Pozitivizmning vujudga kelishi va yо`nalishlari - Falsafa - Referatlar

Pozitivizmning vujudga kelishi va yо`nalishlari

Yuklangan vaqt:

13.04.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

169 KB

Ko'chirib olish

Pozitivizmning vujudga kelishi va yо`nalishlari Reja: 1. Pozitivizmning shakllanishi va asosiy xususiyatlari. 2. Pozitivizmning rivojlanish bosqichlari. 3. Pozitivizmning keyingi taraqqiyoti. 4. Pozitivizmning falsafa tarixidagi ahamiyati.

Tayanch iboralar: Pozitivizm, pozitivlik, bilishning uch davri, fanlarning pozitivistik tasnifi. Pozitivizm - G`arb falsafasida juda keng tarqalgan yо`nalish. XIX asrning 30- yillarida fransuz faylasufi Ogyust Kont tomonidan asos solingan. Demak, pozitivizm dastlab Fransiyada, sо`ngra Angliyada va G`arbiy Yevropaning boshqa mamlakatlarida rivojlandi. Kontning birlamchi talqinida falsafa har qanday birinchi sababni qidirishdan, substansional va hissiyotdan tashqari mohiyatni qidirishdan voz kechishi shart. Ana shu izlanishlarni pozitivistlar keraksiz “metafizika” sifatida xususiyatladilar va unga qarshi “ijobiy” bilimlar tizimini yaratishga intiladilar. Ular har qanday falsafiy spekulyatsiyaga qarama-qarshi, munozarasiz va aniq dalillarga asoslanadigan bilimlarni targ`ib qildilar. Ana shunday bilimni tizimga keltirishni O. Kont о`z falsafasining asosiy vazifasi deb bildi. Pozitivizm tarixi 3 davrga bо`linadi: birinchi davr – bu O. Kont, E. Littre, E. Renan, Roberti (Fransiyada), D.S. Mill, G. Spenser, Dj. Lyuts (Angliyada), Y. Oxorovich (Polshada), G. Virubov, V. Lesevich, N. Mixaylovskiy (Rossiyada), K. Kattaneo, D. Ferrari, R. Ardigo (Italiyada) kabilarning ijod etgan davri; ikkinchi davri – mexanizm va empiriokrititsizm davri deb ataladi; uchinchisi neopozitivizm davriga bо`linadi. Davrlarga bо`lish asosan falsafaning asosiy masalasini qanday talqin qilinishiga qarab bо`lingan. Bu asosiy masalani umuman inkor qiluvchilar, uning hal qilib bо`lmasligini tan oluvchilar va bu masalaning bо`linishni inkor qiluvchilar pozitivizmga xosdir. Pozitivizm dasturi о`zining yarim asrlik evolyusiyasida quyidagicha izohlanishi mumkin: birinchidan, bilish dunyoqarash va qadriyat sifatida har qanday falsafiy talqindan ozod bо`lishi kerak; ikkinchidan, hamma “an’anaviy”, ilgarigi falsafa, ya’ni “metafizika”, dogmatik ta’limotlar bevosita aniq, maxsus fanlar bilan almashtirilishi shart; (fanning о`zi – “falsafa”) yoki bilimlar tizimiga umumiy sharh berish, fanlar о`rtasidagi о`zaro munosabatlarni va ular tillarini о`rganish bilan qanoat hosil qilishi lozim; uchinchidan, falsafada “metafizika”ni yengish uchun о`rtacha yо`l tutish kerak, ya’ni materializm bilan

idealizm о`zaro kurashidan, qarama-qarshiligidan yuqoriroqda turuvchi “uchinchi” yо`lni, “neytral” betaraflik yо`lini topish kerak. “Pozitivizm” tushunchasini O. Kont quyidagi ma’noda ifodalagan: birinchidan, yolg`onchilikka qarshi haqqoniylik; ikkinchidan, keraksizlikka qarshi foydali; uchinchidan, shubhalilikka qarshi ishonchlilik; tо`rtinchidan, noaniqlikka, mavhumlikka qarshi aniqlik; beshinchidan, salbiylikka qarshi ijobiylik va nihoyat oltinchidan, buzg`unchilikka qarshi tuzuvchanlik ma’nolarida ishlatiladi. Inson bilimi, tafakkuri oldinga qarab harakat qiladi. Shuning uchun u о`z tarixiga ega. Insoniyat tafakkuri taraqqiyotining shu tarzda о`rganish quyidagi qonuniyatni ochishga olib keladi, ya’ni u uch bosqichli qonuniyat deb ataladi. Birinchisi teologik yoki yolg`on (fiktiv); ikkinchisi metafizik yoki mavhumlashgan; uchinchisi pozitiv yoki ilmiydir. Inson bilishi jarayonida ana shu yо`llardan albatta о`tadi. Demak, bu uslublardan uch turdagi falsafiy dunyoqarash yoki umumiy qarashlar tizimi vujudga keladi. Birinchisi inson tafakkurining boshlang`ich harakatga keluvchi nuqtasi; ikkinchisi о`tuvchanlik rolini о`ynaydi; uchinchisi aniq, yakuniy holatidir. Pozitivizm yо`nalishining asoschilaridan biri O. Kontdir (1798-1857). O. Kont Monpel shahrida tug`ildi, Parijdagi oliy politexnika maktabida о`qidi. U matematika, astronomiya va fizika fanlari bilan chuqur shug`ullandi. 1818-1824 yillarda Sen-Simonning shaxsiy kotibi bо`lib ishladi. Kont ta’limoti fransuz ma’rifatparvarligi an’analari tarqalayotgan davrda shakllandi. O. Kontning asosiy asari “Pozitiv falsafa kursi” deb nomlanadi (1830-1846 yillarda nashr qilingan). Yana boshqa mashhur asari “Pozitivizmning umumiy obrazi” (1912 yilda nashr qilindi). 1848 yil inqilobidan keyin “Pozitiv siyosat tizimi” 4 jildlik asarini chop ettirdi. Bu asarda u о`zining ijtimoiy-siyosiy qarashlarini bayon qildi. Kont “Pozitiv falsafasi” ning asosiy g`oyasi - fan hodisalarning tashqi qiyofasini tasvirlab kо`rsatish bilan chegaralanishi kerak, degan talabdan iborat. Ogyust Kont ana shu g`oyaga asoslanib, “metafizika”, ya’ni hodisalarning mohiyati haqidagi ta’limot bartaraf qilinmog`i lozim, deb da’vo qilgan edi. Kont keng tabiiy-ilmiy materialni sintezlashtirishga urindi, lekin bu

urinish Kontning falsafiy pozitsiyasi tufayli fanni soxtalashtirishga olib keldi. Kont tabiatni bilish tarixini uch davrga bо`ldi. Bu pallalardan har biri dunyoqarashning muayyan tipiga: teologik, metafizik va pozitiv tiplarga muvofiq kelardi. Birinchi teologik davr inson aqli hodisalarni g`ayritabiiy kuchlarning, xudoning ta’siri bilan izohlashga uringan. Kontning fikricha, metafizik dunyoqarash teologik dunyoqarashning о`zgargan shaklidir. Metafizik dunyoqarashga kо`ra, barcha hodisalarning asosini abstrakt metafizik mohiyatlar tashkil etadi. Teologik va metafizik dunyoqarash о`rniga, Kontning fikricha, “pozitiv metod” keladi va bu metod “mutlaq bilim” dan (avvalo materializmdan va ob’yektiv idealizmdan) voz kechishni talab etadi. Kont о`zining uch bosqichli sxemasidan fanlarni turkumlash hamda fuqarolik tarixini sistemalashtirish uchun foydalandi. Kont jamiyatni izohlashda ilmga xilof nuqtai nazardan qarardi. Fanga “sotsiologiya” terminini ilk bor Kont kiritgandir. Uni sotsiologik ta’limotining asosiy g`oyasi – jamiyat tartiblarini inqilobiy yо`l bilan о`zgartirish befoyda deb da’vo qilishdan iborat. Kontning fikricha, kapitalizm hukmron bо`lgan jamiyat insoniyat tarixining evolyusiyasini tugallaydi. Kont yakka xudoga e’tiqod qilish о`rniga abstrakt oliy zotga sig`inishni ilgari suruvchi «yangi» dinni targ`ib qilishni ijtimoiy uyg`unlikni barqaror etish vasitasi deb hisoblaydi. Kont о`zining yangi fanlar tasnifini taklif qildi. Bu tasnif F. Bekon bergan fanlar tasnifidan butunlay farq qiladi. Bekon о`z tasnifini tafakkur, xotira, tasavvur tamoyillariga asoslanib bergan. Kontning tasnifi qо`yidagi uch tamoyilga asoslanadi: soddadan murakkabga qarab harakat qilish; mavhumlikdan aniqlikka qarab harakat qilish; qadimgi davr fanlaridan hozirgi zamon faniga qarab harakat. Kontning fikricha, bu tasnifda fanlarning mukammalligiga va aniqligiga urg`u berilgan. Kontning tasnifida kamchilik mavjud. Ijtimoiy fanlarga deyarli о`rin ajratilmagan, ayniqsa, tarix butunlay tushib qolgan. Sotsiologiya va axloq fanlari esa oxirgi о`ringa tushib qolgan. Shuningdek, bu tasnifda mantiq va psixologiya fanlari ham butunlay о`rin olmagan. Kontning tasnif qilish usuli ijtimoiy fanlarning о`ziga xos xususiyatlarini inobatga olmagan holda, ularga nisbatan mexanik tarzda

yondashadi. Kontning tasnifini keyinchalik neokantchilar va «hayot falsafasi» vakillari tanqid qildilar. Kontning falsafaga munosabati qanday edi? Bu savolga Kont javob bermaydi. Biroq, falsafaning vazifasi haqida pozitiv falsafa aniq fanlaring xulosasini mexanistik tarzda umumlashtirmasdan, о`zi yaxlit ichki tuzilmasiga ega bо`lgan fan bо`lishi kerak, deydi. Shu bilan birga, Kont falsafaning dunyoqarash xususiyatini olib tashlaydi. Uning mifologiya va dinga bog`liq tomonini ham inobatga olmaydi. Falsafaning predmeti, Kont fikricha, fanlarning eng umumiy xulosalari va usullarini birlashtirish, shu asosda о`z uslubini yaratishdir. Falsafa fani, uning fikricha, aslida metodologiyadir. Kont induksiya, deduksiya va gipoteza uslublarini yuqori baholaydi. Undan tashqari kuzatish, tajriba, solishtirish orqali tahlil qilish usullarini ham yuqori baholab, ularni ayrim fanlarda о`ziga xos о`rni borligini ta’kidlaydi. Bu usullarni barcha fanlarga bir hilda ishlatib bо`lmasligini tasdiqlaydi. Masalan, fizika, ximiya fanlari – kо`proq tajribaga asoslanadi; biologiya – kuzatishga, solishtirishga asoslanadi, tarix esa solishtirish orqali tahlil qilishga asoslanadi. Kont sotsiologiya fanining asoschilaridan biri hisoblanadi. Bu jamiyat tо`g`risidagi fan bо`lib, ijtimoiy xodisalarni solishtirish va tahlil qilish uslublariga asoslanadi. Kont ijtimoiy hayotda oila, tabiiy muhit, urushlar, madaniyat, san’at, iqtisodiy ishlab chiqarish rivoji va boshqa jarayonlarni tahlil qiladi. Shu bilan bir qatorda, sotsiologiya fanini miyaning fiziologik jarayonlarini о`rganuvchi frenologiya faniga bog`lab qо`yadi. Keyinchalik fan rivoji frenologiyani sun’iy va asossiz ekanligini isbotlaydi. Bu fan asta-sekin yо`qolib ketdi. Pozitivizm falsafasining rivojida ingliz olimlari Djon Styuart Mill hamda Gerbert Spenserlar katta rol о`ynadilar. Djon Styuart Mill (1806-1873) dastlabki pozitivizmning yana bir yirik vakili hisoblanadi. Djon Mill о`z zamonasida juda keng ma’lumotga ega bо`lgan, turli masalalar bо`yicha о`z mustaqil qarashlariga ega bо`lgan faylasufdir. Millning otasi Djeyms Mill (1173-1836) ham faylasuf bо`lgan. Dj. Mill dastlabki ma’lumotini

gimnaziyaga bormasdan, о`z otasidan oladi. 3 yoshida esa lotin tilini egallaydi, 14 yoshida esa yunon va lotin tilidagi adabiyotlar bilan tо`liq tanishadi. 17 yoshda Ost-Indiya kompaniyasida ishlar edi. Dj. Mill tez orada departament direktori lavozimigacha kо`tariladi, 1857 yilgacha shu lavozimda ishlaydi. Djems Styuart Mill о`zining falsafiy qarashlarida empirizm tarafdori edi, intuitiv bilimni inkor qiladi. Kontning pozitiv g`oyasini qabul qiladi, lekin ijtimoiy- siyosiy qarashlarida unga qо`shilmaydi. Ma’lum bо`lgan asosiy asarlari “Mantiq tizimi” (1843) kо`p marotaba qayta nashrdan chiqarilgan, chunki bu asar XIX asrda an’anaviy mantiq bо`yicha eng yaxshi asar bо`lgan. Bu asarida Mill yangi bilim faqat empirik yо`l bilan olinishi mumkin, degan xulosaga keladi. Dj. Mill mantiqni psixologiyaning bir tarmoG`i sifatida talqin qiladi. Mantiq qonuniyatlariga psixologik asos beradi. Deduksiya uslubi, uning fikricha, hech qanday yangi bilim bera olmaydi. Bundan tashqari, har qanday xulosa xususiydan umumiylikka qarab boradi. Matematika, Dj. Mill fikricha, empirik tarzda kelib chiqqan. Uning hamma aksiomalari kuzatish va umumlashtirishga asoslanadi. Shunday qilib, yangi hamda umumiy bilimlar manbai induktiv malohazadir. Bekonning induktiv uslubiga tayanib, Dj. Mill induktiv uslubning tо`rt usulini ishlab chiqdi: 1) kelishuv uslubi; 2) farq qilish uslubi; 3) qoldiq uslubi; 4) yо`ldosh о`zgaruvchanlik uslubi. Induktiv mulohaza, Dj. Mill fikricha, insoniyat bilimining turliligiga ishonishdan iboratdir. Hodisalar о`rtasidagi sababiy bog`lanishlar biz tomondan uzoq kuzatishlar natijasida tasdiqlandi, kо`pgina tasodiflar ham sababiy bog`lanishlarini isbotlaydi, deydi Dj. Mill. Dj. Millning sababiy bog`lanishlar tо`g`risidagi qarashlari. mning g`oyalariga о`xshab ketadi. U hodisa sababini “о`zgacha bо`lgan hodisalar yig`indisi oqibatidir, shuning natijasida mazkur hodisa albatta sodir bо`ladi”, - deb tushuntiradi. Sabab tо`g`risida Dj. Mill shunday deydi: “Ma’lum dalillar asosida keyingi dalillar kelib chiqadi, bunga bizning ishonchimiz komildir. О`zgarmas oldingi fakt sabab bо`ladi, о`zgarmas keyingi fakt oqibat bо`ladi”.

Shunday qilib, Dj. Mill sabab, oqibat munosabatlari harakatlar ketma-ketligi tarzida hal qiladi, keltirib chiqaruvchi, shartlovchi, ishlab chiqaruvchi, yaratuvchi va hokazo munosabatlarni e’tiborga olmaydi. Materiyani “doimiy hissiyot imkoniyati” sifatidagi mashhur pozitiv ta’riflash Dj. Millning qalamiga mansubdir. Dj. Millning fanga bо`lgan munosabati CH. Pirs pragmatizmiga ta’sir qildi. U. Djeyms Dj. Millga yuksak baho beradi, о`zining «Pragmatizm» asarini uning xotirasiga bag`ishlaydi. Diniy qarashlarida Mill g`ayritabiiylikni fan doirasidan chiqib ketmagan shaklini tan oladi. Uning о`limidan sо`ng «Din haqida uch lavha» (1874) nomli asari nashrdan chiqadi. Bu asardan ma’lumki, u xudoni tan oladi, lekin uning imkoniyatini, kо`lamini, qudratini cheklaydi. Negaki, xudo yovuzlikni birdaniga yо`q qila olmaydi, deydi. Bu g`oya pirovard natijada U. Djeyms tomonidan yanada rivojlantiriladi. Shuningdek, Dj. Mill qarashlari G. Spenser ijodiyotiga ham katta ta’sir etmasdan qolmadi. Gerbert Spenser (1820-1903) 1820 yil 27 aprelda Angliyaning Darbi shahrida о`qituvchi oilasida tug`iladi. Yoshligidanoq u Londonning Birmingem temir yо`l qurilishida injener lavozimida ishlaydi. 1846 yilda Gerbert Spenser injenerlik faoliyatini tashlab, «Ekonomist» jurnali xodimi bо`lib ishlaydi, yozuvchilikdan topgan daromadiga yashaydi. Gerbert Spenserning evolyusion g`oyalari XIX asrning 30-yillarida shakllanadi. Spenserning yirik asari “Sotsial statika” 1850 yilda nashrdan chiqarildi. Bu asarda Spenser organik rivojlanishni ijtimoiy taraqqiyotga tadbiq qiladi. Taraqqiyotni “mukammal baxtga intilish ilohiy g`oyasi” sifatida talqin qiladi. Bunday talqindan keyinchalik voz kechib, taraqqiyotning mexanistik talqiniga о`tadi. О`zining “Rivojlanish gipotezasi” nomli maqolasida Spenser barcha tirik jonzotlarni tabiiy yо`l bilan kelib chiqishini qat’iy ta’kidlamasa ham, ularni ilohiy kuch tomonidan yaratilishi g`oyasini shubha ostiga oladi. Tabiatni ilohiy yaratilishi fikrini olim sifatida tan olmadi. Jamiyat taraqqiyotiga nisbatan Spenser mashhur biolog Beromning tabiatdagi barcha jonzotlarni bir turdan har xil turlar kelib chiqishi haqidagi g`oyasiga tayanadi. Tabiatdagi barcha narsalarning asosida qandaydir bir sirli kuch

yashiringanini tan oladi. Bu kuchni fan orqali bilib bо`lmasligini ta’kidlaydi. Shunday qilib, Spenser tabiat va jamiyatni tushunishda ruhiy jarayonlarni va ruhiy kuchni tan olmadi. Ruhiyat о`rniga maxsus fanlarga xos bо`lgan biologik va mexanistik kuchni kiritdi. Bu kuch asosida yotgan ilohiylikni bilib bо`lmaydigan sir deb e’lon qildi. 1860 yilda Spenserning “Sintetik falsafa” nomli 10 jilddan iborat asari nashrdan chiqadi. 1862 yilda uning “Boshlang`ich asoslar” nomli asarida biologik, psixologik, axloqiy qarashlari berilgan. Undan tashqari, Spenserning “Aqliy, axloqiy, jismoniy tarbiya” nomli asari ham bor. 3 jildlik “Tajribalar” asari ham nashrdan chiqqan. G. Spenser 1903 yilda vafot etadi. Bilish muammosi. Spenser о`zining “Asosiy boshlang`ichlar” nomli asarida bilish tо`g`risidagi fikrlarini ilgari suradi. Bu asarning “Bilib bо`lmaydigan” nomli bо`limida olamni bilib bо`lmasligini ta’kidlaydi. Olamning kelib chiqishi, rivojlanishi va qanday kuch tomonidan yaratilganligi masalalari dinda ham, fanda ham о`z yechimini topa olmadi. Bu savollarda, Spenser fikricha, inson tafakkuri anglamaydigan fikrlar yotadi. Diniy ta’limotni olamning xudo tomonidan yо`qdan bor qilinganligi haqidagi g`oyasi, Spenser uchun quruq safsatadir. Panteizm ta’limotidagi olamning cheksizligi va doimiy rivojlanishda ekanligi haqidagi fikrlar olim uchun fan tomonidan isbotlangan dalillardir. Shunday qilib, Spenser ham din, ham fan tomonidan olamning asosida yotgan kuchni bilib bо`lmaydi, degan xulosaga keladi. Shuningdek, Spenser makon va zamon, harakat, bо`linuvchanlik, ong tushunchalari ziddiyatlarga tо`la ekanligini ham asoslab beradi. Ichki ziddiyati bor narsa haqida biz «ha» ham, “yо`q” ham deya olmaymiz. Spenser shunday metafizik, agnostik xulosaga keldi. Spenser ham fanlarning tasnifini beradi. U Kontning fanlar tasnifini bir oz о`zgartirib, kengaytirib beradi. Spenser fanlarni uch turga bо`ladi: 1) mavhum fanlar: matematika, mantiq; 2) mavhum-aniq fanlar: mexanika, fizika, ximiya; 3) aniq fanlar: astronomiya, geologiya, biologiya, psixologiya, sotsiologiyaga bо`ladi.

Spenser makon va zamonni mavhum kuchning kо`rinishi deb hisoblaydi. Makon, zamon va mavhum kuchlar birgalikda materiyani tashkil qiladi. “Materiya ziddiyatga tо`la bо`lganligi uchun fan nuqtai-nazaridan aniq va mutlaq ma’lumotga ega bо`la olmaymiz. Biz materiya haqida faqat nisbiy bilimga egamiz”, - deydi Spenser. Makon va zamon, Spenser fikricha, nisbiy reallikdir, uning mavjudligi boshqa bir mutlaq, mavhum reallikning borligidan dalolat beradi. narsalar makon va zamonda mavjuddirlar. Makon narsalarning bir-biriga nisbatan joylashishi, zamon esa narsalarni birin-ketin sodir bо`lishidir. Spenser biz his qilgan olamdan tashqari, his-tuyg`ularimizdan tashqaridagi ob’yektiv olam ham mavjud, deydi, Spenser “Psixologiya asoslari” asarida Berkli, Yumning qarashlarini tanqid qiladi. Berklining “Gilos va Filonus о`rtasidagi suhbat” asarini tanqidiy о`rganib, Gilosning Filonusga bergan javoblariga yangicha ma’no kiritadi. Agar Berklida Gilos va Filonus о`rtasidagi suhbat butun borliqni inson his- tuyg`ularining yig`indisi, degan fikrga olib kelsa, Spenser talqinida bu suhbat boshqacha hal qilinadi, ya’ni moddiy olamni ob’yektiv mavjud ekanligini kо`rsatadi. Spenser fikrlar bizning ongimizga moddiy olam ta’sir qilganligi uchun paydo bо`ladi, moddiy olamning inson organizmiga bir xildagi ta’sir qilishi bir xildagi fikrlar oqimini yuzaga keltiradi, deydi. Spenserning bu fikri materialistlarning fikr va sezgilarning in’ikos sifatidagi tasavvuriga о`xshaydi, ya’ni bilishda in’ikos nazariyasini rad etmaydi. Umuman olganda, Spenserning falsafiy dunyoqarashiga XIX asrda tabiiy fanlarning rivojlanishi katta ta’sir kо`rsatadi. Spenser konsepsiyasining xarakterli xususiyati shundan iboratki, uning fikricha, evolyusiyaning “о`z chegarasi bо`lib, u bundan oshib о`tolmaydi”. Bu chegara tizimlarning tengligidan yoki evolyusionlashgan tartibdan iborat bо`lib, qachonki qarshilik kо`rsatuvchi barcha kuchlar tenglashganda vujudga keladi. Spenserning о`zi quyidagicha misol keltiradi: jamiyatdagi konservativ va progressiv kuchlarni tenglashtirish zarurati uni о`rganishning ijtimoiy ma’nosini yaqqol kо`rsatib beradi. Biroq Spenser tenglikni mutloq deb hisoblamaydi. Spenser fikricha, tenglikni о`rnatish bilan о`zgarishlar jarayoni tugamaydi, ertami yoki

kechmi yana tenglik holatiga intilish boshlanadi. Muvozanat saqlovchi muntazam harakatdagi tartib odatda tashqi kuchlar tufayli yuzaga keladi, biroq qachonki о`rnatilgan muvozanat eski tizim о`rnini bosa olsa, shundagina kerakli natijani bera oladi. Lekin vujudga kelgan holatni alohida tizim yо`nalishidagi, qaytarilmaydigan holat deb hisoblab bо`lmaydi, chunki u boshqalardan farq qilmaydi. “Harakatlar soni va materiya soni bilan doimiy tengligi” dan kelib chiqib, tortish va itarish kuchining sur’ati doimiy ekanligini tan olish mumkin: “Evolyusiya va tugallanish davrlari о`zaro almashinib turadi. О`tmishda bir qator shunday evolyusiyalar mavjud bо`lib, ular hozirgi vaqtdagi evolyusiyaning ayni hisoblangan va kelajakda ham xuddi shunga о`xshash evolyusiyaning qaytarilishini kutish mumkin, ular ham о`ziga xos tarzda va hamisha о`zining turli xildagi konkret tomonlari bо`yicha tantana qilishi mumkin, degan xulosaga kelib chiqadi”. Shunday qilib, Spenser aylanishning qadimgi qoidasiga qaytadi. Bu qoida hamisha u yoki bu tashqi о`zgarish bilan falsafa tarixiga kirib kelgan. Spenser tomonidan umumiy shaklda ishlab chiqilgan evolyusiya g`oyasi biologiya, psixologiya, sotsiologiya va axloqda qо`llanilmoqda. Biologiya qonunni о`rganuvchi, kо`rsatilgan barcha sohalar ichida asosiy fan hisoblanadi. Spenserning farazi bо`yicha, hayotning barcha murakkab oliy darajadagi ruhiy va ijtimoiy jarayonlari oxir oqibatda biologik qonunlar bilan yakunlanadi. U shunday о`ziga xos mexanik biomorfizm kо`rinishida о`tadi. Spenser ta’limotining о`ziga xosligi, bizningcha, XIX asrning 40-yillaridagi biologiya fani erishgan katta yutuqlar bilan ifodalanadi. Haqiqatdan ham, 1838 yilda G. Shleyden о`simlik hujayrasini kashf etdi (R. Guk ushbuni Shleydendan 200 yil oldin kashf etgan bо`lsa ham, bu kashfiyot «О`z davri sharoiti sababli yuzaga chiqmay qolib ketgan»), 1839 yilda T. Shvann hayvonlar hujayralarining о`ziga xosligini asoslab berdi, 1843 yilda A. Kelikker tuxumdan xuddi hujayradagidek katta hayvonlarning barcha a’zolari rivojlanib chiqishini kо`rsatib berdi. Agar о`sha vaqtdagi siyosiy iqtisodda mehnat taqsimotining rivojlanish g`oyasi keng tarqalganini hisobga olinsa, (1827 yilda Mili Edvarde buning isboti sifatida hayvon tanasi moddalarining turli-tumanligidan foydalanib, ushbu biologik

jarayonda mehnat taqsimotining umumiy qonunini nazarda tutgan) Spenserning biologizmi yetarli darajada tushunarli bо`ladi. Spenserning fikricha, hayot bu «ichki munosabatlarning tashqi munosabatlarga tinmay moslashishidan iborat». Spenserning biologiya va psixologiya sohasidagi ishlari о`sha davrdagi fikr va kuzatishlar uchun о`ziga xos ahamiyatga ega bо`ldi. Spenser tabiiy tanlash haqidagi CH. Darvin ta’limotining о`zigina organizm rivojlanishining barcha muammolarini hal qila olmasligini bilsa ham, lekin uni qо`llab-quvvatlaydi. Spenser G`oyalarining eng muhimlaridan biri – individuumning shakllanishi sekin-asta barcha tо`plangan tajriba asosida aniqlanadi, degan fikrdir. Spenser sotsiologiyasining mohiyati – bu jamiyatning hayot jarayoniga moslashuvi, jamiyatning tirik organizm kabi tabiiy yо`l bilan vujudga kelishi va rivojlanishidan iborat. Bundan shunday muhim xulosa kelib chiqadi: jamiyat va uning institutlarini har qanday sun’iy tashkil etishga urinishi yoki jamiyatni sun’iy yо`l bilan qayta qurilish - bu amalga oshmaydigan ish; Spenser “jamiyat о`zicha rivojlanadi, lekin u sun’iy asar emas”, “konstitusiyalar yaratilmaydi, о`zi yetishib chiqadi” kabi fikrlarni keltiradi va muntazam takrorlaydi. Spenser tarixda buyuk kishilarning hal etuvchi roli haqidagi fikrni butunlay inkor qiladi. Hatto monax ham о`zi boshqarayotgan jamiyatni о`zgartirishga ojizlik qiladi. “U vaqtincha buzishi, boshqarishning tabiiy jarayonini tutib turishi yoki unga yordam berishi mumkin, biroq umumiy jarayon harakati ustidan hukmronlik qila olmaydi”. Buyuk kishilar jamiyat taqdirini belgilamaydilar, balki ular ham “buyuk kishilar kabi ushbu jamiyat mohiyatining mahsulidirlar”. Spenser fikricha, jamiyat strukturasi va uning siyosiy shakllari, jamiyat hayoti xususiyatlari va xalq xarakteri bilan yoki aniqroq qilib vytganda, uni tashkil etuvchi individuumlar bilan belgilanadi: “...Xalq xarakteri – bu birinchi boshlang`ich siyosiy shakl manbaidir”. U о`z navbatida ushbu xalqning atrof-muhitdagi shart-sharoit bilan о`zaro munosabati jarayonida vujudga keladi, о`zgaradi va yashash uchun kurashishga, yaxshiroq bir tarzda moslashishga qaratilgan kuch bilan ifodalanadi.

Shunday qilib, Spenser sotsiologiyasining asosi о`zining nazariy mazmuni bо`yicha ziddiyatlidir. Bir tomondan, Spenser jamiyat rivojlanishini tabiiy sababiy bog`lanish jarayoni sifatida kо`rib chiqishga harakat qilib, tarixni buyuk shaxslar hal qilishi haqidagi fikrga qarshi chiqadi, sotsial о`zgarishlarning hal qiluvchi omilini ayrim shaxslar ixtiyori va faoliyatidan emas, balki mamlakatning barcha odamlari harakatidan qidirish kerakligini tan oladi. Bunday xulosalar Spenserning ilmiy an’analar izidan borganidan dalolat beradi. Yuqorida bayon qilingan qarashlarning о`zi shunday xulosaga kelishga asos bо`la oladiki, jamiyatning sinflarga bо`linishi va ekspluatatsiya qiluvchi sinflar soni xalq xususiyatidan kelib chiqadi va tо`liq bunga javob beradi. U ta’kidlaydiki, “vassallar tomonidan sadoqat ruhi bо`lmaganida, feodal tizimi hech qachon mavjud bо`lmas edi”. Spenserning ijtimoiy hayotni biologik iboralar asosida tushuntirib, ijtimoiy rivojlanishni haqiqiy qonunchilik nuqtai-nazaridan tahlil qilinishini chetlab о`tishga urinishi ilmiy munosabatda samarasiz bо`lib hisoblanadi. Sotsiologiyada “yashash uchun kurash” tamoyilining keng tarqalishi yangi sotsiologik oqim uchun zamin tayyorlaydi. Bu “darvinizm sotsiologiyasi” deb nomlanadi va sinfiy notenglikni yoqlash uchun xizmat qiladi. Spenser sotsiologiyasining oshkora apologetik xarakteri organizmning funksiyalari hamda ijtimoiy guruhlar va tashkilotlararo о`zaro о`xshashlikni о`rnatishga bо`lgan harakatini namoyon etadi. Masalan, boshlang`ich shilliqlik va suyuqlikning rivojlanishi orasida shunday о`xshashlik borki, buning natijasida oziqlantiruvchi apparat va organizmning asab-muskul va suyak tizimi shakllanadi va bu jamiyatda sо`zlashuv va hayot uchun zarur muloqotni ta’minlash uchun hizmat qiladi. Spenser shunday deydi: “qonli yuklama pulga borib” bu “sotsial organizmning turli qismlari о`zi uchun zarur oziq-ovqat uchun kurashadi va uni о`z faoliyatining kо`p yoki kamligiga qarab kо`p yoki kam miqdorda oladi”. Bu mulohazalar zarracha ilmiy qadrga ega emas va ular faqat mavjud bо`lgan jamiyat va uning barcha institutlarini oqlash, abadiylashtirish uchun xizmat qiladi. Ijtimoiy evolyusiyaning yо`nalish va kelajagi haqida gapirar ekan, Spenser jamiyatni ikki xil turga ajratadi. Birinchisi davlat hokimiyatiga bо`ysunuvchi

xarakterga ega bо`lgan harbiy tizimga asoslangan zо`ravonlik (despotizm), ikkinchisi - davlat hokimiyati huquqlari minimumga keltirilgan va gо`yoki shaxs ozodligi va faoliyatini ta’minlaydigan sanoat tizimidir. Spenser sotsializmga qarama-qarshi ijtimoiy evolyusiyaning kelgusi bosqichi sifatida jamiyatning uchinchi bosqichini tashkil etuvchi erkin iqtisodiy munosabatlarning yuzaga kelishi ehtimolini e’tirof etadi. Pozitivizm falsafasi XIX asrning tabiiy fanlari rivojlangan davrda shakllandi. Bu fanlarning umumiy usullari va xulosalarini birlashtirib yangicha talqin qilish asosida yangi pozitiv falsafa yaratildi. Bu falsafaning asosiy vazifasi fanlarning eng umumiy metodologiyasi bо`lishdir. Falsafaning din va mifologiya bilan bog`liq bо`lgan dunyoqarash xususiyati istisno etiladi. Pozitivizm о`zining fanlar tasnifiga sotsiologiya va psixologiyadan tashqari boshqa ijtimoiy fanlarni hatto kiritmadi ham. Pozitivistlar falsafaning metodologiya sifatidagi vazifasini e’lon qilishdi, lekin bu jarayonni ochib berishda ziddiyatlarga uchradilar. Metodologiya bu bilishning har xil usullarini ishlab chiqadigan nazariyadir. Bu nazariyani Spenser rivojlantirar ekan, jiddiy qarama-qarshiliklarga uchradi. Falsafada eng muhim masala hisoblangan olam asosida nima yotadi, dunyo qanday yaratilgan, degan savollarga aniq javob yо`qligini tak’kidlaydi. Shu masalada agnostitsizm pozitsiyasiga о`tdi. Fanning, jumladan falsafaning bilish doirasi cheklanganligini kо`rsatdi. Shunday qilib, pozitivizm bilishni kо`kka kо`targan bо`lsa-da, pirovard natijada о`zi boshi berk kо`chaga kirib qoldi. Insonning bilish imkoniyatlarini chegaralangan deb hisobladi. Mutloq haqiqat о`rniga faqat nisbiy haqiqatni tan oldi. Bundan tashqari, pozitivizm falsafasida ijtimoiy jarayonlarni о`rganishda sodda biologik uslublarni qо`llash keng tus oldi. CH. Darvinning biologic turlarning rivojlanishi nazariyasini jamiyatning о`ziga xos qonunlarini e’tiborga olmagan holda tadbiq qilindi. Bu keyinchalik sotsial darvinizm oqimining vujudga kelishiga sabab bо`ldi. Inson hayotining ruhiy tomonlari soddalashtirildi, soxtalashtirildi. Ruhiy kuchni pozitivistlar mavhum, bilib bо`lmaydigan kuch deb atadilar. Uni inkor qilmasalar-da tushuntirib berish mumkin emasligini ta’kidladilar. Kishilik jamiyatining hayvonot olamidan sifat

jihatdan farq qilishini ham tushuntirib bera olmadilar. Pozitivizm falsafasini о`rganar ekanmiz, bir narsa yaqqol kо`zga tashlanadi. Agar falsafani faqat fan deb talqin qilinsa, uning dunyoqarash tomonlari nazarga olinmasa, falsafiy masalalar doirasi nihoyatda chegaralanib qoladi, boshi berk kо`chaga kirib qoladi. Hozirgi zamon jamiyatining rivoji ijtimoiy jarayonlarning murakkab ekanligini, ularni soddalashtirish va soxtalashtirish mumkin emasligini kо`rsatadi. Inson, uning ma’naviy, ruhiy hayoti hozirgi jamiyatda ijtimoiy fanlar ahamiyatini va ularning tutgan о`rnini ravshanlashtirmoqda. Ayniqsa, pozitivizm chetlab о`tgan tarixning nihoyatda muhim ahamiyati kо`zga tashlanmoqda. Tarixni о`rganishda uni jonsiz dalillar majmuasi sifatida emas, balki inson qalbi orqali о`sha davrni his qilish, bu hissiyotlarni axloqiy- ma’naviy tomonlarini jamiyatni tushunishda katta ahamiyatga ega ekanligini kо`rsatish lozimdir. Davlatimiz siyosati ham tarixni va ma’naviyatni shunday nuqtai nazardan chuqur о`rganishga da’vat etmoqda. Ikkinchi pozitivizm. XIX asrning yarmiga kelib falsafada g`ayrihissiylik haqidagi metafizik ta’limotlar tanqid qilina boshlandi. Transsendentlik falsafiy tizimlardan bartaraf etila boshladi. Bunday tanqid ekzistensialistlar tomonidan amalga oshirilganida, urg`u hayotning hozirgi jihatiga berildi, agar ijtimoiy falsafa tomonidan ilgari surilganida ilohiy bashoratchilikka emas, balki jamiyatning iqtisodiy va boshqa ijtimoiy jihatlariga e’tibor qaratildi. Ilohiylik tushunchasi faqat inson va insoniyatga nisbatan qо`llanildi. Ana shu tendensiyalar “pozitiv” hodisalar sifatida belgilandi, chunki qandaydir transsendent qadriyatlar uchun dunyodan voz kechishga emas, aksincha, ular dunyoga nisbatan pozitiv yо`naltirildi. Lekin “pozitivizm” tarixiy termin sifatida ssiyentik falsafani tor doiradagi ma’nosi sifatida talqin qilindi. Pozitivistlar metafizikani nafaqat sig`dirishmagan, balki uni empirik bilimga о`zgartirmoqchi ham bо`lgan. Ernst Max. Ma’lumki, bunday о`zgartirishni boshlashdan oldin bilimlardan (fanlardan) metafizik yondashuvlardan voz kechish lozim edi. Ana shu muammoga e’tiborini qaratgan va pozitivistik harakat tarixida о`rin olgan Ernst Max bо`ladi. Buyuk psixolog va fizik, Albert Eynshteynning nisbiylik nazariyasiga yо`l ochib bergan Max bilimlarni ehtiyojiga qaramasdan ularni metafizikadan xalos etishga

kirishgan. U hatto, о`zini “faylasuf emas, tabiatshunos” deb atagan. Fizika va borliqni о`rganuvchi boshqa bilimlar mohiyatidagi transsendental elliminatsiya shundan dalolat beradiki, olim tinim bilmasdan izlanib, faqat о`z tajribasiga tayanishi zarur deydi. Ammo bu ma’lumotlar va kо`rsatkichlar psixologik kо`rinishga ega bо`lgan sezish va his qilish yordamida ham qisman о`rganilishi mumkin. Shunday qilib, empirik bilimlarni metafizikadan xalos qilish orqali Max katta falsafiy muammoga duch keldi, ya’ni turlicha ilmiy bilimlar demarkatsiyasi shunga olib keldi (ayniqsa fizika va psixologiya). Bu muammoni birinchi о`ringa qо`yish Max talqinidagi pozitivizmning asosiy omili bо`lgan (Max aytishicha, garchi uning maqsadi pozitivizm asoschisi O. Kont bilan bir xil bо`lsa-da, u psixologiyaga e’tiborini kо`proq qaratgan). Max 1838 yil Moraviyada dunyoga kelib, 1860 yil Venada universitetni tamomlab, shu yerda fizikadan dars bera boshlagan. 1864 yil Gars universitetida matematika fanlari professori bо`lib, 1867 yil Pragada fizika fanlari professori darajasini olgan. 1895 yil Max Venaga induktiv falsafa professori bо`lib qaytdi. 1901 yil u istefoga chiqsa ham, siyosiy faoliyatini tо`xtatmadi (parlament a’zosiga aylandi). Max 1916 yil vafot etdi. Uning asosiy falsafiy asarlari “Hissiyotlar analizi” (1886), “Bilish va yanglishish” (1905). Max eslashicha, 15 yoshida otasining kutubxonasida Kantning “Prolegomeni” asariga duch kelgan. Va bu kitob unda katta taassurot qoldirib, uni hayotga sodda realistik qarashlaridan xalos qildi, lekin 2-3 yildan sо`ng u Kantning narsa mohiyati о`zida, uni bilib bо`lmaydi, degan xulosasini notо`g`ri ekanligini anglab yetdi. Shunda Max borliq bir butunlikni hosil qilishini anglab yetdi. Vaqt о`tib bu intuitsiya aniq bir kо`rinishga ega bо`lgan nazariyaga aylandi. Shunday qilib, Maxning fikricha, borliq bu tajriba orqali orttirilgan bilimlar va ma’lumotlardir, uni Max “sezish”, yoki “elementlar” deb atagan. Bu terminlar bir hil ma’noga ega emas, tо`g`rirog`i, depsixologik va neytral “elementlar” tо`g`risida gapirsak maqsadga muvofiq bо`lar edi. Ular xaotik emas, balki bir-biri bilan uzviy bog`liqdir. Bu uzviy bog`liqlik “elementlar majmuasi”ni nisbatan turg`un vujudga kelishiga olib keladi. Kundalik hayotda bunday majmualar narsalar deb ataladi. Aslida barcha elementlar gomogen bо`lsa-da, ularni uchta alohida toifalarga

ajratish mumkin. Birinchisi, bu tashqi qiyofani hosil qiluvchi tanachalar. Max ularni “AVS” deb ataydi. Ikkinchi toifa bu bizning qiyofamizni hosil qiluvchi tanachalar “KLM”, va uchinchisi hayol, xotira va boshqalar kabi ikkilamchi holatlar ularni esa “αβγ” deb ataydi. Har bir elementlar majmuasida gorizontal shaklida bо`lgan kо`rinmas aloqa mavjud, ular yangi elementlar paydo bо`lib boshqa elementlar bilan birikib ketayotganida hosil bо`ladi. Misol uchun tanachalarning rangi о`zgarishi, ya’ni “AVS” elementlar guruhida yangi element paydo bо`lishi, nafaqat о`zining guruhiga mansub bо`lgan elementlar bilan aloqada bо`lishi mumkin, balki bizning sezgi organlarimiz modifikatsiyasi bilan ham, ya’ni “KLM” guruh elementlari bilan ham. Birinchi guruh elementlarining ikkinchi elementga bog`liqligi Maxning fikricha, universal tabiatga ega: “Aslida esa AVS hamisha KLMga bog`liq”. Tanamizning holati tashqi tanachalar bilan uchinchi guruh elementlari bog`liqligining bevozita ifodasidir, bu esa borliqning konseptual ifodasi. Maxning fikricha, elementlarni bir-biriga bog`liqligiga qaramasdan, inson о`z e’tiborini u yoki bu bog`liqlikka qaratib, shu bilan birga ularga xos bо`lgan elementlarni hajmi va harakatini nazardan qochirmasligi mumkin. Bu muolaja -“nuqtai nazar”ni tanlash - neytral elementlarga jismonan yoki ruhan ma’no berishi mumkin. Agar “AVS” guruh elementlarini shu guruhga mansub bо`lgan elementlar bilan aloqadorligi о`rganilsa, unda ushbu elementlar fizik predmet sifatida kо`riladi. Agarda xuddi shu elementlarni bizning tanamiz holati bilan bog`liqligi о`rganiladigan bо`lsa, unda ushbu aloqadorlik psixologik kо`rinishga ega bо`ladi (ya’ni “hissiyot psixologiyasi”, о`rganilish predmeti о`xshash bо`lib fiziologiyaga yaqin. Psixologiya tor ma’noda uchinchi guruh elementlarini о`zaro nisbiyligini о`rganadigan soha, ya’ni xamma kuzatuvchilarga ham kо`rinavermaydigan g`ayrirasmiy holatdir). Shunday qilib, rang - bu fizik ob’yekt, chunki biz uni yorug`lik manbai bilan aloqadorligini о`rganamiz. Agarda biz uni tо`r parda bilan aloqadorligini о`rganadigan bо`lsak, unda u psixik ob’yektga, hissiyotga aylanadi. Modomiki, barcha elementlar tanamizning holati, ya’ni bizning sezish qobiliyatimiz bilan (KLM guruhiga) bog`liq ekan, dunyoning barcha tarkibiy

qismini hislar deb atasa bо`ladi. Biroq, bunday yondashuv insoniyat “Men” ining chegarasiga katta xavf soladi. Chunki hislar - bu inson “Men” ining holati, agarda dunyo hislar umumiyligidan tarkib topgan bо`lsa, u insoniyat “Men” i bilan chegaralanib qoladi. Max bu muammoni yechimini topish uchun avvalo “Men” tushunchasini qayta kо`rib chiqishni taklif qiladi. Uni mustaqil mohiyat, yoki bо`lmasam aniq doiraga ega bо`lgan ontologik substansiya deb atash notо`g`ri. Bu ma’noda “Men” umuman g`oyib bо`lib ketadi. Dunyo - bu elementlardan hosil bо`lgan doimiy mavjud bо`lgan yadro. Max bо`yicha, “Men” ning chegarasi muhim tajribaning ahloqiy yakuni, insonni individual jihatlarini qamrab oladigan Nitshening о`ta qudratli odami singari. Bunda о`zidan о`zi shaxsning abadiyligiga munosabat ham tubdan о`zgaradi. Max bu bilan “Men” dan batamom voz kechishni sо`ramaydi. Uning bunday qiyoslashi ikkinchi va uchinchi guruhlar tajribasida о`z isbotini topdi. Shu bilan birga boshqa elementlar bilan aloqadorligi yanada oshdi. Buni tasvirlash uchun Maxning darvin revolyusiyasining о`zgacha tahlili natijasida biologik kategoriyalar kо`proq qо`l keladi. Men о`zini saqlab qolishga va hayotga moslashishga intiladi. Bilish bu jarayonda eng asosiy komponentlardan biri hisoblanadi. Yanada kо`proq natijaga erishish uchun organizmlar hayotga moslashishi uchun qancha energiya talab qilinsa, shuncha sarflanishi lozim. Qisqa qilib aytganda, bilish jarayonida “fikrni tejamkorligi” prinsipi birinchi о`rinni egallaydi, bunda fikr avval hayotga keyin esa boshqa fikrlar bilan moslasha boshlaydi. Boshlang`ich davrda bu prinsip har xil kо`rinishlarni umumiylashtirishga va elementlarni yagona atama bilan nomlashga xizmat qiladi. Elementlarning bunday harakatlarining tejamkorlik kompleksiga qaramasdan (axir kо`pchilikni birlikga almashtirish ancha tejamliroq), ularning natijasi yanada universal talabi bilan bilish jarayoniga salbiy ta’sir qilishi mumkin. Misol uchun, qandaydir elementlar kompleksiga umumiy nom berish natijasida yolg`on xulosaga kelishimiz mumkin, chunki haddan ziyod umumiylashtirish fantaziyani susaytirib uning tub ma’nosini yо`qotishi mumkin. Shunga о`xshash xulosa atomlarning yolg`on-yashiq jihatlarini

notanqidiy oqlash, umumiylashtirib foyda degan xulosaga keltirish mumkin. Atomlar farazi ilm-fan progressini ortda qoldirishi mumkin. Max tabiatshunoslikning metafizik xatolarini о`rganishga kо`p kuch sarflab, insoniyat fikrining konstruksiyasini faqatgina ontologik jihatdan emas, balki epistemologik tarafdan ham о`rganish lozim. Aynan shunday bog`liqlik ilm-fanning maqsadini belgilaydi, faqatgina yangi qonunlar kashf qilinganida elementlarning biologik moslashuvi hosil bо`ladi. Max ta’kidlashicha, bilishni tejamlash prinsipi hali XIX asrning 70-chi yillarida о`z shakliga ega bо`ldi. Ma’lum bir muddat Max ushbu prinsipni yolg`izlikda himoya qilaman deb о`ylagan. Lekin 1883 yil Rixard Avenarius qarashlari bilan tanishib, qarashlari о`xshashligiga hayron qoldi. Max yozishicha: “Rixard Avenarius borasida aytadigan bо`lsam u bilan garchi har xil sohada ijod qilsak ham va bir-birimizdan xolis bо`lishimizga qaramasdan, ma’naviy olamimiz shunchalik о`xshash va yaqin edi-ki, gо`yoki qarindoshlik rishtamiz bordek”. Max Avenariusga qaraganda tugab bо`lgan falsafiy sistemani qayta ochishga, о`rganishga intilmagan. Bundan tashqari Max о`z qarashlarida Kant va Berkli idealizmi sari intilsa, Avenarius о`z qarashlarida realistik, aniqrog`i materialistik dastlabki shartlarni chetlab о`tgan. Avenarius 1843 yil Parijda dunyoga kelib, Leypsigda tahsil oldi. 1887 yildan boshlab to umrining sо`ngi kunigacha (1896 yil) Syurix universiteti professori lavozimida ishladi. Uning asosiy asarlari: “Kam kuch sarflab dunyo haqida fikrlash falsafasi” (1876), “Sof tajriba tanqidi” (1888-1890), “Insoniyat tushunchasidagi dunyo” (1891) va “Psixologiyaning predmeti tо`g`risida” (1894) maqolasi. 1876 yil Avenarius falsafa haqidagi essesida organizmni qutqarib qoladigan psixik funksiyalarning maqsadga muvofiqligi tо`g`risida fikr yuritib, kam kuch sarflaydigan fikrlash prinsipini ishlab chiqdi. Kam kuch sarflagan holda fikrlash – bu noma’lumni ma’lum qilib tanitish yoki umumiy nom bilan atashdir. Bu oddiy jarayondir, lekin Avenarius bunday jarayonni umumiylashtirib oxir oqibat aqlni ma’lum bir umumiy tushunchalar bilan band qilish kerakligini isbotlab beradi. Falsafa esa qanday qilib ushbu yuksak jarayonni amalga oshirilishi, yoki dunyo va

borliqni ma’nosini anglab yetishga yordam beradi. Unda individ (shaxsni) tajribasida bо`lgan hech bir narsa bо`lmasligi lozim. Falsafaning maqsadi bu sof tajribani hosil qilib, uni antropomorfik appersepsiyalardan xalos qilish - dunyo tarkibiy qismlarini axloqiy qadriyatlar, his tuyg`u va erkinlik bilan boyitib, uni substansional va kauzal aloqalar bilan boyitishdir. Haqiqiy, ya’ni dunyoni sof ma’nosi hislar mazmunini tan olishdan iborat, shakl esa harakatni bildiradi. Avenarius 1876 yilda yozgan “Sof tajriba tanqidi” asarini Kantning “Sof aql tanqidi” asarining davomi deya e’tirof qilgan. Avenarius fikricha, Kant tajriba о`ziga tarkibiy qismlarni joylashishini qamrab olgan, lekin о`sha tarkibiy qismlar olib tashlansa, о`rni nima bilan tо`ldirilishini aytib о`tmagan. Vaqt о`tib Avenarius “Sof tajriba tanqidi” da boshlagan sof tajriba mohiyatini “idealistik” dastlabki shartlarini analiz qilishidan voz kechib, yanada “realistik” tushunchalar sari intila boshlagan. Ushbu asarida Avenarus sof tajriba mohiyatini “empiriokritik yо`l” bilan ochib berishga harakat qilgan. Atrof muhitning har bir qismi insoniyat bilan shunday bog`liqki, agar u bor ekan insoniyat ham mavjud. U asosan “kо`p qirrali hayot” sistemasidan kelib chiqib, о`z e’tiborini shaxsni markaziy nerv sistemasiga qaratgan, ya’ni individ va atrof muhitning bir-biridan farqini ham kо`rib chiqqan. Amalga oshirilish jarayonida paydo bо`ladigan “Mustaqil hayot yо`li”, “Bog`liq (mustaqil emas) hayot” bilan qaysidir ma’noda bog`liq bо`lib, shaxs quvvatini tejaydigan jarayonni keltirib chiqaradi. Keyinchalik spekulyativ biologiya, biologiyalashgan epistemologiya va psixologiyadan Avenarius sof tajribani xiralashishi sababini aniqlashga kirishdi. Tajribaning о`zi xato talqinlar yig`indisi emas, lekin u hayotning boshqa jabhasi bilan qо`shiladigan bо`lsa, xato yakun topadi. Eng jiddiy negativ oqibatni “introyeksiya” deb atalmish jarayon olib keladi. Introyeksiya - bu “insonga “kо`rinishga ega” xususiyatlarni joylashtirish”, ya’ni atrof muhitni tashkil qiluvchi narsalar ma’lumoti bu narsalarni hayolan tasavvur qilish emas, balki “ichki” tasavvurning subyektiv tasavvuridir.

Avenarius aminki, introyeksiyaning tabiiy kо`rinishiga qaramasdan, u xodisalarni real kо`rinishining aksidir va yechib bо`lmaydigan muammolarni keltirib chiqaradi. Agar narsalarning tashqi kо`rinishi uning ichki mohiyatidan farq qilsa, unda tasavvurning ayni qayerda joylashgani haqida savol tug`iladi. Agar uning joyi miyada deb aytadigan bо`lsak, unda unga xos bо`lmagan hislar va obrazlarni kelib chiqishini qanday isbotlash lozim? Agarda uni ma’naviy substansiya bilan bog`laydigan bо`lsak, unda uni tana va tashqi organlar bilan aloqasini qanday isbotlash kerak? Shu bilan birga introyeksiya ruh ta’limotiga yaqinroq turadi. U “antropomorfik appersepsiya”ni chuqurroq о`rganib, 1876 yilda Avenarius yozganidek, insonning о`zini antropomorfik tusini qayta kо`rib chiqadi, ya’ni insonni ikki tusga ega ekanligi: unda ichki (ruhiy) va tashqi (tanaviy) olami borligini nazarda tutadi. Introyeksiya jarayonida yashirin xatolarni aniqlash uchun “Insoniyat tushunchasidagi olam tasavvuri” va uning davomi “Psoxologiyaning predmeti” asarida Avenarius refleksgacha bо`lgan “olam mohiyatining tabiiy о`rganilishi”ga qaytib, uni universal struktura nuqtai nazaridan analiz qilish lozim deb aytib о`tadi. Bu tushuncha ikkita komponentlarni о`z ichiga qamrab oladi: 1) “ilk zaruriyatlar”, ya’ni bevosita mavjud bо`lgan va 2) uning gipotetik mohiyati. Dastavval, zaruriyat ikki qismga bо`linadi: “Men”va atrof muhit. Men tushunchasi ruhiy substansiyaga teng bо`lmasdan, turli holatlar yig`indisi, ya’ni “Men” tanasining turli yо`nalishdagi harakati, mening hislarim va fikrlarim deb ataydi Avenarius. Shuni unutmaslik kerakki, “Men” atrof muhit bilan bevosita bog`liq va unga qaratilgan. Lekin atrof muhit ham Men tasavvuriga ega bо`lmasdan mavjud bо`la olmaydi. Agar biz odam oyog`i bosmagan joyni tasavvur qiladigan bо`lsak, bizga “Men” ning tasavvuri zarur, chunki uning tasavvurisiz biz о`sha joyni kо`z oldimizga keltira olmaymiz. Bu vaziyat Avenarius tomonidan “Men” va atrof muhit “prinsipial koordinatsiya”si tezisini ishlab chiqishga undaydi va unda asosiy о`rinni “Men” egallab atrof muhit ikkinchi darajaga aylanadi. Shuni yodda tutish lozim-ki, о`zimiz tassavurimizning boridan ortig`ini “Men” va atrof muhitga ortiqcha ta’rif berishimiz mumkin emas. Ya’ni qandaydir predmet bizning tasavvurimizdan holi mavjud bо`lsa, demak, uni boshqa insonlarning tasavvurida bо`lmasligi mumkin degan xulosaga kelishimiz zarur.

Boshqa odamlarni fikri va hayolini sezmasak yoki inobatga olmasak ham uning ichida nima borligini biz topa olmaymiz va uni miyaning ichidagi ichki subyektiv obrazlar deya ataymiz. Mana shularni olam mohiyatining tabiiy о`rganilish introyeksiyasi deb ataymiz. Lekin bunday holatlar abadiy emasdir. Barcha madaniyat tarixi, deydi Avenarius, introyeksiyadan xolis bо`lishga, shu bilan birga ruh va materiyaning real tashqi va ichki qarama-qarshiligidan voz kechishga qaratilgan. Lekin introyeksiyadan voz kechilsa, fizika va psixologiya kabi sohalarga zaruriyat kuchayadi. Xuddi Max aytganidek, psixik jarayon fizik jarayondan faqat dunyoqarash va nuqtai nazar bilan farq qiladi. Psixik jarayonga tajribaviy holatlar kiradi, negaki ular nerv sistema bilan bog`liq bо`lib, barcha insonlarning markaziy xalqasidir. Tajribaning fizik elementi esa, “markaziy inson” xususiyatidan tashqari bо`lgan jarayondir. Bundan kelib chiqib, elementlarning turlicha holatlarini aytib о`tishimiz lozim: fizik, psixik va hokazo. Faylasufni qiziqtirgan yana bir savol bu “markaziy inson” bilan unga qarama qarshi elementlar bog`liqligi, yoki bо`lmasam “Men” va atrof muhit. Bu esa falsafa tajribaning boshqa universal strukturalar bilan bog`liqligi tufayli “Men” va atrof muhit prinsipial koordinatsiyasining paydo bо`lishiga olib keladi. Avenarius atrof muhit elementi bilan “markaziy inson” mavjud bо`lishini ikki sababini kо`rsatib о`tgan. Birinchisi bu “markaziy inson” qarama-qarshi bо`lgan elementlarni keltirib chiqarib, ularni mustaqil hayotini inkor etgan bо`lsa, ikkinchisi, “jonsiz materiya” terminini kiritib qarama-qarshi materiya “markaziy inson” dan holi mustaqil hayotga ega degan fikrga keladi. Bu tezislar bir- biriga umumun qarama-qarshi bо`lsada, Avenarius qiyin vaziyatdan chiqib, olamni asl mohiyati bu insoniyat hozirgi tasavvur va hislaridan voz kechib, avvalgi, birinchi his va taassurotlarga tayanishi lozim deydi. Mana shu fikrlar Max va Avenariusni “empiriokrititsizm” rubrikasi ostida birlashtiradi. Avenarius о`z maktabini ochadi, lekin taniqli olimlar yetishib chiqmaydi. Max Vena tо`garagi faylasuflariga katta ta’sir kо`rsatdi. XX asrda Max va Avenarius falsafasiga qiziqish ortdi. Edmund Gusserl esa Max va Avenariusning “fikr tejamkorligi” g`oyasiga qarshi chiqib, fikr relyativizatsiyasi va

mantiqiy qonunlar psixologiyasi tendensiyasini kо`rib chiqadi. Oxirgi paytlarda Max bilan epistemologiya evolyusiyasi mutaxassislari kattiq qiziqib qolgan. Pozitivizm: rivojlanish bosqichlari Davrlar Xronologik chegaralar Faylasuflar Birinchi – klassik davr 1830 yillar – XIX asr oxiri O.Kont, J.S.Mill, G.Spenser Ikkinchi – empiriokrititsizm yoki maxizm XIX asr oxiri – XX asr boshi E.Max R.Avenarius Uchinchi – neopozitivizm 1920-1950/1960 yillar L.Vitgenshteyn, B.Rassel, yoki mantiqiy pozitivizm M.Shlik, R.Karnap, F.Frank, U. Van O.Kuayn Postpozitivizm – lingvistik falsafa, analitik falsafa 1960–1970 yillar – hozirga qadar K. Popper, K. Kun, I Lakatos, K. Xyubner, P. Feyerabend Pozitivizm: tadqiqot ob’yekti va falsafaning vazifalari Davrlar Asosiy tadqiqot ob’yekti Falsafaning asosiy vazifasi Klassik davr Mavjudlik dalillari (Kont) va о`z- о`zini kuzatuv dalillari (Mill) Mavjudlik dalillaridan “yashiringan sinoatni” ajratib olish - tabiat qonunlari; mantiq va ilmiy metodologiyani ishlab chiqilishi Empiriokrititsizm davri Hissiy tajriba (hissiyot oqimi, ular “neytral unsurlar” hisoblanadi). Hissiy tajriba negizida ilmiy tushunchalarni shakllanishini о`rganish, ilmiy faoliyat psixologiyasini tadqiq qilish va ilmiy metodologiyani ishlab chiqishi. Neopozitivizm davri Til shakllari va tafakkur shakllari Bilimni fanda ifoda etilishi orqali tahlil qilish; mantiq va ilmiy metodologiyani ishlab chiqish

Adabiyotlar: 1. Блауберг И. Анри Бергсон. - М.: Юрайт-Издат, 2003. 2. Гардинер П. Артур Шопенгауэр. Философ германского эллинизма. - М., Наука, 2003. 3. Гриненко Г.В. История философии: Учебник. - М.: Юрайт- Издат, 2006. - 688 с. 4. Дарно Антисери и Джованни Реале. Западная философия от истоков до наших дней. - М., Наука, 2001. 5. Жаҳон фалсафаси тарихидан лавҳалар (Тузувчи ва илмий муҳаррир Қ.Назаров. масъул муҳаррир М.Баратов). - Тошкент: Файласуфлар миллий жамияти, 2004. 6. История философии: Учебник для вузов // Под ред. А.С.Колесникова - СПб.: 2010. 7. История философии для студентов вузов. - Ростов на Дону, 1998. 8. Йўлдошев С, Усмонов М., Каримов Р., Қобулниёзова Г., Рузматова Г. Янги ва энг янги давр Ғарбий Европа фалсафаси (ХУП-ХХ асрлар). - Тошкент: Шарқ, 2002. 9. Камю А. Бегона. - Тошкент: Янги аср авлоди, 2013. 10. Камю А. Избранное. - М.: Мысль, 1969.

O'xshashlar

Qadimgi Xitoyda falsafaning vujudga kelishi

Eng yangi davr G`arb falsafasi

Neopozitivizm

Yangi zamon falsafasida ma`rifatli inson siymosi

Germaniyada ekzistensializm