Qadimgi Xitoyda falsafaning vujudga kelishi - Falsafa - Referatlar

Qadimgi Xitoyda falsafaning vujudga kelishi

Yuklangan vaqt:

15.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

86.5 KB

Ko'chirib olish

Qadimgi Xitoyda falsafaning vujudga kelishi Reja: 1. Falsafadan oldingi qarashlar 2. Xitoy falsafasining o ’ziga xosligi 3. Konfusiychilik . 4. Moizm 5. Daosizm 6. Qonunchilar (legistlar) 7. Shan Yan.

Qadimgi Xitoy tarixini mutaxassislar olti davrga bo ’lishadi, u er. qadar 18- asrdan boshlab, er. qadar 2-asrgacha bo’lgan vaqtni qamrab oladi (bronza va temir asrlari). Temir qurollarning yaratilishi ishlab chiqarishning rivojlanishiga imkon bergan. Mehnat taqsimotining chuqurlashishi, tovar-pul munosabatlarining shakllanishi (Xitoyda dastlabki pul er. qadar 524-yilda muomalaga kiritilgan) ijtimoiy tabaqalashuvni kuchaytirgan. Xitoyda ritualizm (marosimlarni ado etish) kuchli mavqyega ega bo ’lgan. Marosimlar yuqori va quyi tabaqalarni bir-biri bilan bog’lovchi vosita vazifasini o’tagan. Rituallar-tiriklarning o’lganlarga, ruhlarga, tabiat hodisalariga (masalan, donga, yerga, osmonga) munosabatini aks ettirgan. O’tgan ajdodlar ruhiga sig’inish (manizm) keng tarqalgan. Qadimgi Xitoyliklarda osmonga (tyan), “osmon o’g’li”ga (tyan-szi) sig’inish ham kuchli bo’lgan. Shuni ham aytish kerakki, Qadimgi Xitoy mifologiyasi unchalik taraqqiy etmagan. Ular xaddan tashqari amaliyotchilar bo’lishgan. Falsafadan oldingi qarashlar . Dastlabki miflarda olam boshlang ’ich holatida xaosdan iboratligi, ularni tartibga keltiruvchi qarama-qarshi kosmik kuchlar – osmon (Yan) va Yer (In) kuchlarining mavjudligi, ularning yengil zarrachalaridan Osmonni, og’irlaridan Yerni yaratishi to’g’risidagi fikrlar o’z ifodasini topgan. Boshqa bir mifga ko’ra, xaosni tartibga keltirgan va olam strukturasini shakllantirgan kuch g’ayritabiiy insondir (Pan-Gu). Xususan, u osmonni yer ustiga ko’taradi. Dunyoning tuzilmasi o’lgan Pan-Gu tanasi qismlaridan, shamol va bulut uning uxlashidan, momoqaldiroq uning ovozidan, Quyosh chap ko’zidan, Oy o’ng ko’zidan, olamdagi to’rt mamlakat uning oyoq- qo’llaridan, daryolar qonidan, yo’llar tog’ayidan, tuproq tana etidan, yulduzlar sistemasi boshidagi sochlari va mo’ylovlaridan, o’tlar, gullar, daraxtlar teri va tanadagi tuklardan, metallar va toshlar tish va suyaklaridan, yomg’ir va shudring terdan, chaqmoqlar ko’z yaltirog’idan tashkil topgan. Pan-Gu tanasidagi parazitlardan odamlar paydo bo’lgan va shamol ularni turli joylarga tarqatib yuborgan. Bu Qadimgi mifologiyasiga ham antropomorfizm xos ekanligini ko’rsatadi.

Qadimgi Xitoy falsafasigacha bo ’lgan fikrlar “Qo’shiqlar kitobi” (Shi-szin), “Tarix kitobi” (Shu-szin), “O’zgarishlar kitobi” (I-szin), “Urf-odatlar kitobi” (Chun-syu) da o’z aksini topgan bo’lib, ular birgalikda “Besh kitob” (U-szin) ni tashkil etgan va u ilmli Xitoyliklar dunyoqarashining asosini hosil qilgan. “Shu-szin” da zikr etiladigan dunyoning besh boshlang’ich asosi: suv, olov, daraxt, metall, yerga e’tibor qarataylik. “Suvning (doimiy tabiati) xususiyati- ho’llik va pastga qarab oqish, olovniki-yonish va yuqoriga ko’tarilish, daraxtniki- egilish va to’g’rilanish, metallniki- (tashqi ta’sirga) bo’ysunish va o’zgarish, yerning xususiyati esa shunda namoyon bo’ladiki, ekin-tekinlarni qabullaydi va hosil beradi”. Shuning bilan birga tabiatning beshta hodisasi-yomg’ir, Quyosh shu’lasi, issiq, sovuq, shamol alohida qayd etiladiki, ularning o’z vaqtida va me’yorida bo’lishi aholining farovonligini ta’minlaydi. Tabiatning bu hodisalari ijtimoiy voqyealar, axloq bilan bog ’lanadi. Xususan, ular boshqaruvchining, davlat rahbarining xulq-atvori, mamlakatdagi o’rnatilgan tartib, boshchining donoligi, extiyotkorligi, oldindan ko’ra olish qobiliyatiga bog’liq. “I-szin” (O’zgarishlar kitobi) qadimgi Xitoydagi afsonaviy davlat boshlig’i Fu-Si nomi bilan bog’liq. U-xitoy yozuvi asoschisi. Xalqni baliq ovlashga o’rgatgan. Fu-Si ot-ajdarho belida rasm ko’radi va uni 8ta trigrammada aks ettiradi. Yan va Inning uchtadan qo’shilishi aynan ana shu 8ta trigrammani keltirib chiqaradi. Bunda uch Yan-osmonning, uch In – Yerning ramzi bo’lib hisoblanadi. Oradagi olti trigramma osmon suvi, osmon olovi, momoqaldiroq, shamol, yerdagi suv va havoni bildiradi. Yan va In yalpi va uzilgan chiziqlar bilan ko’rsatiladi. Masalan, ikki yalpi (biri ikkinchisining ustiga joylashtirilgan) chiziq katta Yan- Quyosh va issiq, ikki uzilgan chiziq-katta In-Oy va sovuqning ramzidir. Kichik Yan (yalpi chiziq ustidagi uzilgan chiziq)-kunduzgi yorug’lik. Kichik In (uzilgan chiziq ustidagi yalpi chiziq)-tun ramzi. Quyoshli In va Yan uch martalab 8ta trigrammani (Ba-Guani) hosil qiladi. “Osmon 5ta boshlang’ich asosni yaratadi” degan fikr asoslanadi. Qadimgi Xitoyda falsafagacha bo ’lgan fikrlar matematika, astronomiya, medisinaga oid bilim kurtaklarini ham o’zida mujassamlashtirgan. Xususan, ular

30 000 gacha sanashni, Quyosh va Oy tutulishini bilishgan, astronomik hodisalarni Yerdagi sikllar bilan bog’lashgan. Xitoy falsafasining o ’ziga xosligi . Xitoyda falsafa Xitoy tarixidagi uchinchi davrda-Chjo-Lego (alohida davlatlar) da paydo bo’lgan. Keyingi davrda- Chjangoda esa rivojlangan. Bu davrni Xitoy falsafasining oltin davri deb atashadi. Xitoy falsafiy tafakkuri evolyusiyasini tadqiq etgan Sim Tan otasi Sim Syanning “Olti maktab to’g’risida asosiy ko’rsatmalar” asariga tayanib, avvalgi davrlar faylasuflari maktablarini oltitaga ajratadi. Birinchi maktab- “in-yan szya”, yoki “in-yan” maktabi, naturfaylasuflar maktabi nomi qadimgi xitoy kosmologiyasining ikki prinsipi – in va yan dan kelib chiqqan, xususan, in – ayollik asos, yan – erkaklik asos. Xitoyliklar fikricha, barcha kosmik hodisalar ana shu in va yan ning o’zaro ta’siri natijasida sodir bo’ladi. Ikkinchi maktab- “ju szya”, yoki “olimlar maktabi”. G’arb adabiyotida u konfusiya maktabi deb ataladi, lekin oku iyeroglifi so’zma-so’z tarjima qilinganda “ilmli odam”, “olim” ma’nolarini beradi. Mazkur ma’noda qo’llash qisman adashtiradi, chunki bu maktab vakillarining nafaqat olim, balki mutafakkirlar ham ekanligi e ’tibordan chetda qoladi. Ular, avvalambor, qadimgi klassika muallimlari bo’lishgan va shu tariqa, qadimgi madaniy qadriyatlar merosxo’rlari edilar. Konfusiy, shubhasiz, bu maktabning yetakchi figurasi va haqli ravishda uning asoschisi deb hisoblanadi. Uchinchi maktab – “mo szya”, yoki moistlar maktabidir. U o’zining Mo-szi rahbarligida jips holdagi tashkillashuvi va qattiq intizomi bilan ajralib turadi. Uning izdoshlari o’z-o’zlarini monetalar deb atashgan. Mazkur maktab nomi, boshqalarinikidan farqli o’laroq, Sim Tan tomonidan kiritilmagan. To ’rtinchi maktab – “min szya”, yoki “ismlar” maktabi. Uning vakillarini xitoylik tadqiqotchilar “ismlar” va “faktlar” deb atashgan narsalar o’rtasidagi aloqalar va tafovutlar qiziqtirgan. Beshinchi maktab – “fa szya”, yoki legistlar maktabi. Fa iyeroglifi “qoidani” anglatadi. Bu maktabning g’oyaviy negizini davlat arboblarining yuritadigan

siyosati, optimal boshqaruv olimlar ta’kidlagan axloqiy normalarga emas, qonunlar kodeksida tasdiqlangan normalarga tayanishi kerak, degan fikr tashkil etadi. Oltinchi maktab – “dao-de szya”, yoki “Yo’l va baxt-saodat kuchlari”. Uning asosida mazkur maktab vakillari falsafasining noborliq (Dao, yoki Yo’l) tushunchasi va uning individda insonning tabiiy fozilligi sifatida mujassamlashuvi (ye) yotadi. Mazkur termin “fozil odam” deb tarjima qilinadi, lekin uning har qanday yakka predmetda yashirin tarzda mavjud “kuch” tarzida berilishi ma’qulroq. Sim Tan “dao-de” deb nomlagan maktab keyinchalik g’arb adabiyotida daos maktabi degan nom bilan ataladigan bo’ldi. Bularning ko’pisida hayot donishmandligi bilan bog’liq amaliy falsafa, xususan, odobnoma, boshqaruv masalalari ustuvor bo’lgan. Qadimgi Xitoy falsafasi kam hollarda sistemaga solingan. Bu qadimgi Xitoy fanining va mantig’ining kuchsizligi bilan belgilanadi. Konfusiychilik . Bu maktab, falsafiy oqim Kun fu-szi, Men-szi va Syun-szi nomlari bilan bog ’liq. Konfusiy er. qadar 551-470 yillarda yashab, ijod etgan. Uning vatani-Lu xoqonligi. U taniqli urug’ vakili bo’lgan (otasi-uyezdlardan birining xokimi lavozimini egallab turgan), ammo kamtarona turmush kechirgan. Yoshligida podachi, qorovul bo’lgan, 15 yoshdan boshlab ilm bilan bog’langan. 50 yoshida o’z maktabini yaratgan. Shogirdlari ko’p bo’lgan, ular ustozining mulohazalarini va o’z fikrlarini yozib borishgan, natijada konfusiyachilikning bosh asari- “Lun-Yuy” (suhbatlar va mulohazalar) yaratilgan. Unda asosan axloq-odobga oid masalalar muhokamasi mavjud. Osmon va ruhlar . Osmon – oliy kuch. U yerdagi adolatni kuzatib turadi. “Shi- szin” dan farqli o’laroq, osmon, Konfusiy fikricha, abstrakt va shaxssiz. Osmon-bu taqdir, rok, dao. Konfusiy ruhlardan uzoqroq yurishni, tiriklarni o ’liklardan yuqoriroq qo’yishni maslahat beradi va savol qo’yadi: O damlarga xizmat qilishni o’rganmasdan turib, ruhlarga xizmat qilish mumkinmi? Konfusiyning diqqat markazida kishilarning o ’zaro munosabati, tarbiya kabi ijtimoiy masalalar turadi. Biroq uning mushohadalarida bugungi hayot emas, o’tmish muqaddaslashtiriladi. Uningcha, hozirgi paytda axloqni tushunadigan odamlar kam. Odamlar tanilish uchun o’qishadi, nafratlarini namoyon qilishadi,

janjallashishadi; ular o’z xatolarini tuzatishga qodir emas. Konfusiy zamonni yomonlar ekan, eski davrdagi axloqni tiklash zarur deb hisoblaydi. Asosiy axloqiy tushunchalari: “Bir-birini qo’llash”, “O’rtachasi-oltin”, “Insonni sevish” (bu to’g’ri yo’lni-daoni tashkil etadi). O’rtacha-oltin-bu odamlar xulqidagi o’zini tuta olmaslik bilan ehtiyotkorlik o’rtasi, “insonni sevish-bu ota- onaga ta’zim, kattalarga hurmat”. Konfusiy axloqning oltin qoidasini yaratgan: “O’zing xoxlamagan narsani boshqaga ravo ko’rma”. Konfusiy axloqiy normalarga og ’ishmay amal qiladigan inson obrazini yaratadi. U Syun-szi (yaxshi erkak) dir. Konfusiy uni quyi insonga qarama-qarshi qo’yadi. Birinchisi, ya’ni Syun-szi burch va qonunga amal qiladi. Ikkinchisi, Syayu-jen- hayotda yaxshi joylashish, manfaat ko’rishni o’ylaydi. Birinchisi-o’ziga talabchan. Ikkinchisi-boshqalardan talab qiladi. Birinchiga katta ishlarni ishonib topshirish mumkin. Ikkinchiga-yo’q. Birinchisi boshqalar uchun o’zini qurbon qiladi. Ikkinchisi o’z-o’zini o’ldiradi. Yaxshi erkak uch narsadan qo’rqadi: osmon, ulug’ odamlar, donishmandlar irodasidan qo’rqadi. Boshqaruv masalasiga to ’xtalib, agar rahbar yaxshilikka intilsa, xalq ham yaxshilikka intiladi, deydi. Nom (ism)ni tuzatish –Konfusiyning o’tmishni muqaddaslash-tirishining cho’qqisi. U predmetni uning asl ma’nosi bilan moslashtirishni bildiradi (o’tmishdagi ma’nosi bilan), xususan, davlat arbobi-davlat arbobi, ota-ota, o’g’il- o’g’il bo’lib qolishi kerak. Nomni tuzatishdan maqsad-axloqni tuzatish, yaxshi xulq-atvorni tiklash. Bilish-bu odamlarning bilim olishi yo ’lidagi harakati demakdir. Bilimga ega kishi barchadan yuqori turadi. O’qish aqliy mushohada yuritish, fikrlash bilan to’ldirilishi kerak: o’qish va fikrlay olmaslik - vaqtni behuda ketkazish demakdir. Konfusiy ta ’limotining ijobiy tomonlaridan biri shundaki, u xalqni boshqarishning asosiy vositasi deb shaxsiy namuna ko’rsatishni, ishontirishni biladi (zo’rlashni emas). Konfusiy izdoshlari .

Men-szi - Konfusiy nevarasining shogirdi. 372-289 yillarda yashagan. Uningqarashlarining yangiligi shundaki, osmon irodasining xalq irodasida aks etishini ta ’kidlaydi. Iroda (ixtiyor erkinligi)- bu eng asosiysi: “Irodani mustaxkamlang va siga xaosni olib kirmang”. Inson tug’ilishiga ko’ra-bag’rikeng. “Inson tabiatan ezgulikka intiladi”. Bir xil odamlar aqlini, boshqalari-muskulini o’ynatadi. Aqlini ishga solgan odam boshqalarni boshqaradi”. Konfusiyning yana bir izdoshi Syun-szi inson tabiati to ’g’risida gapirar ekan, uning ba’zi xislatlarinin instinktlar bilan bog’lab tushuntiradi. Xususan, u yozadi: ”Men aytaman, har bir inson foyda orttirish instikti bilan tug’iladi. Foyda ko’rish va riyokorlikka intilish – insonning tug’ma sifatlari”. Moizm ta ’limotining asoschisi Mo-szi bo’lib, u Konfusiy vafot etgan yili tug’ilgan va er.qad.400 yilda o’lgan. Mo-szi Konfusiyning birinchi opponentidir. Uning fikricha, konfusiychilar falsafasining prinsiplari Osmon osti hoqonligini to ’rt yo’l bilan buzadilar: 1) Konfusiychilar xudolar va ruhlarga ishonishmaydi, “shuning uchun ham xudolar va ruhlar g’azablanishadi”. 2) Konfusiychilar ota-onalari vafot etganda ko’mish bilan bog’liq murakkab marosimlarni ado etadilar va uch yillik motam tutadilar, bu xalq boyligi va kuchlarini talon-taroj qiladi. 3) Konfusiychilar musiqaga katta e’tibor qaratishadi, bu ham yuqorida aytilgan natijaga olib keladi. 4) Konfusiychilar taqdirning avvaldan belgilab qo’yilishiga ishonishadi, bu xalqni taqdirga bo’ysunishga va yalqovlikka undaydi. “Konfusiychilikka qarshi” deb nomlangan boshqa bobda esa, shunday deyiladi: “Hatto uzoq umr ko’radiganlar ham konfusiychilar ta’limotiga ergashish uchun zarur bo’lgan bilimlarga ega bo’lolmaydilar. Hatto yoshlik jo’shqiniga ega bo’lganlar ham barcha majburiy amallarni bajarishga qurbi yetmaydi. Hatto katta boylik yiqqanlar ham musiqaga yetisha olmaydilar. Ular (konfusiychilar) buzuq san’atlar go’zalligini ulug’laydilar va bu bilan hukmdorlarni boshqa yo’lga boshlaydilar. Ularning ta’limoti davr ruhiga mos kelmaydi va kishilarni tarbiyalay olmaydi”. Ko ’rinib turibdiki, tanqid konfusiychilar va moistlarning turlicha ijtimoiy kelib chiqishga egaligini namoyish qiladi.

Osmon va uning irodasi. Osmon-davlat boshqaruvchisi uchun namuna. “Osmon katta hoqonlikning kichik xoqonlikga xujum qilishini, kuchlining kuchsizni, ayyor kishining soddadilni, taniqli odamning taniqli emasni talon-taroj qilinishini hohlamaydi”. Konfusiyaychilardan farqli o’laroq, moistlar taqdirning avvaldan belgilab qo ’yilishini inkor etadilar va osmon hyech narsani avvaldan belgilab qo’ymaydi, deb ta’kidlaydilar. Mehr-muhabbat deganda, Mo-szi, Konfusiydan farqli o ’laroq, yaqinlarga mehribonlik ko’rsatishni emas, balki uzoq qarindoshlarga hurmat ko’rsatishni yoqlaydi. Uningcha, x alq- buyuk qadriyat. Moistlar boshqaruvning yangi vositalarini qo ’llash zarurligini aytishadi: davlat rahbarlari donishmandlarni, olimu fuzalolarni hurmat qilishi, boshqaruv ishlariga layoqati bo’lgan kishilarni jalb qilishi kerak. Qonun - boshqaruvning yordamchi vositasi, qonunlar osmon irodasi bilan muvofiqlashtirilishi kerak, ya’ni yalpi umumiy mehr-muhabbatga xizmat qilishi zarur. Moizmda xalq bilimi haqiqat mezoni deb e ’tirof etiladi. Daosizm ning asoschisi Lao-Szidir.U Konfusiyning katta zamondoshi. “Daodeszin” (“Dao va de haqida”gi kitob”) daosizm olamining obyektiv manzarasini aniqlashga xizmat kiladigan manba hisoblanadi. Asosiy kategoriyalari: borlik, noborlik, shakl, yakka, to’plam va boshqalar. Daos falsafasining boshlang ’ich punkti-hayotni saqlash va zarar ko’rmaslik. Bu maqsadga erishishning vositasini, metodini Yan Chju “qochish” da, tog’larda va o’rmonlarda yashirinib yurishda deb biladi. U, ana shunday qilsam, inson olamiga xos yovuzliklardan o’zimni saqlab qolaman, deb o’ylaydi. Lekin inson olami shu darajada murakkab qurilganki, yaxshi yashiringaning bilan ham yovuzlikdan qochib qutula olmaysan. Shuning uchun ham, “qochish” metodi ishlamaydi. “Dao”-yalpi umumiy dunyoqarash mazmuniga ega tushuncha. “Dao- boshlang’ich asos, olamning eng umumiy qonuni”. “Dao-barcha narsalarning onasi”, ”unga ko’ra, uning tufayli barcha mavjud narsalar tug’iladi”. Dao-mangu, uni hyech narsa yaratgan emas, u barcha narsalarda mavjud. U, hatto, xudoga nisbatan ham birlamchi.

Daoning ikkilanganligi: ikki xil dao: nomsiz dao (doimiy) va nomga ega dao mavjud. “Daoga qarab hyech narsani ko’rmayman va ko’rish uchun uni nomsiz deb atayman” U shaklsiz shakl, mavjudotsiz obraz. U noborliqqa qaytadi. Dao ziddiyatli xususiyatlarga ega: dao jismsiz-lekin uning ichida va qorong’ulikda nozik zarrachalar yashirinib yotibdi. “Dao bo’m-bo’sh”, “hyech nima”-“dao... bepoyon, cheksiz”, “borliq va noborliq bir-birini keltirib chiqaradi”, “olamda barcha narsalar borliqda tug’iladi, borliq esa noborliqda tug’iladi” 3 . Daosizm sistemasida olamning tuzilishi quydagicha tasvirlanadi: noborliq- birlamchi. Aynan ana shu nomsiz “dao” nomga shuning uchun ham ega emaski, agar nomi bo ’lsa, borliqqa aylanadi. Noborliq borliqni yaratadi. Borliq-nomga ega. “Dao” ning fizikaviy analogi Osmon va Yer. Noborliq-barcha narsalar substansiyasi, ular doimo noborliqqa qaytib turishadi. Qaytish-narsalar dunyosidagi yagona doimiy: dunyoda turli-tuman narsa ko ’p, lekin barchasi boshlang’ich asosga qaytishadi. Boshlang’ich asosga qaytish sokinlik, sokinlik deb mohiyatga qaytishga aytiladi. Mohiyatga qaytish doimiy deyiladi. “Barcha mavjudotlar in va yanni o’zida gavdalantiradi, si bilan to’ldiriladi va garmoniyani hosil qiladi”. “Dao va de xaqida” kitobida quydagilar bitilgan: “Dao (narsalarni) yaratadi (tug’adi), de ularni oziqlantiradi” 1 Daosizm gnoseologiyasi ontologiyaga bo ’ysindirilgan. Ikkita “dao”ga bilimning ikki turi mos keladi. Nomsiz dao bilimi mistikaga boy, chunki u jim turishdan iborat, axir bilgan kishi hyech narsa demaydi-ku! (faqat ehtiroslardan ozod bo’lgan kishilargina daoning ajoyib sirini ko’ra oladi, ehtirosga ega kishi esa, daoni faqat oxirgi shaklida ko’radi). Oxirgi shakldagi dao-bu nomga ega daoga bevosita tayanadigan narsalar dunyosi. Bilishning ikki turi o ’zaro bog’liq: osmon tagida boshlang’ich asos bor va u osmon osti onasidir. Agar onani bilishga erishilsa uning bolalarini ham bilish mumkin bo’ladi va, aksincha, bolalari ma’lum bo’lsa, unda qaytadan ularning onasini eslash mumkin. Bu-eng yuqori bilim.

Daoslarning axloqiy ideali . Shenjen ’ (yetuk donishmand)-daoslarning axloqiy ideali bo’lib, u konfusiychilarning ideali-“yaxshi erkak” (Szyun’- szi)ga qarama- qarshi qo’yiladi. Daoslar konfusiychilar axloqiy qadriyatlarini: insonni sevish, adolat, donishmandlik, farzandning otaga hurmati, ota mehri kabilarni rad etadilar. Oliy daoli odam, ya’ni Shin-jin xayrli ishlarni qilishga intilmaydi, shuning uchun u fozildir. U nomsiz “dao”ga o’xshaydi. Uning asosiy sifati-faoliyatsizlik, axir oliy daoli odam faol emas-ku; u dao singari kurashmaydi, lekin g’olib kela oladi. Faol bo ’lmaslik prinsipini daoslar boshqaruv konsepsiyasining asosiga qo’yadilar. Yetuk donishmand boshqaruvchi barchaga o’zining tabiiy yo’li bilan- dao bilan yurishga imkon beradi. U hyech narsaga aralashmaydi, daoga xalaqit bermaydi. Shuning uchun ham eng yaxshi hoqon xalq faqat uning mavjud ekanligina biladigan hoqondir. Hukumat tinch bo’lsa, xalq soddadil bo’ladi. Hukumat faoliyat ko’rsatsa, xalq baxtsiz bo’ladi. Haqiqiy hukmdor, “dao”ga taqlid qilgani holda, hammaning oldida yuradi va o’zini hammadan pastga qo’yadi. Daoslarning ijtimoiy ideali . Daoslar “dao” ning mohiyatini madaniyatdan yiroqda turishda deb biladilar. Qadimda “dao”ga ergashgan odamlar xalqqa ma’rifat nurini sochmaganlar. Xalq bilimdon bo’lsa, uni boshqarish qiyin. Ana shuning uchun ham xalqni bilim yordamida boshqarish mamlakatni baxtsizlikka olib keladi. Ana shuning uchun ham ibtidoiy davrga qaytish zarurligi uqtiriladi. Daoslar fikricha, davlat kichik va kamsonli aholiga ega bo ’lishi kerak; odamlar bir joydan boshqa joyga ko’chib yurmasligi kerak. Hyech kim boshqa davlatga borishi kerak emas. Qo’shni davlatlar faqat bir-biriga razm solib turishsin, o’zaro tovuqlar qichqirishi va itlar uvlashini eshitib tursinlar; insonlar qarib-chirib o’lguncha bir-biriga borib kelmasinlar. Bunday davlatlarda xalq yeydigan taom mazali, kiyimi chiroyli, uy-joyi qulay, hayoti mazmunlidir. “Dao” yo’li-tinchlik yo’li. “Yaxshi qo’shin-baxtsizlikni keltirib chiqaruvchi vosita”. “G’alaba nashidasini surish-bu odamlarni o’ldirishdan quvonish demakdir”.

Yuqoridagilardan ma ’lum bo’ladiki, daosizmda qonuniyat tarzida tushunilgan dao olamning birlamchi asosi, substansiyadir. Konfusiylar va moizm tarafdorlari uchun birlamchi bo’lgan osmon, daoslar uchun ikkilamchidir (daoga nisbatan, albatta). Yer osmonga nisbatan ikkilamchi. Inson yerga nisbatan ikkilamchi. Shunday qilib, “inson yer qonunlariga, yer osmon qonunlariga, osmon “dao” qonunlariga, dao esa, o’z-o’ziga bo’ysunadi”. Yetuk donishmandning daosi-bu kurashsiz, ammo qonunga bo’ysinuvchi amaldir. Qonunchilar (legistlar) Qadimgi Xitoy falsafasi rivojiga, ayniqsa uning jamiyat haqidagi ta ’limotiga jiddiy ta’sir ko’rsatgan mutaffakirlardir. Qonunchilar kofusiychilarning “li” marosimiga “fa” qonunini qarama-qarshi qo’ydilar va ishontirish metodidan butunlay voz kechdilar, ya’ni ular axloqiy majburlashdan voz kechib, qonun asosida zo’rlash va jazolashga undadilar. Ular vijdonni qurol bilan almashtirdilar. Davlatni katta bir oila deb bilish davlat qalbsiz mexanizmdir degan tasavvur bilan almashdi. Fozil donishmandlar o’rnini mansabdorlar egallashdi. Hukmdor-xalq yo’lboshchisi o’rnini o’zini ajdodlardan, xalqdan, osmondan yuqori qo’yadigan despot egalladi. Bosh maqsad hokimiyat uchun kurashda g’alaba qozonish, osmon tagi hukmdorligini hamda Xitoyni birlashtirish bo’ldi. Mana shuning uchun barcha ortiqcha narsalar hayotdan quvib chiqarildi, san’at yo’q qilindi, turlicha fikrlash ta’qib qilindi, falsafa yo’qotildi. Qonunchilar davlat qudratining iqtisodiy asosini dehqonchilikda deb bildilar, hunarmandchilik va savdo kamsitildi. Dehqonchilik va urush-davlat tayanadigan va shuni deb yashaydigan narsalardir, deb uqtirishdi. Qonunchilarning qarashlaridagi ijobiy tomon shundaki, ular teng imkoniyatlar konsepsiyasini ilgari surdilar. Unga muvofiq, davlat lavozimlari qobilyatga qarab egallanishi zarur, ular nasldan naslga o ’tmasligi kerak. Shan Yan. U qonunchi-amaliyotchidir. Eramizga qadar IV-asrda Sin hoqonligida xukmdor maslahatchisi sifatida faoliyat ko ’rsatdi. Uning amalga oshirgan islohotlari tarixga “Shan Yan islohotlari” nomi bilan kirdi. Ekinzorlarga xususiy mulkchilik joriy qilindi. Davlat boshqaruvida bir-birini

sotish(chaqimchilik) sistemasi qaror topdi. ”Shan Szyun Shu” (“Shan viloyati hukmdori kitobi”) Shan Yan nomi bilan bog’liq. “An’analar va ixtirochilik ” kitobi Shan Yanning konfusiychilar bilan munozarasidan boshlanadi. Unda konfusichilarning Sin hukmdorini ixtirochilik bilan shug’ullanmaslikka ko’ndirishga urinishlari, boy an’analarga sodiqlikka chaqirishlariga oid fikrlar bildiriladi. Shan Yanning ta’kidlashicha, odamlar va jamiyat o’zgarib turadi. Qadimda odamlar sodda va shuning uchun ham halol bo’lganlar, hozir esa, odamlar ayyor va shuning uchun ham baxtsizdirlar. Davlatning boshqarish metodini tanlashda asosiy vazifadan kelib chiqish lozim. Bu vazifa-Xitoyni kuch ishlatish yo’li bilan birlashtirish. Shan Yanning ta ’kidlashicha, oliyjonoblik va insonparvarlik-noto’g’ri hatti- harakat sodir etishning onasi. Haqiqiy fozil insonning kelib chiqishi jazodandir. Tartibsizlik kelib chiqmasdan avval tartib o’rnatish uchun quyidagilar bo’lishi zarur: 1) davlatda ko’p jazo, kam mukofat bo’lishi kerak; 2) ayovsiz jazolash zarur; 3) kichik jinoyatlar uchun ham (masalan ko’chada turgan chiroqqa zarar yetkazgan kishi o’lim jazosiga hukm qilinishi kerak) ayovsiz jazolash kerakki, toki katta jinoyatlar sodir qilishga hyech kim jur’at etmasin; 4) bir-biridan shubhalanish, bir- birini ta’qib qilish, bir-birini sotish vaziyatini yaratish yo’li bilan odamlarni bir- biridan ajratish zarur. Faqat mana shu yo’l bilangina qudratli mamlakatni–xalq davlat qonunlaridan qo’rqadigan, urushda itoatkor, xalq o’z hukmdori uchun o’limga boradigan mamlakatni barpo etish mumkin. Xan Fey-szi-Chjan-Go davrining taniqli faylasufi. U Syun- szining shogirdi. Xan Fey-szi fikricha, tabiatni o ’zgartirib bo’lmaydi, faqat jazolash oldidan undan chegaralanish mumkin. U falsafiy qarashlarida daosizmga suyangan. Hukmdor - “daoning davladdagi gavdalanishi. Uning qalbi, yuragi- “dao” makoni. Qadimgi Xitoyda muayyan darajada naturfalsafa an ’analarining shakllana borganini ham kuzatish mumkin. Buni biz qadimgi Xitoyning taniqli faylasufi deb hisoblanadigan Syun-szi (er.avv. 298-238 yillar) ijodida ko ’rishimiz mumkin. Uni mavjud adabiyotlarda ko’p hollarda konfusiychilar maktabi g’oyalari tarafdori deb

atashadi, lekin uning qarashlari amalda konfusiychilik va boshqa qadimgi Xitoy ta’limotlaridan jiddiy farq qiladi. Ana shuning uchun ham uning dunyoqarash pozisiyasini Qadimgi Xitoy naturfalsafa maktabi vakillarinikiga yaqin deb aytsak bo ’ladi. Xususan, unda ijtimoiy axloqiy muammolarni emas, tabiatni talqin qilish masalalari ustuvordir. Syun – szi Konfusiyning Osmonning oliy maqsadga muvofiq yo’naltiruvchi iroda ekanligi to’g’risidagi fikrini rad etadi. Uningcha, dastlab osmon va yer hozir qanday holatda bo’lsa, shunday bo’lgan. Agar osmon yorug’lik sochmaganda, insonlar cheksiz g’am-alamlarga duch kelgan bo’lishar edi. Osmonda doimiylik mavjud. Unga ko’r-ko’rona ta’zim qilgandan ko’ra, yaxshirog’i, ezgu amallarni bajarib, yo’q narsalarni yaratib, tabiatni boyitib, osmonni o’zimizga “bo’ysindirish” yaxshiroqdir. Tabiat doimiy harakatda, o’zgarib, yangilanib turadi. Xususan, yulduzlar bir-birining orqasidan harakatlanadi, quyosh va oy ham xuddi shunday harakatda bo’ladi, to’rt fasl almashib turadi, in va yan holatlarida ham ulkan o’zgarishlar sodir bo’lib turadi; barcha joyda shamol esadi va yomg’ir yog’adi. Ularning o’zaro muvofiqligi, roziligi ila butun mavjudot, borliq vujudga keladi, ulardan o’zining yuksalishi va mukammallashuvi uchun zarur narsalarni oladi. Lekin, odamlar bunday jarayonlarning qanday sodir bo ’lishini bilmaydilar, faqat uning natijasini ko’radilar, xolos va shuning uchun ham ularni osmon irodasi bilan emas, ruhlar faoliyati bilan bog’lashadi. Buyuk dao barcha narsalarning paydo bo’lishiga olib keladigan o’zgarishlar, boshqa shaklga kirishlar sababidir. Tabiat harakatidagi doimiylik, qonuniylikni anglab, boshqaruv ishlarida undan kelib chiqilsa, insonlar baxt-saodatga erishadilar. Agar bu qonunlarga zid ish qilinsa, tartibsizlik paydo bo ’ladi va u halokatga olib keladi. Osmon, faoliyat ko ’rsatmagan holda, mukammalasha boradi; talab qilmagani holda, barcha narsaga erishadi. To’g’ri, tabiiy dao chuqur ma’no-mazmunga ega, lekin inson u haqida turli, be’mani farazlarni surishi, unga muayyan xususiyatlarni “yopishtirmasligi” kerak. Ana shundagina tabiat sirlari rad etilmaydi, aksicha, uning ulug’vorligi e’tirof etiladi. Tabiat mohiyatini anglab, uning kuch qudratini to’g’ri baholaganimizdagina, insonning qanday paydo bo’lishi va o’sib-

ulg’ayishini tushunamiz. Inson ruhiyati uning jismi, vujudi paydo bo’lganidan keyin ro’yobga chiqadi. Muhabbat va nafrat, qanoat hosil qilish va qahr-g’azab, quvonch va qayg’u kabi his tuyg’ular inson tanasi va qalbida yashiringan. Ular tabiiy his – tuyg’ular deb ataladi. Inson yuragi tanasining o’rtasidagi bo’shliqda joylashgan. U quloq, ko’z, og’iz, burun va boshqa a’zolarni boshqarib turadi. Insoniyat o ’z ehtiyojlarini qondirish uchun tabiat predmetlaridan foydalanadi. Ular tabiiy ozuqalar sanaladi. Syun-szining ta’kidlashicha, shu sababli inson yuragini, qalbini sof, vazminlikda saqlashi zarur. Agar inson narsalarga bir tomonlama yondashsa, uning yuragi, qalbi nimaning haqiqat, nimaning yolg’on ekanligini aniqlay olmaydi va shu sababli narsalar haqida to’g’ri tasavvurga ega bo’lmaydi. Barcha narsalarni bilish – insonning tug’ma qobilyati. Bilish esa-narsalarga xos xususiyat. Insonning bir-biri bilan bog’langan tasavvurlari uning tashqi predmetlar bilan tutashuvi natijasi bo’lib, bilim hosil qiladi. Qobiliyat, talant, kasallik, taqdir kabi biz foydalanadigan tushunchalar avvalgi davr boshqaruvchilari tomonidan kiritilgan. Yuqorida biz ko ’rib chiqqan ta’limotlar Qadimgi Xitoy falsafasida ijtimoiy– falsafiy va axloqiy masalalar muhokamasining ustuvorligini ko’rsatadi va bu uning o’ziga xosligini tashkil etadi.

Adabiyotlar: 1. Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo ’limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz.J 1.- T.: O’zbekiston, 2017. 2. Mirziyoyev Sh.M. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir. J.2.- T.: O ’zbekiston, 2018. 3. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat ’iy tartib-intizomva shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlariva 2017 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza.2017 yil14 yanvar – Toshkent:” O’zbekiston”, 2017. 4. Karimov I.A. Yuksak ma ’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008. 5. Karimov I.A. O ’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – Toshkent: O’zbekiston, 2011. – 440 b. 6. Karimov I.A. O ’rta asrlar Sharq allomalari va mutafakkirlarining tarixiy merosi, uning zamonaviy sivilizasiya rivojidagi roli va ahamiyati. – Toshkent: O’zbekiston, 2014. 7. Karimov I.A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo ’lida xizmat qilish – eng oliy saodatdir. – Toshkent: O’zbekiston, 2015. – 304 b. 8. Yo ’ldoshev S., Usmonov M., Karimov R. Qadimgi va o’rta asr G’arbiy Yevropa falsafasi. O’quv qo’llanma. – Toshkent: Sharq, 2002. – 325 b 9. Yo ’ldoshev S., Usmonov M., Karimov R., Qobulniyozova G., Ruzmatova G. Yangi va eng yangi davr G’arbiy Yevropa falsafasi. O’quv qo’llanma. – Toshkent: Sharq, 2002. – 208 b 10. Po ’ latova D ., Ruzmatova G . G ’ arb falsafasi . O’quv qo’llanma. – Toshkent: PREMIER-PRINT, 2013. – 425 b.

O'xshashlar

Qadimgi Xitoyda falsafiy maktablarning yuzaga kelishi

Pozitivizmning vujudga kelishi va yо`nalishlari

Qadimgi hindistonda falsafiy fikrlarning yuzaga kelishi

Falsafaning tarixiy tiplari

Falsafaning tarixiy tiplari