonga kelishi tirik tabiat taraqqiyotidagi yangi davr bo’ladi.

Aks ettirishning muayyan shakli bo’lgan sezgilar hayvonot dunyosi taraqqiyotining ilk bosqichlarida kelib chiqishi bilan birga odamda ko’proq taraqqiy topdi va kamolga yetdi. Sezgi ob’ektiv olamning sub’ektiv obrazidir. Materiya bizning sezgi a’zolarimiz, ko’z to’r pardasiga va shu kabilarga, ya’ni muayyan suratda tuzilgan materiyaga bog’liq. Materiyaning mavjudligi esa sezgiga bog’liq emas. Odam miyasi va kishilarning ijtimoiy tabiatga ko’ra ko’proq taraqqiy topgan asab tizimi hayvonlarning sezgilariga qarama-qarshi o’laroq, odam sezgilarining yangi sifat xususiyatlarini keltirib chiqaradi. Hayvonlarning sezgilari ham, odamning sezgilariga ham tabiatda mavjud bo’lgan narsa va hodisalarning in’ikosidir. Ammo, odamning sezgi a’zolari aks ettira oladigan hamma narsani hayvonlarning sezgi a’zolari aks ettirishga qodir emas. Masalan, burgut odamga qaraganda ancha uzoqni ko’radi, lekin odamning ko’zi buyumlarda burgutning ko’ziga qaraganda ancha ko’p narsani ajratadi. Odamga nisbatan kuchuk birmuncha nozikroq hid bilish quvvatiga ega, lekin u odam uchun turli narsalarning muayyan belgilaridan iborat bo’lgan hidlarning yuzdan bir hissasini ham farq qila olmaydi. Fan odam bilan hayvonot dunyosi o’rtasida biologik — fiziologik ma’noda o’tib bo’lmaydigan chegara yo’qligini isbotladi. Eng yuksak darajada tuzilgan mavjudot — odam jonli tabiat taraqqiyotining eng yuksak mahsuli hisoblanadi. Hayvonlar ruhiyatning muhim xususiyati instinktlardir. Instinktlar — hayvonlar muayyan turining evolyutsiyasi jarayonida to’plangan ongsiz hayoti, «tajribasi»dir. Ular mutlaqo o’zgarmas narsa emas, aksincha, evolyutsiya jarayonida hayot sharoitiga qarab o’zgaradi, yangi instinktlar bilan almashinadi. Instinktlar murakkab shartsiz reflekslar bo’lib, organizmning tashqi ta’sirotiga javoban tug’ma his-tuyg’u, sezgidan iborat. Instinktlarda hech qanday g’ayritabiiy sir yo’q. Ular turli hayvonlarda turlicha namoyon bo’ladi. Hayvonlarning juda murakkab sezgi harakatlari ma’lum, masalan, asalarilar olti qirrali, chumolilar ko’p qavatli uyalar quradi, qushlar doimiy havo yo’llaridan uchib o’tadi, baliqlar

o’zi bir vaqt tuxumdan chiqqan joyiga tuxum tashlaydi va boshqa ko’pgina misollar mavjud. Demak, hayvonlarga xos bo’lgan ruhiy hodisalar ularga har xil sezgi va instinktlarda ko’rinadi. Yuqorida aytilgandek instinktlar murakkab shartli bog’lanishlar sifatida yuzaga chiqadi, hayvonlarning yurish-turishi ana shu bog’lanishlar asosida vujudga keladi. Ammo yuqori darajadagi hayvonlarning ruhiyati shu hodisalar bilgangina cheklanmaydi. Ularda idrok faoliyatining elementlari, ong boshlang’ichlari, anglab, bilib aks ettirishning dastlabki eng oddiy shakllari borligini fan dalillar asosida isbotladi. Hayvonlarda ongli, rejali suratda harakat qilish qobiliyati asab tizimining taraqqiy etishiga muvofiq ravishda rivojlanadi va bu sut emizuvchi hayvonlarda ancha yuksak darajada turadi. Yuksak darajadagi ong odamlarga xos xususiyatdir. Ong voqelikning ham ratsional, ham hissiy in’ikosini qamrab oladi. Shuningdek, u inson hissiyotlari, irodasini ham o’z ichiga oladi. Iroda — insonning o’z xatti-harakatlarini ongli ravishda tartibga solish va ko’zlangan maqsadni amalga oshirishda uchraydigan jami to’siqlar (qo’rqinch, jur’atsizlik, shubha)larni yengishga bo’lgan qobiliyatdir. Iroda amaliy faoliyat jarayonida shakllanadi, insonning ham tashqi olam predmetlarini, ham o’z shaxsiy imkoniyatlarini bilishga asoslanadi. Barcha ruhiy jarayonlar singari hissiy-emotsional holatlar ham miya faoliyatining natijasidir. Hissiy holatlarning paydo bo’lishiga tashqi olamda yuz beradigan o’zgarishlar sabab bo’ladi. Insoniy his-tuyg’ular hayotning ijtimoiy sharoitlari bilan o’zgaradi. Boshqacha aytganda, u ijtimoiy sharoit bilan bog’liq holda namoyon bo’ladi. Emotsiyalar (his, tuyg’u) birinchidan, ifodali harakatlar (mimik va pantomimik harakatlar)ni; ikkinchidan, organizmdagi turli hodisalarni, ya’ni ichki a’zolar faoliyatining va holatining o’zgarishi (ko’pchilik hollarda bu o’zgarish emotsiya kechirayotgan odamning tashqi qiyofasida namoyon bo’ladi); uchinchidan, gumoral xarakterdagi, ya’ni organizmning qon tarkibidagi va boshqa

kimyoviy o’zgarishlarni, shuning bilan birga modda almashinuvida bo’ladigan yanada chuqur o’zgarishlarni o’z tarkibiga oladi. Emotsiya qandaydir bir hissiyotning bevosita kechirilishidir. Ba’zi hollarda emotsiyalar ta’sirchanligi bilan ajralib turadi. Bunday emotsiyalar odamni harakatlarga, mulohazalar aytishga undovchi kuchga aylanadi. Emotsiyalar qilinayotgan harakatlarning mavzusi bo’lish bilan birga, ba’zan faoliyatni tashkil qiluvchi jihatga, ba’zan esa faoliyatni buzuvchi jihatlarga aylanadi. Insonning haqiqatni izlashlari hech vaqt insoniy hissiyotlarsiz bo’lmagan va bo’lishi mumkin emas edi. Boshqa tomondan olganda, ortiqcha emotsiyaga berilish juda ko’p hollarda ob’ektlarni noto’g’ri aks ettirishga, xulosa chiqarish va baholashda mantiqsiz holatlarga olib keladi. Tafakkur — miyaning oliy mahsuli, ob’ektiv olamning tushunchalar, muhokamalar, nazariyalar va hokazolardagi in’ikosining faol jarayonidir. Boshqacha aytganda, tafakkur borliqning inson miyasida mavhumlashgan, umumlashgan, til bilan ifodalanadigan aks etishidir. Tafakkur avvalo ijtimoiy taraqqiyot bilan bog’liqdir, u o’zining paydo bo’lish xususiyatlari jihatidan ham faoliyat usuli jihatidan ham, o’z natijalari jihatidan ham ijtimoiy mahsuldir. Tafakkur kishilarning ijtimoiy ishlab chiqarish faoliyati jarayonida paydo bo’ladi va voqelikning vositali in’ikosini, uning qonuniyatli aloqalarini ochib berishni ta’minlaydi. Abstraktsiya, analiz va sintez, muayyan vazifalarni o’rtaga tashlash va ularni hal etish yo’llarini topish, gipoteza, g’oyalarni ilgari surish kabi jarayonlar tafakkurga xos xususiyatlardir. Tafakkurning voqelikni umumlashtirib aks ettirishi insonning umumiy tushunchalar tuzish qobiliyatida ifodalanadi. Inson ongining taraqqiyotida nutq, til g’oyat muhim ahamiyatga egadir. Tilning paydo bo’lishi bevosita mehnat bilan uzviy ravishda bog’liq. Odamning o’zini ham, tilini ham ijtimoiy mehnat yaratadi. Til tafakkur bilan chambarchas bog’liqdir. Inson nutqi bo’lmasa, til vositalari bo’lmasa, fikrlash ham bo’lmaydi, nutq fikrlash qurolidir. Tafakkur bo’lmasa nutq, tilning ham bo’lishi mumkin emas. Til va tafakkur bir-birisiz mavjud bo’lmasa ham, biroq, ular aynan bir xil narsa emas. Tafakkur — ob’ektiv

reallikning in’ikosidir, til esa fikrni ifoda etish quroli, uni qayd qilish va boshqa kishilarga yetkazish, bildirish vositasidir. Til faqat tafakkurning ifodasi emas, balki uning tayanchi va taraqqiyot quroli hamdir. Kishilik jamiyati tomonidan yaratilgan va kashf etilgan barcha narsalar, hodisalar, tushunchalarni o’zida aks ettiruvchi til buyuk umumlashtiruvchilik rolini bajaradi. Jamiyatning taraqqiy etishi bilan tafakkur singari til ham taraqqiy etib boradi. Til ham ong kabi qadimiydir. Til — amaliy, haqiqiy ongdir, boshqalar uchun ham mavjud bo’lgan va xuddi shu tufayli men uchun ham mavjud bo’lgan ongdir, binobarin, til ong singari boshqa kishilar bilan muomala qilish ehtiyoji tufayli, muomala qilish zarurligi tufayli paydo bo’ldi. Hayvonlarda esa nutq yo’q, boshqacha aytganda, hayvonlar gapirmaydi. Ularning hayot sharoiti shundayki, natijada ularda so’zlashishga zarurat va imkoniyat yo’q. Hayvonlarning aloqa qilish vositasi har xil signallar berish bo’lib xizmat qiladi. Bu signallar tovush chiqarib yoki imo-ishora bilan beriladi. Maymunlarda bu hol ayniqsa yaqqol ko’rinadi. Ammo «signal berish sistemalariga» nutq boshlang’ichlarining vujudga kelishi uchun yagona shart- sharoit deb qarash kerak. Nutq — aloqa qilishning sifat jihatdan yangi vositasi bo’lib, faqat odamga xosdir. Til kishilarning bir-biri bilan aloqa qilish vositasi va fikrning bevosita ifodasidir. Kishilar fikr almashmaganida umuman zarur moddiy boyliklarni ishlab chiqara olmagan, tabiat kuchlariga qarshi birgalikda kurasha olmagan bo’lar edi. Fikr ayirboshlash esa, faqat til yordamida amalga oshiriladi. Til tafakkurning borliq shakli, tafakkur esa tilning mazmunidir. Demak, tafakkur va ong inson miyasining mahsulidir. Ongni, tafakkurni fikrlash organi bo’lgan miyadan ajratib bo’lmaydi. Ammo bu munosabatga asoslanib ongni moddiy deb hisoblash mumkin emas. Ongni moddiy deb hisoblash, tafakkurni materiyaning ko’rinishi yoki uning bir bo’lagi deb o’ylash mutlaqo noto’g’ridir. Ongni moddiylashtirishga urinuvchi vulgar materialistlar fikr moddiydir deb da’vo qiladilar. Bu oqimning namoyandalari Moleshott, Byuxner, Fogtlar esa

jigar zardob ayirgani singari miya ham fikr ajratadi degan edilar. Ular ongni materiyadan iborat qilib qo’yib, uni materiya bilan tenglashtirib, fikrni borliqning moddiy ko’rinishi deb hisoblaydilar va shu tariqa materiya bilan ong o’rtasidagi, moddiy hodisa bilan ideal hodisa o’rtasidagi farqni inkor qiladilar. Ilmiy falsafa tabiatdagi barcha narsa va hodisalarda sezuvchanlik tafakkur va boshqa hayotiy funktsiyalar bor degan gilozoizm (Bruno, Rabine va boshqalar) ta’limotiga ham qarshi chiqadi. Bu g’oyaning xatoligi shundaki, u jonsiz tabiat bilan jonli tabiat o’rtasidagi farqni hisobga olmaydi. Aniq ifodalangan shakldagi sezgi materiyaning yuqori organik shakllarigagina xosdir, holbuki butun materiya in’ikos ettirish xususiyatiga, ya’ni tashqi muhit ta’siriga muayyan javob berish qobiliyatiga egadir. Bu xususiyat ma’lum darajada sezgi bilan o’xshashdir, lekin u bilan birday emas, shu tufayli tafakkur, ong butun materiyaga xos bo’lgan xususiyat deb bo’lmaydi. Hozirgi davrda fanning yangi sohasi bo’lgan kibernetikaning muvaffaqiyatlari munosabati bilan jonsiz tabiat predmetlarida ham fikrlash qobiliyati bor deb ko’rsatishga urinish kuchaymoqda. Turli boshqaruvchi sistemalarni va boshqaruv jarayonlarini o’rganuvchi kibernetika fani asosida ajoyib mashinalar yaratildi. Ulardan ayrimlari samolyotlarni, poezdlarni yoki murakkab ishlab chiqarish jarayonlarini boshqara olsa, boshqalari matnni aniq va tez bir tildan boshqa tilga tarjima qiladi, eng qiyin matematik topshiriqlarni bajaradi va hokazo. Bu mashinalar tashqaridan turli ma’lumotlar olishga, ularni «esda saqlab qolishga» layoqatlidir. Bu esa, ayrim olimlarning «aqlli» mashinalar sezish va hatto, fikrlash qobiliyatiga egadir, deb aytishlariga bahona bo’ldi. Kibernetika bazasida amalga oshirilayotgan tafakkur funktsiyalarini modellashtirish katta falsafiy ahamiyatga ega. Hozirning o’zidayoq bir qator tafakkur funktsiyalarini qayta hosil qiladigan kibernetika qurilmalarining yaratilishi ilmiy falsafaning asosiy qoidalaridan biri, ya’ni alohida sur’atda tashkil topgan materiyaning funktsiyalari bo’lmish tafakkur haqidagi qoidani isbotlab bermokda. Kibernetik mashinalarni tokomillashtirishning chegarasi bormi?

Mashinalar o’z yaratuvchisi bo’lgan insondan o’zib ketishi va undan aqlliroq chiqishi mumkinmi? Bunday savollarga hozircha javob yo’q. Bu bahslarda turli nuqtai nazarlar ta’rifi mavjud. Kibernetika asoschisi N.Viner hisob mashinalarining imkoniyatlarini kattalashtirib yubormagan holda ularning fahm- farosatga o’xshash xislati bo’lishi kerak degan fikrni aytgan edi. Akademik A.Kolmagorovning fikriga ko’ra, avtomatlar eng murakkab sistemalar, masalan, tirik organizmlar va hatto inson miyasidek barcha asosiy xossalarga ega bo’lishi mumkin. Shuning uchun bunday sistemalar uchun avtomatlar degan so’zning o’zi bir muncha — shartli bo’lib, biz ularni tirik mavjudotlar deb atashimiz mumkin bo’ladi. Nevrolog Pol Kossa fikricha, inson yasagan mashina uning ishtirokisiz hech narsa qila olmaydi. Mashina inson xohlagan holatdaligicha, ya’ni ajoyib qurol holidagicha qolaveradi. Mashinada fikr qilish qobiliyati butunlay yo’q bo’lib, ijodchisining fikrini aks ettiradi, xolos. Chunki u ongdan — batamom mahrumdir. Akademik A.Berg esa kibernetika sanoatda ham, fanda ham, ijtimoiy hayotda ham inson o’rnini bosa olmaydi, hech qachon mashina jamiyati mavjud bo’la olmaydi, deb ta’kidlaydi. Insoniyat bir necha asrlardan buyon miya faoliyati haqidagi bilimlarni to’plashga urinib keldi va kelmoqda. Miya kishiga bilish, yaratishdek katta baxt keltiradi, koinot qa’riga chiqib borishga, bepoyon va benihoyat atom sirlarini bilishga imkon beradi. Miya murakkab biologik organizm bo’lib, uning o’rtacha vazni chamasi 10001400 gramm keladi. Odam miyasining mutlaq vazni qariyb barcha hayvonlarning miyasi vaznidan katta. Miya vaznining gavda vazniga nisbati jihatidan esa, inson umuman barcha hayvonlardan ancha yuqori turadi. Inson miyasida 14 milliarddan ortiq nerv hujayralari bo’lib, ularning kattaligi 5-200 mikron chamasi keladi. Inson xotirasi murakkabligi, samaradorligi jihatidan mashina xotirasidan ancha ustun turadi. Kibernetik mashinaning «elektron miyasi» issiqda, sovuqda, namlikda, silkinishda ishlay olmagan holda inson miyasi esa bunday sharoitga osonlikcha moslasha oladi. Shuningdek, inson miyasi tejamli

ishlashidan tashqari juda puxta sistemadir. Kibernetik mashinaning biron joyi ishdan chiqsa, butun mashinaning ishi to’xtab kolishi mumkin. Kibernetik qurilmada ong bo’lishi mumkinmi? Fan va texnikaning har qanday taraqqiyoti, shu jumladan kibernetik mashinalar taraqqiyoti ham insonlar amaliy faoliyatining natijasidir. Fikr va sezgi, iroda va fe’l-atvor, umuman insonning ruhiy faoliyatini tashkil etgan hamma narsa tabiat mahsuli, inson miyasining xossasidan iboratdir. Miya esa o’z xolicha fikr qila olmaydi. Kibernetik qurilma bilan inson miyasi o’rtasida katta tafovut bor. Inson miyasi kimyo, fizik qonuniyatlar bilan bir qatorda biologik qonuniyatlarga, shuningdek ijtimoiy qonuniyatlarga bo’ysunadi. Inson jamiyatdan ajralgan holda yashay olmasa, har qanday kibernetik mashina esa, muayyan sharoitlarda mutlaq yolg’iz mavjud bo’la oladi va o’z «qobiliyatlariga» zarar yetkazmaydi. Inson ongi esa ijtimoiy munosabatlar doirasiga kirgandagina paydo bo’ladi va rivojlanadi. Demak, inson ongi barcha ijtimoiy munosabatlar bilan chambarchas bog’langan bo’lib, u haqiqatda ham jamiyat taraqqiyotining mahsuli hisoblanadi. Shunday ekan, ong faqat inson miyasi faoliyatining mahsuli bo’lib, bunday narsa kibernetik qurilmaning elektron miyasida hech qachon bo’lmagan va bo’lishi ham mumkin emas. Kibernetik mashinalar bilan inson miyasida sodir bo’ladigan ayrim jarayonlar o’xshash bo’lsa-da, lekin ular o’rtasida juda katta farq bor. Inson tabiatning eng ulug’, ajoyib, qudratli ijodidir. Shunday qilib, pirovardida inson aqli kibernetik mashinalarni ancha takomillashgan holda ko’rishga imkon berdi. Bundan inson yaratgan mashinalar insondan ustun turadi degan xulosa chiqarmaslik kerak. Chunki insonning o’zi «aqlli» mashinalarni yaratadi va uni boshqaradi. Mashina insonsiz o’lik bir narsadir. Inson ongi tevarak-atrofdagi voqelikning taraqqiyotida faol ijodiy rol o’ynaydi. Insonning ongi ma’lum bir maqsadga qaratilgan jarayondir. Inson tashqi olamga bog’liq. bo’lib, tashqi olam insonning butun faoliyatini belgilaydi, biroq u insonni qanoatlantirmaydi. Shuning uchun inson o’z amaliy faoliyati bilan tashqi olamni o’zgartirishga harakat qiladi, voqelikning rivojlanish qonuniyatlarini

bilishga intiladi. Ongning faol roli shundaki, u ob’ektiv dunyo qonuniyatlarini aks ettiradi, anglaydi, ularni bilib oladi hamda ulardan o’z manfaatlari yo’lida foydalanadi. Inson ma’lum bir maqsadni ko’zlab tabiatga ta’sir etar ekan, uni o’z manfaatlari yo’lida o’zgartiradi. Inson tabiat sirlarini tobora chuqurroq anglaydi va uning qonunlarini bilib boradi. Ishlab chiqarish usuli rivojlanishi va takomillashuvi bilan, insoniyat bilimlari o’sishi bilan odamning tabiatga ta’siri kuchaya boradi. Kishilarning mehnati bilan bunyod etiladigan moddiy va madaniy boyliklar ko’payadi. Kishilar tabiat va ijtimoiy taraqqiyot qonunlarini qancha chuqur va mukammal bilib olsalar, ularning amaliy faoliyati shuncha samarali bo’ladi. 3. Yuksak ong — inson bunyodkorlik faoliyatining omili Jamiyat taraqqiyoti quyi bosqichdan yuqori bosqichga, o’tmishdan kelajakka tomon rivojlanib borgani sari ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy, siyosiy taraqqiyotda xalq ommasining roli, g’ayrati, uyushqokligi ortib va chuqurlashib, inson amaliy faoliyati jadallashib boradi. Bu — umuminsoniyatga xos qonuniyatdir. Tarixiy maqsadlar ko’lami keng, inson shaxsi barkamol bo’lsa, u vijdonan mehnat qilsa, ijtimoiy-siyosiy ishlarda faol ishtirok etsa, jamiyatimiz shu qadar tez rivojlanadi va mustahkamlanadi. Insonning ijodiy tashabbusi, jonli ijodiyoti jamiyatimizning kuchi va hayotiyligining eng muhim manbaidir. Har bir jamiyat o’ziga munosib bo’lgan inson shaxsini yuzaga keltirganidek inson ham shu jamiyatning paydo bo’lishi va rivojlanishiga befarq qaramaydi. Shaxs ayni paytda atrof muhitga ta’sir ko’rsatish, uni o’zgartirish qobiliyatiga ham ega. Uning jamiyatga ta’siri maqsadsiz, rejasiz, ko’r-ko’rona faoliyat orqali amalga oshmaydi. Inson jamiyat qonunlarini, o’z hayoti sharoitlarini bilib olgan, ma’lum maqsadga qaratilgan faol amaliy ko’rsatkichlar yo’li bilan ijtimoiy muhitni, jamiyatni o’zgartira oladi. Inson faqat sharoit va tarixning mahsuligina bo’lmay, balki ularni yaratuvchi hamdir.

Tarixiy jarayonda xalq ommasining qanchalik faol ishtirok etishi, g’ayrat va tashabbus ko’rsatishi moddiy va ma’naviy boyliklar ijodkori bo’lgan mehnatkash insonning shijoatiga, onglilik darajasiga, o’ziga topshirilgan ishlarga qanchalik ma’suliyat bilan yondasha bilishi, ijodiy tashabbuskorligiga ko’p jihatdan bog’liqdir. Bu fikr ijtimoiy taraqqiyotimizning hozirgi tarixiy bosqichiga ham bevosita taalluqlidir. Mustaqillikni muvaffaqqiyatli ravishda amalga oshirish har bir insondan o’z burchini ko’r-ko’rona bajarishni emas, balki ongli, ilmiy asosda yondashishni talab qiladi. Shuning uchun ham hozirgi davrda har bir kishi, har bir shaxsni g’oyaviy-siyosiy jihatdan chiniqtirish, har tomonlama yetuk va barkamol bo’lishiga erishish, siyosiy, madaniyatli qilish mamlakatimizni ravnaq toptirish, demokratiyani rivojlantirishning asosiy shartlaridan bo’lib qoldi. Jamiyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida inson rolining kuchayib borayotganligi muammosining bir necha jihatlari bor. Bir tomondan, u ijtimoiy ishlab chiqarish xodimini kamol toptiradi, uni rag’batlantiradigan omillarni belgilab beradi. Ikkinchi tomondan, odamlarning mehnat g’ayrati malakasini oshirishga qayta ta’sir qiladi, uning taraqqiyotini jadallashtiradi. Inson shaxsining boyligi, faolligi, eng avvalo, mehnat faoliyati sohasida ruyobga chiqadi. Mehnat sohasidagi faollik shaxs faolligining boshqa hamma shakllariga qaraganda belgilovchidir. Bu tasodifiy emas, albatta. Chunki ayni shu sohada insonning olgan bilimi, orttirgan tajriba va malakasi va boshqalar amalda ko’llaniladi, namoyon bo’ladi. Jamiyat taraqqiyoti haqidagi har qanday g’oyalar, avvalo, insonning ijtimoiy tafakkurida shakllanadi, keyin e’tiqodga aylanib, faoliyatiga yo’nalish beradi. Insonning har qanday amaliy faoliyati, mehnati — ma’rifiy, tarbiyaviy, mafkuraviy tadbirlar asosida amalga oshadi. Mehnatda insonning qobiliyati va iste’dodi, aql idroki va tafakkuri namoyon bo’ladi. Inson aqli, qo’li bilan nimaiki qilmasin, uning zaminida fikr, tushuncha, bilim, iste’dod, qobiliyat sifatida shakllangan ma’naviyat yotadi. Mehnat jamoasida insonning ma’naviy-axloqiy fazilatlari, aqliy va jismoniy faoliyati shakllanadi, yuzaga chiqadi. Moddiy hayot, ishlab chiqarish

usuli insonning ma’naviy, ijtimoiy-siyosiy jarayonlardagi ishtirokiga sabab bo’lganidek shaxsning mehnat sohasidagi faolligi ham o’z navbatida uning ijtimoiy siyosiy, madaniyma’naviy, axloqiy rivojlanishiga o’z ta’sirini ko’rsatadi . Kishilar ijtimoiy-siyosiy faolligini rivojlantirish hozirgi davrning tub muammolaridan biridir. Hayot o’rtaga qo’yayotgan ulkan vazifalarni yuqoridan turib amalga oshirib bo’lmaydi. Buning uchun mehnatkash insonning bevosita ishtiroki, uning moddiy va ma’naviy boyliklarni yaratishga qaratilgan ijodiy mehnati, ijtimoiy-siyosiy faolligi zarurdir. Hozirgi dolzarb vazifalarni amalga oshirishning zarur shartlaridan yana biri — inson ongini o’zgartirishdan iboratdir. Inson ongini, ijtimoiy ruhiyatini qonun chiqarish yo’li bilan ham, buyruq berish asosida ham o’zgartirib, qayta qurib bo’lmaydi. Kishilar ongida o’tmishda ro’y bergan xato va kamchiliklar ta’siri ostida shakllangan eski qarashlar, tasavvurlar, tushunchalarni bartaraf etish tarbiyaviy ishlarni muntazam ravishda olib borishni, barcha salbiy hodisalarni tag- tomiri bilan tugatishni, ijtimoiy adolatni so’zda emas, amalda qaror toptirishni taqozo etadi. Avvalo, kishilarning moddiy hayot sharoitlarini yaxshilamasdan turib ularning ongini o’zgartirib bo’lmaydi. Inson ruhiyati qayta qurilmasa, yangichasiga fikrlash va ishlash istagi hamda mahorat hosil qilinmasa iqtisodiyotda, boshqaruvda, tarbiyada, ijtimoiy sohada biron-bir narsani o’zgartirish qiyindir. Hozirgi davrning inson shaxsiga bergan ajoyib ne’matlaridan biri demokratiya, ijtimoiy adolatning asta-sekin tiklanishidir. Demokratiya yaratib bergan imkoniyatlardan to’g’ri va oqilona foydalanish uchun oddiy istakdan tashqari yuksak siyosiy madaniyat, vazminlik ma’naviy poklik, sof vijdon, uzoqni ko’zlab ish qila bilish qobiliyati ham kerak. Ijtimoiy taraqqiyotimizning hozirgi bosqichida insonning bunyodkorlik faoliyati respublikamizda demokratiyani rivojlantirish va ijtimoiy adolatni qaror toptirishda kuchliroq namoyon bo’lmoqdada. Biz hozir shunchaki demokratik jamiyat emas, balki demokratik odil jamiyat qurmoqdamiz. O’zbek xalqi demokratik odil jamiyat haqida juda qadimiy an’analarga ega. O’z davlati tizimini

«Kuch — adolatdadir» shiori ostida — tuzgan Amir Temur tarixi bunga yorqin misoldir. Mehnatkashlar ommasining yaratuvchilik, bunyodkorlik faoliyati mustaqilligimizning siyosiy negizlarini mustahkamlashda, xususan, davlatni boshqarishda ham ko’zga yaqqol tashlanmoqda. Bizda xalqimizning mehnati va jasorati bilan tuzilgan huquqiy demokratik davlat xalqning o’zi tomonidan boshqarilmoqda. Shunday qilinmasa, siyosiy mustaqillikni ta’minlab bo’lmaydi. Keng mehnatkashlar ommasining faol ijtimoiy-siyosiy faoliyati, o’z- o’zini boshqarishning to’xtovsiz avj olib borishi respublika hayotining hamma sohalarida o’z ifodasini topmoqda. Buni, birinchi navbatda, jamiyat hayotining asosi bo’lgan moddiy boyliklar yaratish, mehnat unumdorligini oshirish, oziq- ovqat muammolarini hal etish, turli korxonalar, uyushmalar, birjalar, jamg’armalarning tashkil etilishi va boshqa sohalarda ko’rish mumkin. Mamlakatimiz taraqqiyotining hozirgi bosqichi mehnatkashlar ommasining xo’jasizlikka, to’rachilikka, huquq-tartibotni buzuvchilarga, ko’zbo’yamachilikka va uyushgan jinoyatchilikka, poraxo’rlikka, tanish- bilishchilik oshna-og’aynigarchilik asosida ish bitkazuvchilarga, xullas, ijtimoiy adolat tamoyillariga tubdan zid bo’lgan harakat va intilishlarning har qanday turlari va ko’rinishlariga qarshi kurashni avj oldirib yuborganligi bilan xarakterlanadi. Jamiyatning o’z-o’zini boshqarish darajasi kishilar ongining o’sishi, tafakkur madaniyatining yetukligi bilan uzviy bog’liqdir. Ma’lumki, odamlar demokratiya va oshkoralikdan oqilona foydalanishga ham g’oyaviy, ham ma’naviy jihatdan tayyor bo’lsalargina jamiyatimiz oldida turgan vazifalarni hal qilishga yordam beradilar. Buning uchun yuksak madaniyat va ma’naviyat, uzoqni ko’ra bilish va donolik, g’oyaviy, madaniy yetuklik va poklik yangicha fikrlash imkoniyatlaridan foydalana bilish zarur. Inson manfaati, uning baxt-saodati, ma’naviylik va insonparvarlik qoidalarini qaror toptirish yo’lida jamiyatni demokratik negizlarda yangilashni hayotning o’zi talab qilmoqda. Respublikamizning siyosiy va iqtisodiy mustaqilligini, ijtimoiy adolatni, ma’naviy

yangilanishni, barcha millat va elatlar uchun munosib turmush sharoitini amalga oshirish — bularning hammasi O’zbekistonning hozirgi davri va kelajagi uchun muhimdir. 4. Sharq va G’arb falsafasida inson muammosi Falsafa inson muammosiga olam, borliqning tarkibiy qismi sifatida qaraydi va shu nuqtai-nazardan «Inson nima? Uning mohiyati qanday? Inson olamda qanday o’rin tutadi?», «Inson omili deganda nima nazarda tutiladi? kabi savollarga javob beradi. Inson borliqning oliy ko’rinishi. Uning kelib chiqishi, hayoti, taraqqiyoti olam, borliqqa bog’liq. Inson va jamiyat olam taraqqiyoti, tabiat evolyutsiyasining mahsuli va ko’rinishi bo’lib hisoblanadi. Inson hamma zamonlarda ham o’zining kimligini, o’zligini bilishga intilgan. Inson muammosiga bag’ishlangan xilma-xil qarashlar, gipotezalar, nazariyalar yaratilgan. Inson muammosi ijtimoiy fikr tarixida 3 xil nuqtai nazardan o’rganilgan: mifologik, diniy va ilmiy-nazariy. Inson haqidagi dastlabki qarashlar qadimgi Sharq mamlakatlari, ayniqsa, Hindiston, Xitoy, Turon xalqlari tomonidan yaratilgan ertaklar, dostonlar, afsonalarda o’z ifodasini topgan. Hamma narsaga qodir inson obrazi Qadimgi Hind Vedalarida tasvirlangan. Ularda aytilishicha, eng qadimgi inson Purusha mingta boshli, mingta ko’zli, mingta oyoqli bo’lgan emish. Bu insonning aql- zakovati-oy, ko’zi-quyosh, horib-toliqishi-olov, nafasi esa – shamol emish. Hozirgi odamlar Purushadan tarqalgan ekanlar. Aytilishicha, uning qo’lidan – kshatri (harbiylar), vaysh (dehqonlar, hunarmandlar, savdogarlar), shudra (gadolar) kabi jamiyatning turli qatlamlariga mansub odamlar kelib chiqqan emish. Vedalarda yozilishicha, inson ikki mohiyat: tana bilan jonning qorishmasidan iborat. Tana inson jismining asosini tashkil etadi, bu asosni braxman yaratgan, jon esa ruh (atman) tomonidan yaralgan. Agar insonning yerdagi faoliyati turli nopokliklar

bilan bog’lanmasa, atman va braxmanlarning aralashish jarayoni sodir bo’ladi. Mabodo, inson faoliyati yerdagi nopokliklar bilan aloqador bo’lsa, uning joni jon ko’rinishida emas, balki hayvoniy tana sifatida qayta tug’iladi. Hind Vedalarida olam bir butun, tirik zotlarning hammasi butunning ajralmas zarralaridir, odam esa o’sha tirik zotlarning o’ziga xos shakli, ko’rinishidir, deyiladi. Qadimgi Xitoy afsonalarida dastlabki inson – odam ato Panga qiyofasida namoyon bo’ladi. Odamning boshqa tirik mavjudotlardan farq qiluvchi insoniy xislatlari haqidagi dastlabki mulohazalarni qadimiy Xitoy manbalarida ko’rish mumkin. Inson haqidagi dastlabki falsafiy qarashlar Xitoyda eramizdan avvalgi VII-VI asrlarda shakllangan. Qadimgi Xitoy faylasuflari fuqarolarning baxtli yoki baxtsiz bo’lish sabablarini osmondan emas, balki ular yashayotgan ijtimoiy muhitdan izlaganlar. Ularning ta’kidlashicha, jami yaxshilik va yomonliklar odamlardan tarqaladi. Xitoyda keng tarqalgan Konfutsiy (er.avv. 551-479 yy.) ta’limoti bo’yicha, odamlar o’z tabiatlariga ko’ra xammasi bir, faqat tarbiya tufayli ular bir-birlaridan farq qiladilar. Konfutsiyning inson to’g’risidagi fikrmulohazalari shogirdlari bilan bo’lgan suhbatlarni aks ettiruvchi «Suhbatlar va mulohazalar» asarida ifodalangan. Jamiyatda sodir bo’layotgan turli axloqsizliklardan tashvishga tushgan Konfutsiy fuqarolarni tarbiyalashga harakat qiladi, ularni insofga chaqiradi. U insoniylikning turli fazilatlarini o’zida mujassamlashtirgan inson faqat o’zi uchun emas, balki jamiyat uchun, boshqalar uchun yashamog’i darkor, deb hisoblaydi. Inson to’g’risidagi qarashlar eramizdan avvalgi VII-VI asrlarda O’rta va Yaqin Sharq mamlakatlarida, xususan Turonda keng tarqalgan diniy-falsafiy ta’limotlarda, chunonchi zardushtiylik ta’limotida aks etgan. Bu ta’limotning markaziy muammosi – odam bilan olam va ular o’rtasidagi o’zaro aloqadorlik. Ushbu ta’limotga muvofiq butun olam, shu jumladan odam borlig’i ham to’rt unsurdan: tuproq, suv. havo, olovdan iborat. Zardushtiylik ta’limotiga ko’ra, olam qarama-qarshi kuchlar, xususan, yaxshilik va yomonlik, nur va zulmat orasidagi kurashga asoslangan. Bu kurashni hech qachon murosaga keltirib bo’lmaydi, bu kurash butun koinotni qamrab olgan. Yaxshilik, yorug’lik Axura Mazda,

yomonlik, zulmat esa Axriman xudolari timsolida namoyon bo’ladi. Butun olamni, undagi barcha narsalarni, shu jumladan odamni ham eng oliy Xudo, ezgulik xudosi Axura Mazda yaratgan emish. U yaratgan, yer yuzida paydo bo’lgan birinchi Odam Ato Iyim, deb nomlangan ekan. Axura Mazdaning ko’rsatmasiga muvofiq, Iyim yer yuziga turli jonli mavjudotlar, xususan, odamlar, hayvonlar, qushlar urug’ini sochibdi, ularni parvarish qilibdi. Shu asnoda, Iyim yer yuzida 900 yil yashabdi. Odam bolasining soni ko’payib, yer yuzi unga torlik qila boshlabdi. Ana shunda Iyim xudoga murojaat qilib, yerni kengaytirishni so’rabdi va bunga erishibdi ham. Bir kuni Axura Mazda yer yuzini muzlik bosib kelayotgani haqida Iyimni ogohlantiribdi. Iyim yer yuzida mavjud tirik mavjudotlarni saqlab qolish uchun maxsus uy qurib, barcha tirik mavjudotlarning eng yaxshi zotlari, eng zo’r navlaridan bir juftdan saqlab qolibdi. Zardushtiylik ta’limotida inson faoliyatini boshqarib turadigan eng katta kuch-axloq normalari ekanligi haqidagi g’oya ilgari surilgan. Shuning uchun Zardusht Oliy ibtido – Axura Mazdadan insonning kundalik amaliy faoliyatini boshqaruvchi qonun-qoidalarni aniqlab berishni so’ragan. Ana shunda Axura Mazda butun olam borlig’i ikki boshlang’ich asos – ezgulik va yovuzlik atrofida mujassam ekanligini xabar qiladi. Bunda ezgulik musaffo, beg’ubor osmonga, yovuzlik esa jahannamga qiyos qilinadi. Odamlar Axura Mazda tomonidan yuborilgan axloqiy normalar, tartiblarga amal qilsalar, yaxshilikning yomonlik ustidan g’alabasi ta’minlanadi. Yaxshilik bilan yomonlik orasidagi kurashda hal qiluvchi rolni – inson, uning iymon-e’tiqodi o’ynaydi, deyiladi zardushtiylik ta’limotida. Zardushtiylikda ta’kidlanadiki, inson iymon-e’tiqodining uchta yirik tayanchi mavjud: fikrlar sofligi, so’zdagi sobitlik hamda faoliyatining insonparvarligi. Bu – ezgu so’z, ezgu fikr, ezgu amal. Inson, uning olamga munosabati qadimgi Yunon falsafasida markaziy o’rin tutadi.

Yunon olimi Suqrot (er.avv. 469-399 yy.)ning falsafiy mulohazalari markazida inson va uning ongini o’rganish turadi. Suqrotning inson to’g’risidagi qarashlarida axloqiy ratsionalizm markaziy o’rin egallaydi. U axloqsizlik haqiqatni bilmaslikdir, insondagi yomonliklar – bilimsizlikning natijasidir, deb hisoblaydi. Platonning fikricha, inson asosan ikki bo’lakning uyushmasidan iborat. Birinchi bo’lak - o’lmas jon, ikkinchi bo’lak – tana. Insonning joni ham ikki qismdan iborat: oliy – yuqori qism va pastki – quyi qism. Oliy qismda aql-zakovat to’plangan, uning yordamida inson abadiy g’oyalar sirini bilib oladi va farovonlik, ezgulik tomon intiladi. Pastki qism - his-hayajonga asoslangan. Platon odamlarni uch katta toifaga bo’lgan. Birinchi toifadagilar – aqlli kishilar, ikkinchi toifadagilar - his-hayajonga beriluvchilar, uchinchi toifa – dohiylarga, yo’lboshchilarga sajda qiluvchilar. Aristotel inson jismi va ijtimoiy qiyofasi orasidan aloqadorlikni tushuntirib berishda o’z o’tmishdoshlaridan ancha ilgarilab ketadi. U olamdagi jami tirik mavjudotlar hayotining asosini jon tashkil qiladi, deb hisoblaydi. Bu jon uch turkumga bo’linadi: eng past turkumdagi jon - o’simliklar, ikkinchi turkumdagisi hayvonlarda, eng oliy turkumdagi jon – odamzodda bo’ladi. Aristotel inson deb ataluvchi tirik mavjudotni butun va bo’linmas, deb talqin etadi. Ayni vaqtda «inson o’z tabiatiga ko’ra siyosiy mavjudotdir», deb ta’riflaydi. Olim odamlarni faqat moddiy farovonlik emas, balki ijtimoiy adolat printsiplariga rioya qilish ezgulik tomon boshlaydi, deb hisoblaydi. Ezgulik deganda, aql-zakovat bilan ish ko’rishni, mehribonlik, mardlik, ochiq ko’ngillikni, to’g’rilik, xayrihoxlikni tushunadi. Aristotel insonning har tomonlama kamoloti haqida fikr yuritadi va yuksak axloqiy poklik, tashki va ichki go’zallik, ijtimoiy-siyosiy yetuklik kabi fazilatlarni oliy kamolotga yetkazadigan fazilatlar, deb hisoblaydi. O’rta asr G’arbiy Yevropa falsafasida inson haqidagi diniy qarashlar ilgari suriladi. Chunonchi, xristian falsafasida xudo inson qiyofasida gavdalanadi. Xristian falsafasining yirik namoyondasi Foma Akvinskiy fikricha, insonda

mavjud fazilatlarning eng oliysi – aqldir. Inson aql yordamida yaxshi va yomon, ezgulik va johillikning farqiga boradi. Ezgulik to’rt ko’rinishda, chunonchi: donishmandlikda, jasurlikda, mu’tadillikda va adolatparvarlikda namoyon bo’ladi. Akvinskiy bu fazilatlarga yana xristianlikka xos uch fazilatni: ishonch, umid va muhabbatni ham qo’shadi. Islom falsafasida Olloh Odam suratini (Odam Atoni) loydan yasaganligi, keyin unga jon ato etganligi, Momo Havoni Odam Atoning «chap biqinidan» yaratilganligi va butun kishilik jamiyati Odam Ato va Momo Havodan tarqalganligi haqidagi g’oya ilgari surilgan. Qur’oni Karimning al-Isro surasida. «Biz odam bolalarini aziz – mukarram qildik ... va ularni o’zimiz yaratgan juda ko’p jonzotlardan afzal, ustun qilib qo’ydik» deyilgan. Islom dini ta’siri ostida musulmon falsafasi, uning mutakallimlik va mutazilliylik ta’limotlari shakllandi. Mutakallimlar olam va odamni tushunish asoslarini Qur’oni Karim aqidalaridan izladilar. Ular insonning taqdiri azaldan belgilangan, degan g’oyani ilgari suradilar. Mutazilliylar xudo insonga o’xshash, deb tushuntiradilar. Ayni vaqtda ular insonning aqlini, olamni o’zgartirish borasidagi faoliyatini yuqori baholaydilar. Musulmon falsafasidagi xurfikrlilikda inson muammosi o’zgacha talqin qilindi. Bu yo’nalishning yirik namoyondasi Mansur Xalloj ta’limotiga muvofiq, mustaqil, erkin fikr yuritish qobiliyatiga ega bo’lgan inson komillik, oriflik darajasiga ko’tarilishi mumkin. Inson muammosi O’rta asrlar O’rta Osiyo faylasuflari qarashlarida muhim o’rin tutadi. Abu Nasr Forobiy (870-950 yy.) odamning tanasi paydo bo’lishi bilan, unda «oziqlantiruvchi quvvat» vujudga keladi. O’sha quvvat yordamida inson tanasi oziqlanib turadi va shu jarayonda sezgi organlari paydo bo’ladi. Sezgi a’zolari tufayli insonda his, tasavvur, xotira birlashib, xayol hosil bo’ladi. Xayol quvvati yordamida inson bilim, hunar egallaydi, faoliyat ko’rsatadi, foyda, zararning farqiga boradi. Inson o’zining aql-zakovati bilan olamdagi boshqa tirik mavjudotlardan farqlanadi. Uning aql-zakovati borliq turli-tuman

ko’rinishlarining aksidir. O’rta asr sharoitida insonning insoniy fazilatlari, xislatlarini aniqlashda. Forobiy o’z zamondoshlaridan ancha ilgarilab ketadi. Forobiy «Baxt- saodatga erishuv haqida» nomli risolasida insonning xislatlari, fazilatlari haqida fikr yuritadi. Abu Ali ibn Sino inson tana va jondan tashkil topgan. Inson boshqa tirik mavjudotlardan o’zining fikr yuritish qobiliyati bilan tubdan farq qiladi, deb hisoblaydi. Abu Rayhon Beruniyning fikricha, inson olamdagi barcha mavjudotlardan o’zining yaratuvchanligi bilan tubdan farq qiladi; yaxshilik, rostgo’ylik, oliyjanoblik, mehr-shafqat, muhabbat kabi fazilatlar insonni ulug’laydi. Yolg’onchilik, yomonlik, ichiqoralik, qo’pollik, o’g’rilik, tuxmatchilik kabi illatlar insonni tubanlashtiradi. Abu Rayhon Beruniy inson o’z mehnati bilan ulug’dir. Mehnat yordamida inson o’z badanini turli illatlardan, xususan, dangasalikdan, yalqovlikdan, ishyoqmaslikdan qutqaradi, degan fikrni ilgari suradi. Yusuf Xos Hojib kishilarni axloqiy barkamolligi yoki axloqsizligiga qarab yaxshi va yomon odamlarga bo’ladi. U kamtar, oddiy, halol, haqgo’y kishilar jamiyatning bebaho boyligi; munofiq, yolg’onchi kishilar yurt uchun zararli illat ekanligini qayta-qayta takrorlaydi. XIX asrning ikkinchi yarmi XX asrning boshlarida Turkiston Chor Rossiyasi tomonidan bosib olingan, mustamlakachilik siyosati ayni avjiga chiqqan paytda o’lkada ma’rifatparvarlik harakati shakllandi. Bu harakat odamlarni ilm egallashga chaqirdi, o’tmish avlodlar merosini targ’ib qildi, ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy qoloqlikdan chiqish yo’llarini izladi. Inson muammosi ma’rifatparvarlar ijodida o’ziga xos talqin topdi. Ma’rifatparvar Ahmad Donish (1827-1897 yy.) inson olamni, o’zi yashayotgan ijtimoiy muhitni o’zgartirishga qodir. Buning uchun u nafaqat diniy, balki dunyoviy bilimlarni bilishi zarur, deb hisoblaydi. «Biz dunyoni gullab-yashnatish uchun, dengizlarni kezib o’rganish uchun, yer osti boyliklarini topish uchun, dunyoning ajoyib sirli tomonlarini talqin etish uchun,

uning hamma qit’alari va aholisini bilish uchun tug’ilganmiz», deb yozadi Donish o’zining «Navodir ul-vaqoe’» asarida 4 . Furqat jamiyatda ma’naviy qashshoq, nopok, galvars kishilarning ko’payishi – fojea, ofatdir. Fan nodon – oliy kishilar yo’lini yorituvchi, ularni to’g’ri yo’lga boshlovchi yo’lchi yulduz, chiroqdir. Ilm-fan qanchalik tez rivojlansa, jamiyat a’zolarining orzu-umidlari shunchalik tez ro’yobga chiqadi, ma’naviy qashshoq odamlar soni kamayadi. Ma’rifatli, bilimdon, odamlar qancha ko’p bo’lsa, jamiyat hayoti shuncha tez insonparvarlashadi, degan xulosaga keladi. XIX asr oxiri XX asr boshlarida jamiyatni insonparvarlashtirish g’oyasi O’rta Osiyoda keng tarqalgan jadidchilik harakatining bosh g’oyasi edi. Bu harakatning namoyondalaridan biri Abdulla Avloniy (1878-1943 yy.) o’z asarlarida O’rta Osiyo xalqlari jahon sivilizatsiyasi yutuqlaridan, ilm-ma’rifat, madaniyatdan bebahra qolganini, xalq o’ta qashshoqlashib, qullarcha hayot kechirayotganligini afsus va alam bilan tasvirlaydi. Avloniy asarlarining bosh mavzusi – inson. Uning fikricha, inson butun borliqning ko’rki va sharafidir. Inson butun mavjudot sohibidir, chunki uning aql-zakovati bor. Inson shu qudrati tufayli ilm egallaydi. Inson o’zining aql-zakovati tufayli boshiga tushadigan har qanday balo-qazodan saqlanadi. Insonparvar jamiyatning muhim vazifalaridan biri – fuqarolar, ayniqsa yoshlar aqliy kamoloti haqida qayg’urishdir. G’arbda xususan, uyg’onish davri falsafasida har tomonlama rivojlangan shaxs g’oyasi olg’a suriladi. Mashhur ingliz gumanisti Tomas Mor «Utopiya» asarida inson shaxsi tubanlashuvining sabablari haqida fikr yuritib, o’g’rilik, daydilik tubanlashuvning ko’rinishlaridir, bu kabi illatlarni tugatmoq uchun nopok yo’llar bilan topilgan boyliklarni yo’qotish darkor, degan xulosaga keladi. XVII-XVIII asr G’arbiy Yevropa falsafasida inson to’g’risidagi diniy qarashlar tanqid ostiga olindi; inson, uning mohiyati, kelib chiqishi haqida yangi ilg’or g’oyalar ilgari surildi. Mashhur ingliz faylasufi F.Bekon (1561-1626 yy.) o’zining «Yangi Organon» asarida insonning tabiat ustidan hukmron bo’lishida fan yutuqlariga tayanish zarurligini isbotlab berdi. Mashhur ingliz faylasufi – 4 Axmad Donish. Navodir ul-vaqo.–T.,1964.-60-61 betlar.

Tomas Gobbs (1588-1679 yy.) fikriga ko’ra, jamiyat – juda katta mexanizm, inson o’sha buyuk mexanizmning muruvvatidir. Inson degan mavjudot bir-biridan mutlaqo farq qiluvchi ikki muhim bo’lakdan iborat. Uning birinchi bo’lagini jismoniy, ikkinchi bo’lagini – ma’naviy qobiliyatlar tashkil etadi. Insondagi ma’naviy qobiliyatlar tabiat tomonidan in’om etilmaydi, balki ular o’zlashtiriladi. Gobbs insonning ma’naviy qobiliyatlarini mavjud ijtimoiy shart- sharoitlar bilan bog’lab tushuntirishga harakat qiladi. Ingliz faylasufi Djon Lokk (1632-1704 yy.) «Inson ahli to’g’risidagi tajriba» asarida inson qalbi xuddi oq qog’oz varag’idek toza bo’lib, faqat tajriba o’sha qog’oz sahifasini turli yozuvlar bilan to’ldiradi. Insonni yangi bilimlar bilan qurollantirmoq uchun tajribaga tayanmoq lozim. Har qanday bilim yoki g’oyaning manbai – tajribadir, degan fikrni ilgari suradi. U «Aqlni boshqarish haqida risola»sida inson faoliyat ko’rsatishda o’z aqlida mavjud bo’lgan bilimga tayanadi, deb ta’riflaydi. XVIII asr frantsuz olimi, ma’rifatparvar Jan Jak Russo (1712-1778 yy.)ning inson muammosiga doir falsafiy fikrlari uning «Odamlar orasida tengsizlikning kelib chiqishi va asoslari haqida mulohaza», «Ijtimoiy shartnoma», «Emil yoki tarbiya to’g’risida»gi asarlarida aks etgan. Inson muammosi nemis klassik falsafasida muhim o’rin tutadi. Nemis klassik falsafasining yirik vakillari Immanuil Kant, Fixte, Shelling, Gegel, Lyudvig Feyerbax insonshunoslik sohasidagi bilimlarning rivojlanishiga katta hissa qo’shdilar. Immanuil Kant (1724-1804 yy.) insonga ta’rif berganda uch muhim tomonga ahamiyat berish lozimligini ta’kidlaydi: 1. Tirik mavjudot sifatida insonda hayvoniy alomatlarning borligi. 2. Tirik va aqlli mavjudot sifatida unda insoniylik alomatlarining borligi. 3. Aqlli mavjudot va shuning bilan birga unda fikr-mulohazalarni singdirish imkoniyati mavjud bo’lgan shaxs alomatlari borligi 5 . Kant o’z diqqatini inson faoliyatini, uning qobiliyatlarini, malakalarini o’rganishga qaratdi. Inson kamoloti masalasi Vilgelm Gegel (1770-1831 yy.) falsafasining diqqat markazida bo’ldi. Uning fikricha, inson – dunyoviy ruhning 5 Anvar Choriev. Inson falsafasi. Inson to’g’risidagi falsafiy fikrlar taraqqiyoti.–T.,1998.-162bet.

begonalashuvidan o’zga narsa emas. Gegel insonning shakllanishi jarayonini ruhning chuqurlashishidan iborat, degan fikrni ilgari suradi. Inson muammosi Lyudvig Feyerbax (1704-1782 yy.) falsafiy qarashlarida alohida o’rin tutadi. Feyerbax uchun inson – eng avvalo moddiy ob’ekt. Insonni xudo yaratgan emas, inson xudoni yaratgan. Feyerbax inson fazilatlarining shakllanishida biologik omillarning tutgan o’rnini mutloqlashtirdi. Feyerbax jamiyatdagi barcha odamlar borlig’ining eng muhim elementi vazifasini muhabbat bajaradi, degan g’oyani ilgari surdi. XIX asrning 40-50 yillaridan boshlab klassik falsafaga qarama-qarshi noklassik falsafa shakllana boshladi. Bu falsafa ekzistentsializm, personalizm, neopozitivizm, pragmatizm, kosmizm falsafiy oqimlarida o’z ifodasini topdi. Ekzistentsializm falsafiy oqimi shular jumlasidandir. Daniyalik faylasuf Kerkegor (1813-1855 yy.) insonni tahlil qilish maqsadida «ekzistentsiya» tushunchasini kiritdi. Insonni, uning ichki dunyosini bilishga ilmiy metodni qo’llab bo’lmaydi. Yashash bu – «ichki dunyo». Yashash – ichki dunyo insonning betakrorligini ko’rsatadi. Yashash deganda Kerkegor mavjudlik tomon borishni tushunadi va uni uch bosqichdan iborat, deb biladi: Birinchi – estetik bosqich. Ikkinchi – axloqiy bosqich. Uchinchi – diniy ekzistentsiya. Birinchi bosqich zaminida yashash, huzur-halovatga qiziqish, inson extiyojini qondirish yotadi. Bunda yashash yo’lini tanlash eng oddiy shaklda bo’ladi, chunki ob’ekt inson his-tuyg’ularini qondirish asosida tanlanadi. Ikkinchi, axloqiy bosqichda inson o’zini-o’zi anglaydi, o’z ma’suliyatini his qiladi. Yashashning haqiqiy ma’nosini inson uchinchi – diniy bosqichda his qila oladi. Inson azob chekish evaziga yashayotganini biladi 6 . Kerkegor fikricha, ekzistentsiya deganda inson borlig’ining mavjudlik usuli, mohiyati emas, balki inson shaxsining bilib bo’lmaydigan, takrorlanmas 6 Qarang: Falsafa. Qomusiy lug’at. – T.:«Sharq», 2004.-214-bet.

holatlari nazarda tutiladi. Uning ekzistentsialistik qarashlari «Yoki-yoki», «Qo’rquv va titroq», «O’lim kasali» asarlarida bayon etilgan. Ekzistentsializm falsafasi XX asrning boshlarida Germaniyada vujudga keldi. Ekzistentsializm falsafasida inson muammosiga o’ziga xos yondashuv aks etgan. Agar klassik falsafada insonning mohiyati aql-zakovati asosida talqin qilingan bo’lsa, bu yo’nalishda inson erki haqida fikr yuritiladi. XIX-asrning noklassik falsafasiga inson muammosini olib kirishda mashhur nemis faylasufi Nitsshening (1844-1900 yy.) o’rni katta. U xoliq, ya’ni barkamol inson to’g’risidagi qarashlarni ilgari suradi. Nitsshe fikricha, inson bolasida xoliqlik va maxluqlik bir butun holda uyushadi. Nitsshe inson chinakam komillik darajasiga ko’tarilmog’i uchun avvalo mahluqlarga xos qiliqlardan xoli bo’lmog’i darkor, deb hisoblaydi. Ekzistentsializm falsafasining asosiy g’oyalaridan biri shuki, insonning xususiyati – u o’zini o’zi yasaydi, mavjud bo’la turib, o’z mohiyatini bunyod etadi. Mabodo individ inson darajasiga ko’tarilganida uning ongi va faoliyatida nuqsonlar mavjud ekan, bunga, avvalo, o’zi aybdor. Chunki insonning tabiati u yaralgunga qadar mavjud bo’lmaydi va individning o’zidan boshqa hech qanday kuch uni insonga aylantira olmaydi. Bunday g’oyani ilgari surish bilan ekzistentsial falsafa insonning shakllanishida uning o’zi mas’ul ekanligiga e’tibor qaratadi. Ekzistentsializm inson faoliyatining ratsional tomonlariga diqqat qaratadi. Xususan, inson hayotida turli konfliktlar sodir bo’lganda aql-zakovat hukmiga quloq solish, aql kuchi bilan har qanday vaziyatdan chiqish – inson amaliy faoliyatining muhim sharti ekanligini ta’kidlaydi. Oddiy insonning «xushyor hisob-kitoblari», eng og’ir damlarda o’zi bilan o’zi maslahatlashishi uni turli fojea va dahshatlardan saqlab qoladi. Demak, o’z ekzistentsiyasini topgan kishining qiyinchilikni matonat bilan yengishiga jasorati yetadi.

Hozirgi zamon fani ma’lumotlariga qaraganda, odam deb ataluvchi yagona biologik turga mansub tirik mavjudotning insonga aylanishi uzoq davom etgan evolyutsion jarayondir. Mutaxassislarning fikrlariga ko’ra, bu jarayon 3-3,5 mln yil davom etgan. Insonning faoliyati, turmush tarzi zamonlar o’tishi bilan o’zgarib borgan. Shu o’zgarishlarning turli-tumanligi insonlarning bir-biridan farq qilishi uchun asos vazifasini bajargan. Faoliyatning, turmush tarzining turli tumanligi insonlarning birini ikkinchisidan farq qiluvchi belgisi hisoblangan. Insonning olamdagi boshqa mavjudotlardan farq qiluvchi muhim xususiyatlari nimalardan iborat? Insonning hayoti, faoliyati, uning irsiy-genetik xususiyatlari tabiiy-ijtimoiy muhit ta’siriga bog’liqmi? kabi savollarga olimlar hamisha javob izlaganlar. Xo’sh, insonning olamdagi boshqa tirik mavjudotlardan farqini ko’rsatuvchi eng muhim xususiyatlar nimalardan iborat? Birinchidan, inson olamdagi boshqa tirik mavjudotlardan xotirasi, tafakkuri, tili borligi bilan ajralib turadi. Ayniqsa, til inson avlodlari va ajdodlari orasidagi aloqada vorislik vazifasini bajaradi. Ikkinchidan, insonning insoniyligini belgilovchi eng muhim xususiyat – madaniyat. Insonning o’z faoliyatini tartibga solishi, yo’naltirishi – madaniyat. Ma’lum bir jamiyatga birlashib yashashi – madaniyat. Uning faoliyatini ma’lum bir maqsadga yo’naltiruvchi omil – madaniyat. Uchinchidan, insonning hayvonan farq qiladigan eng muhim xususiyati - o’zining yashashi, turmushi uchun zarur bo’lgan moddiy va ma’naviy boyliklarni ishlab chiqarish malakasiga ega bo’lishi. Fan nuqtai nazaridan insonga nisbatan «inson eng aqlli mavjudot», «inson o’zini o’zi anglovchi mavjudot», «inson-ma’naviy mavjudot» degan fikrlar ishlatiladi. Odamning insonga aylanishi va jamiyatga birlashishi antroposotsiogenez jarayonining natijasidir. Antropogenez jarayonida mehnat asosiy rol o’ynaydi. Mehnat tufayli inson o’zi yashayotgan tabiiy muhitni o’zgartiradi, moddiy va ma’naviy boyliklar yaratadi, o’zini ham o’zgartiradi. Mehnat antropogenez (ya’ni odamning shakllanishi) va sotsiogenez (jamiyatda yashash, insonga aylanish) jarayonining markaziy inson omilidir.

Antroposotsiogenezning ikkinchi muhim omili - til. Antroposotsiogenezning muhim omili insonning ishlab chiqarish faoliyatidir. Ijtimoiy-axloqiy me’yorlar va normalarning vujudga kelishi ham antroposotsiogenezning muhim tomoni hisoblanadi. Odamning dastlabki ajdodi «paleantrop» ovchilik, termachilik faoliyatidan asta-sekin ishlab chiqarish faoliyatiga o’ta boshladi. Bu odam o’zida insonga xos ijtimoiy fazilatlarni mujassamlashtirayotganidan dalolat beradi. Inson antroposotsiogenez jarayonining mahsuli ekanligini hozirgi zamon fani ham tasdiqlamoqda. Shuning uchun insondagi tabiiylik bilan ijtimoiylik orasidagi aloqadorlikni bilish muhim ahamiyatga ega. Inson uchta buyuk qudrat: tana, ruhiyat, ma’naviyatning yig’indisidir. Insonning biologik holati deganda uning jismida sodir bo’ladigan morfofiziologik, genetik, elektroximik o’zgarishlar, yoshi, irqi, jinsini ifodalovchi alomatlar tushuniladi. Insonning ruhiy (psixologik) holati deganda uning his-tuyg’ulari, kayfiyati, irodasi, temperamenti nazarda tutiladi. Insonning ma’naviyati - uning fazilatlari xislatlari, qobiliyatlari, malakalar yig’indisi. Aynan ma’naviyat insonning ijtimoiy qiyofasini vujudga keltiradi. Odamning ijtimoiylik xislati shaxsdir. Shaxs tushunchasida insonning jamiyatda tutgan o’rni va bajaradigan vazifalari aks etadi. Shaxs, avvalo, yaxlit jamiyatning alohida bo’lagi, unda mavjud ijtimoiy munosabatlar jamuljam bo’ladi. Jamiyat taraqqiyoti jarayonida inson o’z ichki dunyosi va manfaatlariga ko’ra boshqalardan farqlanadi va asta-sekin jamoa a’zosidan shaxs darajasiga ko’tarilib boradi. Inson individ sifatida dunyoga keladi, shaxs bo’lib shakllanadi. Insonning shaxs bo’lib shakllanishida jamiyat, ijtimoiy muhit muhim o’rin tutadi. Shaxs tushunchasida mazkur insonning barcha ijtimoiy vazifalari, barcha munosabatlari ifodalanadi. Inson amaliy faoliyat jarayonida shaxs sifatida shakllanib boradi. Shaxs ijtimoiy ahamiyatli xislat va fazilatlarni o’zida

mujassamlashtirgan inson. Shaxsning xislatlari uning jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy hayotidagi ishtirokida namoyon bo’ladi. Shaxsning xislatlari deganda: a) jismoniy; b) ma’naviy; v) ijtimoiy xislatlar nazarda tutiladi. Shaxsning jismoniy xislat-fazilatlari deganda uning jismi, gavda tuzilishi, kiyinishi, uy-oilasi, u tomonidan yaratilgan jami narsalar o’zini muhofaza qila olishi, o’zi va boshqalar haqida qayg’urishi nazarda tutiladi. Shaxsga xos ijtimoiy xislatlar boshqa kishilar bilan bo’ladigan o’zaro aloqa va munosabatlarda shakllanadi. Shaxsning turli ijtimoiy birliklar- guruhlardagi rollari turlicha bo’ladi. Masalan «ona», «farzand», «qo’shni», «do’st», «xaridor». Shaxsning ma’naviyati, uning ichki olami, ruhiyati, «men»ligi ifodasi sifatida namoyon bo’ladi. Shaxs mohiyatini ifodalovchi bu tomonlar yaxlitlikda namoyon bo’ladi va insonning «men» ini ifodalaydi. Shaxsning shakllanishi jamiyatda to’plangan tajribalarni, qadriyatlarni o’zlashtirish jarayonidir. Shaxsning shakllanishiga ta’sir ko’rsatadigan omillarni ikki guruhga bo’lish mumkin: a) insonning o’ziga xos biologik xususiyatlari b) ijtimoiy muhit Ijtimoiy muhit deganda inson hayoti kechadigan jamiyatdagi iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, informatsion ma’naviy shart-sharoitlar nazarda tutiladi. Ijtimoiy muhit - bu jamiyat, oila, mehnat va o’quv jamoalari, qo’ni-qo’shni, do’st- birodarlar nazarda tutiladi. Ijtimoiy muhitning muhim tomonini jamiyatdagi mavjud siyosiy tizim tashkil etadi. Jamiyat siyosiy tizimi shaxs qobiliyatlarini ro’yobga chiqarishga imkoniyat yaratishi mumkin. Shunday qilib, odam – tabiatdagi oliy biologik tur. Bu tur uzoq taraqqiyot jarayonida insonga aylanadi. Demak, jamiyatda muayyan o’rin tutgan, ijtimoiy munosabatlarga kirisha oladigan, o’zligini va jamiyatni, o’zining jamiyatdagi o’rnini anglagan inson-shaxs hisoblanadi. Jamiyat taraqqiyoti shaxs faoliyati bilan bevosita bog’liqdir.

Adabiyotlar: 1.Abdulla Sher. Estetika.Darslik. -Toshkent: O’zbekiston, 2016. 2.Abdulla Sher. Axloqshunoslik .Darslik. - Toshkent: O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2010 3.Основы философии. Учебник. Издание 2-е. /Под редю M.A.Ахмедовой, В.С.Хана. – Т.: Mehnat. 2004. 4. Пулатова Д. Иззетова Е. Философия. - Т.: Шарқшунослик, 2012. 340б. 5.Саифназаров И. и др. Философия . - T.: 2002. 6.Tulenov J., Tulenova G., Tulenov K. Falsafa. Darslik. – T.:Fan texnologiyalar, 2016. 7.Falsafa / М . Axmedovaning taxriri ostida. - Toshkent: O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2006. - 496 b. 8. Falsafa. /Q.Nazarovning taxriri ostida. - Т .,2000. 9. Falsafa. (O’quv qo’llanma) /E.Yusupovning taxriri ostida остида . - T.: Sharq, 1999.-496 b. 10.Husanov B., G’ulomov B. Myomala madaniyati. Darslik. – Т .: Iqtisodmoliya, 2010. 11.Sharipov M., Fayzixujaeva D. Mantiq.. - T.: Universitet, 2007. 12.Shermuxamedova N.A. Falsafa .-T.:Noshir, 2012.

O'xshashlar

Falsafiy antropologiya (inson haqidagi (ta'limot)

Italiya falsafasi pifagorchilar falsafiy ta’limoti. Eley falsafiy maktabi

Jamiyat va inson falsafasi

Seren Kyerkegorning inson falsafasi

Stiven Pinkerning inson falsafasi